Brainport. Regio Eindhoven. High Tech in het groen. vakblad voor ruimte in stad en landschap. 69 e jaargang - AUGUSTUS NR 7/8

Transcriptie

1 vakblad voor ruimte in stad en landschap 69 e jaargang - AUGUSTUS NR 7/8 Brainport Regio Eindhoven High Tech in het groen SEE SCAN PAGE# MET ZIE PAGINA 2 voor instructies

2 vakblad voor ruimte in stad en landschap This magazine has interactive print Deze Groen is voorzien van Layer. Met Layer krijg je extra informatie op je smartphone of tablet via bijvoorbeeld video s of foto s, interactieve kaarten en websites. Download de gratis Layer-app in de App Store, Google Play of op de site van Layer.com. Open de App en richt de camera van je smartphone of tablet op een pagina met een icoontje. Volg de aanwijzingen in je beeldscherm. 69 e jaargang - AUGUSTUS NR 7/8 Bij de voorplaat Brainport regio Eindhoven heeft economisch gezien een stevige ambitie op het gebied van toptechnologie. De realisatie hiervan vraagt om aantrekkingskracht op kenniswerkers uit de hele wereld. Alleen interessant werk in de technologie is dan niet voldoende. Uitsluitend de beschikbaarheid van interessante banen (en aantrekkelijke salarissen) in de hoogwaardige kennistechnologiesector volstaat niet om kenniswerkers van elders ertoe over te halen in de Brainport regio Eindhoven te komen werken en wonen. Daarom wordt binnen Brainport gewerkt aan het versterken van de kwaliteit van de woon- en leefomgeving. Groen is daarbij van essentieel belang. Skyline vanuit Genneper Parken (zuid) (foto: Marianne Splint) De gemeente Eindhoven en de redactie van Groen danken iedereen die heeft meegewerkt aan dit themanummer. Gastredactie gemeente Eindhoven Fredy Zeevenhooven, landschapsarchitect Ingeborg Schouten, adviseur groen Roel den Dikken, programmaleider Groen Yoka Louwman, communicatieadviseur Op verrassendgroen vindt u meer informatie over groen in Eindhoven. Colofon Groen Vakblad voor ruimte in Stad en Landschap voor allen die vanuit beleid, plan ning, ontwerp, uitvoering, beheer, onderwijs, onderzoek en voorlichting bij de ruimtelijke ordening betrokken zijn. Verschijnt elf keer per jaar (juli/augustus gecombineerd) zie ook: Uitgave Stichting Vakblad Groen Eindredacteur Noortje Krikhaar Redactiecommissie Veroniek Bezemer (voorzitter), Pieter Boone, Evert Jan Entzinger, Karin van Essen, Geert de Vries, David van Uden, Hans Kruse en Martin Looije Redactie Noortje Krikhaar, eindredacteur Achtergracht 71, 1381 BL Weesp telefoon: mobiel: noortje@krikhaar.nl Advertenties Fatima van den Broek Hoofdweg AT Bellingwolde telefoon: advertentiesgroen@hetnet.nl Abonnementen Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest telefoon: ABOLAND aboservice@aboland.nl 80,00 per jaar (binnenland) studenten: 40,00 Prijzen voor buitenland op aanvraag Losse nummers Losse nummers kunnen worden besteld door overmaking van 12, per stuk op postgiro ten name van de Stichting Vakblad Groen in Stad en Landschap in Weesp onder vermelding van de gewenste nummers. Lay-out Dick van Haren, Goofball Uiterlijk Vertoon Druk Koninklijke BDU, Barneveld 2 GROEN

3 Inhoud De groene koers van Eindhoven in zo n twintig artikelen Groen onmisbaar onderdeel van dynamiek Eindhoven... 4 Voorwoord Mary-Ann Scheurs, wethouder Innovatie, Design, Cultuur en Openbare Ruimte, gemeente Eindhoven Brainport: groen als trekpleister voor bedrijvigheid... 6 Duurzaam groeien, hoe doe je dat? Eindhoven heeft primeur met de Natural Step De (economische) waarde van groen Participatie Iedereen tevreden en er wordt nog bespaard ook Sturing aan groenambities Groen versterken in een dynamische stad Groenstructuur Eindhoven Groene wiggen cruciaal voor Brainport Landelijk Strijp Nieuwe economie in het groen Park Meerland: Kempisch landschap de stad ingetrokken Biodiversiteit Eindhoven opmerkelijk groot Eindhoven door de ogen van Hans Kaljee, hoofdstedelijk bomenconsulent Groenbeheer (en de vragen waar we voor staan) Revitalisering bomen begint bij revitalisatie boombeheer Stadslandbouw Bijzondere tuinen van 1830 tot nu Licht op groen: de geschiedenis van het groen in Eindhoven Leuk om te weten! GROEN 3

4 Mary-Ann Scheurs Wethouder Innovatie, Design, Cultuur en Openbare Ruimte gemeente Eindhoven Groen is onderdeel van de dynamiek van Eindhoven Van de vijf grote steden in Nederland is Eindhoven de groenste. Per woning is ongeveer honderd vierkante meter stedelijk groen beschikbaar. Dit komt vooral door de groene wiggen die tot in het centrum van de stad reiken. De keuze voor het tuinstadmodel aan het begin van de twintigste eeuw is nog altijd zichtbaar en wordt nog steeds aangehouden. De energie van de stad en de rust van het groen zijn dan ook nooit ver weg. Dit maakt Eindhoven aantrekkelijk om te wonen en te werken. Groen is een onderdeel van het totaal van de dynamiek van Eindhoven. Dit ervaar je onder andere als je langs de beek de Dommel fietst, die van zuid naar noord dwars door het centrum loopt. Het groen vormt zich continu naar de steeds intenser wordende verstedelijking en vice versa. Door te investeren in stad- landverbindingen blijft het buitengebied goed bereikbaar en de route er naartoe aantrekkelijk. Groen is essentieel. Het draagt bij aan een veilige leefomgeving en bevordert onderling sociale interactie. Mensen voelen zich prettig in een groene omgeving. Daarbij levert groen ook veel op ten aanzien van de volksgezondheid. Buiten zijn en beweging vermindert de kans op ziektes en drukt de medische kosten. Voor de ontwikkeling van de stad, is groen ook essentieel, zeker in Eindhoven. De regio zuidoost Brabant is aangewezen als Brainport. De beschikbaarheid van interessante banen in de high tech industrie is niet voldoende om kenniswerkers van over de hele wereld naar de regio te halen. Een aantrekkelijke woon- werkomgeving is een basisbehoefte voor het in standhouden van de economische toppositie op Europees niveau. Groen is daarbij van cruciaal belang. Niet alleen moet de woonomgeving interessant zijn om te verblijven. Ook de werkomgeving is van belang. Werknemers brengen hier immers veel tijd door. Werknemers die werken in een omgeving die continu vraagt om innovatie en vernieuwing, vinden in het groen niet alleen rust, maar de fysieke ruimte kan juist ook prikkelen en stimuleren. Binnen Brainport wordt daarom ingezet op campussen. Werken in een groene omgeving waarbij men tijdens een lunchwandeling in de natuur rust vindt, en andere kenniswerkers kan ontmoeten. Het op een verantwoorde wijze verdelen van 4 GROEN

5 schaarse middelen vraagt om gedegen keuzes. Investeren in het groen en het beheer en onderhoud daarvan kan minder geld betekenen voor bijvoorbeeld onderwijshuisvesting of verkeer. Sommige maatregelen zijn goed uit te drukken in financiële en maatschappelijke waarde, omdat hier kerncijfers aan zijn gekoppeld. Voor groen is de toegevoegde waarde nog onvoldoende kwantitatief te maken. Dit maakt de afweging lastig, omdat een gedegen vergelijking ontbreekt. Eindhoven zet zich in om de baten van groen financieel inzichtelijk te maken via TEEB en Greenspots Reloaded. Eindhoven is bekend als echte bomenstad. Frans Fontaine heeft als hoofd van de afdeling plantsoenen vanaf de jaren vijftig tot zijn afscheid in 1983 voor een waar arboretum gezorgd. Hij durfde te experimenteren met nieuwe en bijzondere soorten en variëteiten. De lijn van Fontaine zijn we even kwijt geweest. Via de revitalisering worden de belangrijke boomstructuren duurzaam hersteld en versterkt. Hierbij wordt vooral ingezet op de radialen. De crisis helpt ons bij het maken van keuzes. Gemeente Eindhoven kijkt kritisch naar wat we in de stad doen en tegen welke kosten. Er wordt ingezet op kwaliteit: liever minder bomen van goede kwaliteit, dan vele wegkwijnende exemplaren. Beplanting moet ook aansluiten bij wat er van nature groeit. Dit levert de hoogste kwaliteit op, tegen de laagste (beheer)kosten. Dit wil overigens niet zeggen dat de soortkeuze hierdoor beperkt is. Het is juist een aanmoediging om te experimenteren, zoals Fontaine dat ook deed, en een nieuwe balans te vinden. Samenwerken zit Brabanders in het bloed. Bij de huidige samenwerkingsverbanden wordt teruggegaan naar de basis: het centraal stellen van de gebruiker. De Stamtafel voor biodiversiteit is een privaat initiatief waar partijen vertegenwoordigd zijn die zich bezighouden met biodiversiteit. Waar mogelijk faciliteert de gemeente deze partijen om hun initiatieven tot uitvoer te brengen. Door samen te werken komen ontwikkelingen tot bloei, die anders niet van de grond zouden zijn gekomen. Met de Provincie Noord-Brabant, Brabants Landschap, Ministerie van Defensie en gemeente Oirschot werken we aan het tot stand brengen van een nieuwe stad - landverbinding tussen het centrum van Eindhoven en het Nationaal Landschap Het Groene Woud: de Groene Corridor. Innoveren, bijvoorbeeld op het gebied van investerings- en financieringsmodellen, wordt niet uit de weg gegaan. Er wordt gezocht naar een constructie tussen publieke en private partijen voor de ontwikkeling, maar ook het beheer en de exploitatie van de nieuwe Brainport Innovatie Campus. De ANWB heeft een Groenplein in het Henri Dunantpark gerealiseerd en volledig ingericht op basis van de behoeften van de gebruikers. Als gemeente willen we vooral verbinden. Niet meer alles zelf willen doen, maar diegene faciliteren met de kennis, kunde en energie. GROEN 5

6 Groen als trekpleister voor bedrijvigheid Martin van Rooij Van Rooij Communicatie Fredy Zeevenhooven Landschapsarchitect gemeente Eindhoven Ingeborg Schouten Adviseur Groen gemeente Eindhoven Medewerkers van Philips aan het werk in de fabriek rond 1920 (foto: Philips company Archives). Brainport, wat is dat eigenlijk? Onder: Werken aan High Tech in een Cleanroom (foto: gemeente Eindhoven). Brainport Eindhoven heeft economisch gezien een stevige ambitie op het gebied van toptechnologie. De realisatie hiervan vraagt om aantrekkingskracht op kenniswerkers uit de hele wereld. Alleen interessant werk in de technologie is dan niet voldoende. Hoe kan het dat de vijfde stad van het land (gemeten naar inwonertal) in economisch opzicht zo n belangrijke rol speelt? Om die vraag te kunnen beantwoorden moeten we ruim een eeuw terug in de tijd. Rond 1850 werden in Eindhoven naast de bestaande textielfabrieken enkele tabaksfabrieken opgericht. Deze fabrieken werden veelal gesticht door niet uit de stad afkomstige ondernemers zoals Elias (Duitsland) en Mignot & De Block (Amerika & Amsterdam). In 1891 vestigt Gerard Philips zich in Eindhoven en start er met de productie van gloeilampen. Zijn broer Anton leidt vanaf 1895 de verkoop. Deze industrie trekt duizenden arbeiders naar Eindhoven, waardoor de stad stormachtig groeit. Philips investeert sterk in onderzoek en ontwikkeling. Het bedrijf opent zijn eigen natuurkundig laboratorium, waar fundamenteel 6 GROEN

7 Vergelijking economisch belang van regio s in de Main-, Sea- en Brainport (bron: Brainport Development). Brainport e.o. in pakkende cijfers 35% van de Nederlandse export 45% van de private uitgave aan R&D = aanjager economische groei 55% van de patenten (bron: Brainport Development). de ontwikkelingsmaatschappij die de economie van Brainport moet versterken. 79 MLD 3,3 MLD 52 MLD 52 MLD onderzoek wordt verricht. Eindhoven wordt een kraamkamer van belangwekkende technologieën en apparaten die de wereld veroveren, met de radio en röntgen als sprekende voorbeelden. Stagnatie Begin jaren negentig stagneert de groei. Philips voert een ingrijpende reorganisatie door. Als klap op de vuurpijl gaat vrachtwagenfabriek DAF failliet. In luttele maanden komen tienduizenden mensen in de regio Eindhoven op straat te staan. Eindhoven en omgeving beseffen dat zij minder afhankelijk moet worden van enkele grote spelers. Hierin ligt de basis van Brainport Regio Eindhoven. De gemeente Eindhoven sluit een pact met het bedrijfsleven en de kennisinstellingen, onder de noemer triple helix. Dit samenwerkingsverband zet allerlei acties op de korte en lange termijn uit, waardoor veel mensen weer een baan vinden. Krachtenbundeling Brainport is in de Nota Ruimte aangewezen als een van de pijlers van de nationale economie, naast de Mainports Airport (Amsterdam) en Seaport (Rotterdam). Ook internationaal is Brainport een economische topregio. In 2020 wil de regio Eindhoven behoren tot de top drie van toptechnologieregio s in Europa én deel uitmaken van de wereldwijde top tien. Om deze positie te houden en de concurrentiepositie wereldwijd te versterken, is een groeistrategie bedacht, die naadloos aansluit op hedendaagse maatschappelijke uitdagingen. De groeistrategie van de regio Zuidoost-Brabant is vastgelegd in het rapport Brainport Brainport Development is De gekozen aanpak bij de ontwikkeling naar een internationale, innovatieve en duurzame economische topregio is gericht op focus en samenwerking. De focus vertaalt zich in eigenheid: doe waar je goed in bent en benut de essentie van een plek. Brainport is sterk op het gebied van de hoogwaardige maakindustrie; denk aan bedrijven als ASML (chipmachines), VDL (metalen halffabrikaten) en Philips Healthcare (CT- en MRI scanners). Zo n hoge ambitie realiseer je niet alleen; daar is samenwerking voor nodig. Samenwerking zoals in Triple Helix, maar ook met burgers in de stad en met steden en regio s in het buitenland. Dat gaat Brabanders goed af, want samenwerking zit in het DNA van de regio Zuidoost-Brabant. Daar is een historische verklaring voor. Op de schrale zandgrond leidden de keuterboeren een karig bestaan. Alleen door samen te werken was vooruitgang mogelijk. Vandaar ook dat in Noord- Brabant veel coöperaties zijn opgericht. Sommige bestaan nog altijd: denk aan uitvaartverzekeraar DELA (Deelt Elkanders LAsten) en zuivelconcern Campina. Vijf pijlers onder gunstig vestigingsklimaat De link tussen het voorgaande met groen lijkt ver weg. In de loop der jaren heeft de regio Eindhoven geleerd dat uitsluitend de beschikbaarheid van interessante banen (en aantrekkelijke salarissen) in de hoogwaardige kennistechnologiesector niet volstaat om kenniswerkers van elders ertoe over te halen in de regio Eindhoven te komen werken en wonen. Daar is meer voor nodig; het hele plaatje moet kloppen. De inzet op een attractieve woon- en leefomgeving is niet nieuw. Ebenezer Howard ( ) stelde immers al met de tuinstadgedachte: Je trekt mensen niet alleen door rood of groen, maar door de balans tussen die twee. Brainport Regio Eindhoven huldigt de opvatting dat een gunstig vestigingsklimaat wordt geschraagd door de volgende vijf pijlers: - People (arbeidsmarkt); GROEN 7

8 Belang Tuinstadmodel voor Brainport Milieus voor uitwisseling en ontmoeting Woonmilieus Ontwikkeling- en productiemilieus Milieus voor ontspanning en vrije tijd Prikkels Ontspanning Slimme Ruimtelijke condities Brainport investeert in de optimalisering van vier voor de mens essentiële milieus. - Technology (research and development, design); - Business (bedrijvigheid); - Basics (omgevingskwaliteit en infrastructuur); - Government (bestuur en organisatie). We zoomen hier in op de pijler met ruimtelijke ingrepen: Basics. Deze is onderverdeeld in vier lijnen. - Excellente internationale bereikbaarheid; - Toplocaties kenniseconomie; - Attractieve woon- en leefomgeving; - Brainport trots in de regio, herkenbaar in de wereld. Excellente internationale bereikbaarheid Om kenniswerkers naar de regio te trekken en een optimale uitwisseling met kennisclusters plaats te laten vinden (wereldwijd en binnen de Brainportcampussen) is een goede (internationale) bereikbaarheid van groot belang. De regio heeft een eigen vliegveld, Eindhoven Airport, met 66 bestemmingen in binnen- en buitenland. Eindhoven beschikt over een snelle verbinding tussen het Centraal Station en Eindhoven Airport: de hoogwaardigopenbaarvervoerlijn ofwel HOVlijn. Een tweede tracé, van Nuenen naar High Tech Campus Eindhoven, is in de maak. De omgebouwde A2 zorgt voor een goede bereikbaarheid met de auto. In (iets meer dan) een uur sta je in Amsterdam, Rotterdam, Düsseldorf, Keulen, Maastricht, Antwerpen en Brussel. Ook binnen de stad is de bereikbaarheid goed. Dat komt onder andere door de radiaalwegen, die reiken tot in het hart van de stad, en de binnenstedelijke ringweg. Maar het zijn niet alleen de automobilisten die in Eindhoven snel van A naar B kunnen. Zo wordt momenteel hard gewerkt aan de Slowlane: een comfortabel fietspad, dat de belangrijkste campussen en bedrijventerreinen met elkaar verbindt. Doordat de Slowlane ook inzet op de ontwikkeling van ecologische verbindingszones, vormt deze ook nog een aantrekkelijke verbinding, zowel voor werknemers als recreanten. Toplocaties kenniseconomie Eind jaren negentig verhuisde het hoofdkantoor van Philips van Eindhoven naar Amsterdam. Het bedrijf besloot de onderzoeksfaciliteiten die tot dan toe door de stad versnipperd lagen te concentreren op een campus aan de zuidkant van Eindhoven: de Philips High Tech Campus. In 2003 besloot Philips deze campus open te stellen voor andere bedrijven. Het idee hierachter is dat als bedrijven samenwerken en kennisdelen de time-tomarket flink wordt verkort en de onderzoekskosten worden beperkt. De naam veranderde in High Tech Campus Eindhoven (HTCE). Op de slimste vierkante kilometer van Nederland zijn nu meer dan honderd bedrijven gevestigd en er 8 GROEN

9 werken ongeveer achtduizend (internationale) kenniswerkers. Opvallend is de groene inrichting van de campus (zie pagina 20 en 23). Het concept van de High Tech Campus vormt de grondslag voor de volgende campus die wordt ontwikkeld: de Brainport Innovatie Campus (BIC). Hier worden bedrijven geclusterd die werken als toeleverancier voor de typische Brainportindustrie. Het terrein van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e) wordt gerenoveerd, zodat ook deze aansluit bij de campus gedachte binnen Brainport. Attractieve woon- en leefomgeving Eindhoven zit middenin een netwerk van robuuste groenstructuren; het Groene Woud, Rijk van Dommel en Aa, Groote Heide, Boven Dommel en Oirschotse Heide vormen het buitengebied. Het verbinden van stad en land is cruciaal om dit buitengebied ook toegankelijk te maken voor de inwoners van de Brainport. Zij moeten vanuit hun woning, via een groenstructuur die steeds breder wordt, in het buitengebied kunnen komen. De wiggen hebben hierin een cruciale rol. Eindhoven heeft drie wiggen: De Karpen, Genneper Parken en Landelijk Strijp (zie pag ). Een interessante baan en een goed salaris zijn leuk, maar als de voorzieningen voor de kenniswerker, de partner en de kinderen van de expat onder de maat zijn, zal het gezin nooit aarden. Vanaf augustus dit jaar kan basis- en voorgezet onderwijs worden gevolgd op de Campus International School Eindhoven in Landelijk Strijp. Binnen Brainport wordt gewerkt aan het versterken van de kwaliteit van de woon- en leefomgeving. Voor ontspanning moeten de inwoners van de regio kunnen beschikken over goede voorzieningen op het gebied van sport, design en cultuur. Daarvoor zijn onder andere Genneper Parken beschikbaar, waar het Pieter van de Hoogenband Zwemstadion is gevestigd en sinds 2012 ook de Fontys Sporthogeschool een plek heeft. De oude Philips fabrieken op Strijp S ( Anton en Gerard ) zijn ontwikkeld tot aantrekkelijke lofts, waarbij de daktuinen een centrale ontmoetingsplek voor de bewoners vormen. Het oude Natuurkundig Laboratorium (NatLab), waar ooit Albert Einstein en Niels Bohr te gast waren, wordt omgevormd tot culturele hotspot. Nabij het centrum krijgen de historische gebieden Mariënhage (oud klooster) en NRE (terrein van het voormalige Nutsbedrijf Regio Eindhoven) door middel van initiatieven van private partijen en burgers een nieuwe invulling. Brainport: trots in de regio, herkenbaar in de wereld De afgelopen twintig jaar heeft in Eindhoven de typische Brabantse bescheidenheid plaatsgemaakt voor zelfbewustzijn en zelfverzekerdheid. De stad heeft besloten te doen waar ze goed in is. Dat betekent dat de focus ligt op hoogwaardige technologie en design, want ook op het gebied van design speelt de stad thuishaven van de wereldberoemde Design Academy Eindhoven een rol van grote betekenis. Eindhoven dingt, in samenwerking met enkele andere Brabantse partnersteden, mee naar de titel Culturele Hoofdstad Jaarlijks wordt in Eindhoven de Dutch Design Week georganiseerd. De toepassing van land art wordt gebruikt om de samensmelting tussen natuur en design meer zichtbaar te maken. Door de essentie van een plek in de stad optimaal te benutten, krijgen kenmerkende plekken historische betekenis. Een goed voorbeeld is het Evoluon, onderdeel van het Jacob Oppenheimerpark, of de brug met vergrote brains ter hoogte van de High Tech Campus. Het recente verleden wordt gekoesterd en geeft de stad meer en meer cachet en een eigen gezicht. Boven: Icoon van Eindhoven: het Evoluon Daaronder: De Brainbrug laat een verzameling hersencellen zien die steeds van kleur veranderen. De brug symboliseert het denkwerk dat op de naastgelegen High Tech Campus wordt verricht (foto: gemeente Eindhoven). Meer informatie over de visie in het rapport Brainport SEE SCAN PAGE# MET ZIE PAGINA 2 voor instructies GROEN 9

10 Vanessa Silvertand programmaleider Duurzaamheid, gemeente Eindhoven Yoka Louwman communicatie adviseur, gemeente Eindhoven Eindhoven heeft primeur met The Natural Step Tweeduizend medewerkers die weten hoe ze in hun eigen werk ervoor kunnen zorgen dat Eindhoven een gezonde, sociale en toekomstbestendige stad wordt; een duurzame stad. Dat is waar de gemeente Eindhoven naar streeft. Daarvoor hanteert Eindhoven - als eerste gemeente in Nederland - The Natural Step (TNS) of eigenlijk moeten we spreken over het raamwerk voor duurzame ontwikkeling dat TNS hanteert. TNS geeft vier belangrijke principes voor duurzaamheid (zie kader). Leven conform deze principes is leven in een honderd procent duurzame situatie waarbinnen de mensheid tot in alle eeuwigheid gezond en prettig op deze aarde kan leven. De aanleiding voor het kiezen van deze methode was het ontbreken van visie en samenhang op het gebied van duurzaamheid binnen de gemeente. Er gebeurde van alles: duurzaam inkopen volgens de eisen van AgentschapNL, duurzaam bouwen volgens de GPR (gemeentelijke prestatie richtlijn) The Natural Step The Natural Step is een internationale nonprofit organisatie die zich heeft toegelegd op duurzame ontwikkeling. Zij helpen organisaties, de gemeenschap en individuen om zinvolle en waardevolle stappen te zetten in de richting van duurzaamheid. en er was een ambitie om energieneutraal te worden. De verbinding tussen de ambities, instrumenten en de werkwijzen was niet altijd duidelijk. Zo ontstond de gedachte om in de gemeente Eindhoven de TNS methode te hanteren. En daarmee was de gemeente Eindhoven de eerste gemeente van Nederland. Mooi, maar soms ook lastig aangezien er geen andere Nederlandse gemeenten waren, waarvan kon worden geleerd. Samen met medewerkers van TNS Nederland werd een eigen aanpak opgesteld, gebaseerd op de ervaringen van buitenlandse gemeenten. Kansen voor groen De medewerkers die zich bij de gemeente Eindhoven bezig houden met groen en recreatie 10 GROEN

11 voelden al een grote verbondenheid met het thema duurzaamheid. Tijdens een workshop werden kansen en dilemma s onderzocht. Bijvoorbeeld hoe de gemeente beter om kan gaan met afgevallen blad in de openbare ruimte. Hierbij werd een speciaal op TNS toegepaste procesaanpak (de ABCD-aanpak) gehanteerd. Nu verwijdert de gemeente de bladeren uit de openbare ruimte omdat veel mensen het afgevallen blad niet prettig vinden. Opruimen kost veel geld en de bodem verschraalt omdat het blad niet op natuurlijke wijze worden afgebroken. Kan dit niet anders? Tijdens de workshop werd de toepassing van lang gras genoemd. In het lang gras blijven de bladeren beter liggen. Overlast van bladeren wordt hierdoor beperkt en de natuurlijke cyclus blijft in stand. De kosten voor het beheer van lang gras zijn lager dan die voor gazon. Lang gras is ook aantrekkelijker voor biodiversiteit. Niet elke locatie is geschikt voor de toepassing van lang gras, dit heeft o.a. te maken met veiligheid, maar ook de uitstraling van een gebied. Momenteel loopt in Eindhoven een pilot om enkele plekken om te vormen naar lang gras en hier ook blad te laten liggen. Puzzel Het antwoord op de vraag wat het meest duurzame alternatief is in een bepaalde situatie, is soms gemakkelijk, maar vaker nog is dat niet het geval. Er spelen meerdere belangen en afwegingen, zoals financiën en de beschikbaarheid van materialen. Ook binnen de vier duurzaamheidsprincipes zelf is het soms moeilijk kiezen. Het voeren van de discussie en het bespreken van afwegingen is een belangrijke stap in de goede richting. Een soort puzzel waarbij we steeds stappen zetten in de richting van een duurzaam Eindhoven. De ABCD-aanpak van TNS: Awareness, Baseline, Creatieve solutions en Decide on priorities. SEE SCAN PAGE# MET ZIE PAGINA 2 voor instructies The Natural Step hanteert vier belangrijke principes voor duurzaamheid, die de gemeente Eindhoven als volgt omschrijft: In een duurzame situatie: - houden we schaarse materialen uit de aardkost in een gesloten kringloop; - gebruiken we (chemische) stoffen die geen negatieve effecten hebben op mens en milieu; - houden we het natuurlijk systeem in stand en herstellen en versterken deze waar mogelijk; - zorgen we ervoor dat mensen wereldwijd in hun behoeften kunnen voorzien. GROEN 11

12 Noortje Krikhaar De Dommel, ingebed in het groen, stroomt door het centrum van Eindhoven. (foto: Martin van Rooij) Slim met kosten en baten in het groen omgaan Groen is waardevol, letterlijk en figuurlijk. Groen draagt bij aan een veilige leefomgeving. Mensen voelen zich thuis in een groene omgeving. Buiten zijn en bewegen vermindert de kans op ziektes. Zo heeft groen invloed op het budget van de gezondheidszorg. Ook op veel andere terreinen draagt groen, financieel, een steentje bij. Denk bijvoorbeeld aan het milieu en aan groen als onderdeel van een dynamische binnenstad waar de middenstanders mede van profiteren. De zuiverende werking van een stadsboom levert veertig euro per boom per jaar op. Daken gevelgroen kunnen tot grote besparingen leiden. Zo kunnen de kosten voor koeling van de bovenste verdieping van een gebouw met 75 procent afnemen. Groene ruimte zorgt er voor dat het regenwater niet direct naar het riool, maar naar het grondwater wordt afgevoerd. Zo wordt het riool minder belast. Bovendien kost het gemiddeld twintig euro per vierkante meter om regenwater af te koppelen van het rioleringssysteem. Een goed voorbeeld van de meerwaarde van groen voor de gezondheid waardoor ook kosten in de zorg dalen, is de beweegtuin in de Eindhovense wijk Doornakkers (Tongelre). In april van dit jaar werd deze geopend. Dit initiatief van de afdeling Geriatrie van het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven beoogt vooral senioren te stimuleren meer te bewegen. Studenten van de Fontys Sporthogeschool verzorgen op gezette tijden een programma en begeleiden de mensen dan ook. De beweegtuin met de zorgvuldig gekozen beweegtoestellen aan de Generaal Cronjéstraat is voor iedereen toegankelijk. Eindhoven grijpt kans Hoewel de baten van stedelijk groen steeds meer mensen duidelijk worden, komen projecten nog maar moeilijk van de grond. Dit komt vooral omdat de waarde van groen nog maar beperkt kwantitatief is gemaakt. Dit maakt het lastig groen onderdeel te laten zijn van een business case. Eindhoven greep de kans groen meer waarde te geven. Zo deed Eindhoven mee aan het project TEEB Stad (zie kader). Onder de naam Greenspots reloaded zijn kansen voor vergroening voor de binnenstad van Eindhoven in kaart gebracht. Er is een psychische, functionele en ruimtelijke analyse van de stad gemaakt, op basis waarvan een aantal voorbeeldprojecten doorgerekend is. Investeringen in groen kunnen worden terugverdiend en uiteindelijk zelfs geld opleveren. Groen als onderdeel van een dynamische 12 GROEN

13 binnenstad heeft daarmee ook profijt voor de middenstand. Van dromen naar doen In opdracht van de gemeente Eindhoven hebben vier partijen Greenspots reloaded ontwikkeld. Triple E, een adviesbureau op het gebied van natuur en economie, maakte de diverse geldstromen inzichtelijk. Ontwerpbureau BYTR maakte een ruimtelijke analyse en gaf de kansen aan voor Greenspots. Yannick Joye, onderzoeker omgevingspsychologie, onderzocht wat de invloed is van een groene omgeving op het gedrag van mensen. Orange Olive, regisseur van Greenspots Reloaded, gaf aan hoe projecten versneld kunnen worden uitgevoerd. Dit binnen het budget en zonder concessies te doen aan de kwaliteit. Voor een aantal projecten is een schetsontwerp gemaakt ( Greenspots). Zowel de kosten als de financieeleconomische baten zijn in kaart gebracht. Uitgangspunt van het onderzoek was dat er vooral ook privaatgeld wordt geïnvesteerd in de projecten. Er zijn zoveel mogelijk belanghebbenden betrokken bij het proces. De integrale projectaanpak zorgt er ook voor dat groenprojecten met meer draagkracht vanuit de opdrachtgevende organisatie en belanghebbenden van de openbare ruimte konden worden uitgevoerd. TEEB: The Economics of Ecosystems and Biodiversity Eindhoven deed mee aan het project TEEB Stad. Daarin leerden gemeenten aan de hand van een gebiedseigen project wanneer groen- en waterbaten ontstaan, hoe hoog die baten zijn en hoe baathouders kunnen worden betrokken als investeerder. Projecten in de openbare ruimte kunnen soms verrassende winstpakkers opleveren. Binnen het masterplan voor de vergroening van de binnenstad van Eindhoven waren drie deelprojecten gedefinieerd. Het Catharinaplein (vergroening door aanplant bomen), het terrein Fens (herontwikkeling parkeerterrein tot park) en de Groene gevel (realiseren van een groene gevel in een winkelstraat in het centrum). Eindhoven had met Greenspots reloaded al business cases gemaakt deze projecten. De TEEBmethode werd gebruikt om deze cases te toetsen en aan te scherpen. Het maakte inzichtelijk dat de baten nog hoger zijn dan uit de eerdere business cases naar voren kwam. TEEB heeft een iets andere benadering dan Greenspots reloaded en neemt ook de kleinere baten mee, die toch ook relevant blijken te zijn. De resultaten: Berekende baten: 2,5 miljoen euro; Geschatte kosten: 1,5 miljoen euro. Al is door de economische crisis nog maar een enkel project uitgevoerd, de groenbeleving in Eindhoven is gestegen. De groene busabri aan de Mathildelaan, een ontwerp van KAW Architecten te Eindhoven, is een groot succes. De abri combineert op innovatieve wijze groen, design, technologie en mobiliteit. Dergelijke abri s kunnen fungeren als adverteerruimte voor bedrijven die zich groen willen profileren en die bereid zijn iets meer geld uit te geven voor een groene abri in vergelijking tot een standaardabri. Ook de vergroening van het Catharinaplein is inmiddels uitgevoerd. Het is een plek die uitnodigt om te verblijven, op het terras van de aanwezige horeca of op een van de ronde bankjes onder de bomen. Verder werken aan de toekomst Na de schrale jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw waarin bezuinigingen leidden tot het verschralen van groen en het opheffen van de afdeling Groenvoorziening, krijgt de gemeente Eindhoven het toch voor elkaar om in moeilijke economische tijden nieuw elan aan het groen te geven. De gemeente is zo slim geweest om in deze Boven: Greenspots Reloaded Visual Catherinaplein (bron: BYTR Architecten). Onder: Greenspots reloaded visual van terrein FENS (bron: BYTR Architecten). GROEN 13

14 Daktuin op de parkeergarage van de Lichttoren (foto: Martin van Rooij) Aqua-add De gemeente Eindhoven is projecttrekker voor het Europese project Aqua-add, gericht op kennisontwikkeling en -uitwisseling op het gebied van water en groen in de stad. De deelnemers van Aqua-Add staan door klimaatverandering allemaal voor de opgave maatregelen te nemen voor onder andere een betere waterkwaliteit, berging van regenwater en verminderen van hittestress (opwarming van binnenstedelijke gebieden). De maatregelen vragen fysieke ruimte en zijn daardoor duur. Het is zaak de maatregelen slim te realiseren zodat ze naast ecologische en sociaal-maatschappelijke meerwaarde ook geld opleveren. Een binnen het project ontwikkeld computer programma toont de toegevoegde waarde van water in een gebied aan door bijvoorbeeld het verschil tussen de voor en na prijzen van onroerend goed aan te duiden. Het project gaat ook in op de belanghebbenden die baat hebben van het water en hoe deze in het proces te betrekken. Deze stakeholders zoals ontwikkelaars, bewoners, corporaties worden tijdens workshops bij het project betrokken om draagvlak te genereren. Aqua-add loopt nog tot de zomer van Kijk voor meer informatie op tijd van crisis de kosten van groen expliciet te maken. Hetzelfde geldt voor de baten van groen. Hoewel via Greenspots Reloaded een belangrijke stap is gezet, is Eindhoven er nog niet. Een knelpunt is bijvoorbeeld de hoge dynamiek van het bedrijfsleven tegenover de veel lagere dynamiek van groen. Ondernemers richten zich vooral op concrete doelen op korte termijn. Ook moet men er nog aan wennen dat de overheid niet langer volledig verantwoordelijk is voor investeringen in de openbare ruimte. De overheid zelf moet leren een meer faciliterende rol op zich te nemen. Maar het belangrijkste probleem is dat de baten vaak niet terechtkomen bij de investerende partij. Er zijn afspraken nodig over wie welke baten heeft en welke investering daarbij past. Eindhoven onderzoekt daarom de mogelijkheid voor nieuwe investerings- en verdienmodellen. Binnen het project Aqua-add wordt op Europees niveau gekeken naar mogelijkheden om projecten te financieren en een balans te vinden tussen investeringen en rendement. Binnen de ontwikkeling van Landelijk Strijp wordt gezocht naar vernieuwende constructen tussen publieke en private partijen om te komen tot de ontwikkeling en het beheer van het gebied. Groene abri aan de Mathildelaan (foto: KAW Eindhoven). Eerder al werd in Groen aandacht besteed aan Greenspots reloaded : Bram Veldhuis, Groene baten in Eindhoven, maart Het rapport Greenspots Reloaded is als download beschikbaar SEE SCAN PAGE# MET ZIE PAGINA 2 voor instructies 14 GROEN

15 Yoka Louwman Noortje Krikhaar foto s: Martin van Rooij Methode Samenspraak organiseert participatie Hoe betrek je inwoners, ondernemers en instellingen intensiever bij het ontwikkelen van beleid en projecten in de stad? De gemeente Eindhoven hanteert daarvoor de methode Samenspraak. Samenspraak gaat verder dan inspraak, het vindt in een veel vroeger stadium van de ontwikkeling, beleid of een project plaats; nog voordat er een concreet plan is. Ook bij de renovatie van het Bonifaciuspark is de buurt uitgebreid betrokken GROEN 15

16 Joop van Hout, coördinator Trefpunt Groen Eindhoven. De gemeenteraad heeft in 2008 de verordening Samenspraak en Inspraak vastgesteld. Daarin staat dat ambtenaren vrijwel altijd- verplicht zijn om in Samenspraak met bewoners en andere belanghebbenden projecten, plannen en beleid te ontwikkelen. Het is voor de medewerkers van de gemeente Eindhoven de uitdaging om hier goed vorm aan te geven. Hiervoor hebben tientallen beleidsambtenaren trainingen gevolgd en zijn tal van methodieken en tools beschikbaar die kunnen helpen. Kaders en rollen Kern van Samenspraak is het vooraf vaststellen van de speelruimte (randvoorwaarden) waarbinnen de keuzes gemaakt kunnen worden. Een ander belangrijk onderdeel is het bepalen van rollen van de diverse doelgroepen. Willen ze de inhoud mede initiëren, een adviesfunctie vervullen of volstaat een goede informatievoorziening? Projectleiders worden bij de uitvoering van Samenspraak standaard bijgestaan door een wijkof gebiedscoördinator die de kennis over het gebied inbrengt en een communicatieadviseur. Samenspraak wordt toegepast in tal van projecten in de openbare ruimte en groen. Denk aan de herinrichting van woongebieden bij rioolvervanging, renovatie van parken, en de inrichting van speellocaties of braakliggende terreinen. We spreken over beginspraak en dat woord staat nu zelfs op de nominatie om in de Van Dale te worden opgenomen Trefpunt Groen Eindhoven De Stichting Trefpunt Groen Eindhoven optimaliseert de communicatielijnen tussen natuuren milieugroepen en de gemeente Eindhoven. Als vroeger bijvoorbeeld de vleermuizengroep geen verlicht fietspad wilde, botste dat met de belangenvereniging van de fietsers. Nu zorgen we ervoor dat partijen - met soms tegengestelde belangen - samen aan tafel gaan zitten. Vrijwel altijd komen we tot een oplossing met respect voor elkaars mening. Vanaf het prille begin in 2001 is Joop van Hout als coördinator de spin in het web van deze stichting die is ontstaan uit onvrede. Natuur- en milieugroepen hadden vaak gegronde bezwaren tegen plannen van de gemeente Eindhoven. Die bezwaren kwamen pas als het gehele project afgerond was, vertelt Joop van Hout. Slimmer is om belanghebbenden vanaf het begin de kans te bieden op inspraak. Daarom is de stichting opgericht. We spreken nu over beginspraak en dat woord staat nu zelfs op de nominatie om in de Van Dale te worden opgenomen. Het effect van dit beleid is groot. Eindhoven gaat duurzaam met groen om. Zo hebben we misschien wel het meest rigide kapbeleid van de regio. En, in deze tijd ook niet uit te vlakken, we hebben nog maar één of twee bezwaren per jaar en dat levert een enorme kostenbesparing op. Bij het Trefpunt Groen Eindhoven zijn 107 groepen aangesloten, waaronder KNNV afdeling Eindhoven, IVN Veldhoven-Eindhoven, de Werkgroep voor Natuurbehoud en Milieubeheer en Duurzaam Eindhoven, Fietsersbond et cetera. 16 GROEN

17 Joop van Hout: We draaien met veel vrijwilligers. We maken bijvoorbeeld dankbaar gebruik van wetenschappers die met pensioen zijn. De TU Eindhoven levert ons wat dat betreft veel capaciteit in de vorm van oud-hoogleraren. Voorbeelden te over van de beginspraak. Zo werd het ontwerp voor de uitbreiding van het Philips-terrein Strijp R aan het Trefpunt Groen voorgelegd. In zo n geval stel ik een commissie samen. Ik kijk welke aangesloten groepen daarin het beste vertegenwoordigd kunnen worden. De commissieleden bestuderen het ontwerp en komen met de meest uiteenlopende opmerkingen. In het ontwerp van Strijp R bleek onder andere dat voor de aanleg van een bushalte het kappen van monumentale bomen nodig was. De oplossing was simpel: de bushalte werd verlegd. Voor Sporthogeschool Eindhoven moest een brug over de Tongelreep worden aangelegd. Een behoorlijke ingreep in een natuurgebied met een beekdal. Na overleg met het Trefpunt Groen verdween het plan voor een grote en plompe brug van de tekentafel. Nu is er op een onopvallende plek een bescheiden oversteek aangelegd in het groen en tussen de lisdodden en rietkragen. Goedkoper dan de geplande brug, waardoor er budget voor een ander project over bleef. Met een aanbod van zo n tweehonderd projecten per jaar heeft het Trefpunt Groen Eindhoven een complexe interne organisatiestructuur. Per jaar vergaderen 42 werkgroepen over de aangeboden projecten. Groepen werken themagericht of water-, lucht-, duurzaamheid- of gebiedsgebonden. Ze kunnen zich ook richten op parken of wijken of op welk ander onderwerp dan ook. Op deze wijze kunnen de 107 groepen met een totaal van duizend leden hun adviezen over de projecten afleveren aan het trefpunt. De Samenspraak is op een bijzondere manier geregeld. Trefpunt Groen Eindhoven wordt tijdens de ontwerpfase bij het project betrokken. De adviezen van het Trefpunt Groen Eindhoven worden vrijwel altijd overgenomen door de projectleider, het college van Burgemeester en Wethouders of de gemeenteraad. Alleen als er daarvoor zeer grondige redenen zijn, wordt besloten van een advies af te wijken. Joop van Hout: Immers: iedereen mag een advies geven aan de raad en het college van B&W. ANWB Groenplein Een van de projecten waar bewoners een stevige vinger in de pap hebben gehad was bij de inrichting van het ANWB Groenplein in het Henri Dunantpark dat eind mei 2013 is geopend. Met de inrichting van ANWB Groenpleinen wil de ANWB een bijdrage leveren aan het beleven van groen in de directe woonomgeving. Het is een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en van het groen in hun buurt kunnen genieten. Door middel van brainstormsessies en veel persoonlijke gesprekken met omwonenden van het park is het ontwerp gemaakt. Veel van de wensen van de buurtbewoners komen terug het Groenplein zoals: een kiosk met een toilet, veel zitplaatsen, picknicktafels, loungeplekken aan het water, werkplekken met WiFi en speeltoestellen voor de allerkleinsten. Maar ook een kruidentuin, een bloemenweide, natuurspeelelementen en natuureducatie zijn aanwezig in het Groenplein. De betrokkenheid van bewoners in het ontwerp zou hen ook moeten stimuleren om gebruik te maken van het plein en het organiseren van activiteiten voor de buurt. Het Trefpunt Groen Eindhoven is een groot succes. Er komt nauwelijks meer een rechter aan te pas, constateert Joop van Hout. Opgezet als een experiment voor twee jaar is het Trefpunt gegroeid tot een stevige basis voor communicatie tussen belangenverenigingen en de gemeente. Er wordt niet alleen veel irritatie, ergernis en onvrede voorkomen, maar de gemeente bespaart ook nog eens miljoenen euro s. foto: Johan Plateijn GROEN 17

18 Programmaleider Roel den Dikken geeft sturing aan groenambities Yoka Louwman communicatieadviseur gemeente Eindhoven foto: Martin van Rooij Groen versterken in een dynamische stad De gemeente Eindhoven werkt voor de ontwikkeling en uitvoering van beleid met programmasturing. De gemeenteraad heeft daarvoor ruim twintig raadsprogramma s vastgesteld. Roel den Dikken geeft als programmaleider Groen en Recreatieve voorzieningen, het groenprogramma inhoudelijk en financieel vorm en initieert de daaruit voorvloeiende acties. Van raadsbesluit tot concrete actie, hoe gaat dat in zijn werk? Door te kijken naar de speerpunten van het college en door aansluiting te zoeken met andere gemeentelijke doelstellingen, formuleer ik samen met de groencollega s doelen met betrekking tot groen. Deze doelen, soms redelijk abstract en soms gedetailleerd, zijn nodig om prioriteiten aan te wijzen in de enorme hoeveelheid ingrepen die zich - rijp en groen - aandienen of moeten worden geïnitieerd. Variërend van jaarlijks cyclisch beheer tot grote meerjarige gebiedsontwikkelingen. Hieruit ontstaat een jaarprogramma met alle activiteiten. Jaarlijks wordt gemonitord op de vaktechnische kwaliteit (output indicatoren) en belevingswaarde (outcome indicatoren), zodat indien nodig bijgestuurd kan worden. Waar lopen jullie tegen aan met deze werkwijze? De uitdaging zit vooral in het vinden van de balans tussen een - soms rigide - doelgerichte programmering en de alledaagse werkelijkheid. Een stad is complex en alles heeft invloed op elkaar. De beste resultaten zijn te halen als wordt gestuurd op interne en externe samenhang en tegelijk pragmatisch wordt gekeken naar de haalbaarheid. We moeten daarbij waken om niet alles tot in detail vast te leggen. De gestelde doelen en het jaarprogramma moeten voldoende ruimte bieden om in te kunnen spelen op nieuwe ontwikkelingen. Hoe verloopt de monitoring? Ten behoeve van het cyclisch beheer vindt maandelijks monitoring plaats van de vaktechnische staat van het groen. Ook meten we jaarlijks de tevredenheid van de inwoners over het groen. Waar nodig wordt op grond van deze cijfers bijgestuurd. Bovendien stellen we in breder verband jaarlijks een programma op voor het groot onderhoud en investeringsprojecten. Door werkzaamheden vooraf slim te koppelen wordt geld efficiënt besteed, meerdere doelen bereikt en de overlast voor omwonenden beperkt. Bij rioolwerkzaamheden kijken we bijvoorbeeld meteen naar herinrichting, mogelijkheden voor 18 GROEN

19 Roel den Dikken, programmaleider Groen en Recreatieve voorzieningen. ontharden en het vervangen van bomen. De groene doelstelling en de daarvoor beschikbare middelen zijn zo een integraal onderdeel van het project en geen sluitpost van de begroting die in het ergste geval wordt wegbezuinigd. Wat onderscheidt dit raadsprogramma van andere? Groen is zonder meer een bijzonder raadsprogramma. In de eerste plaats omdat iedereen er een mening over heeft. Veel mensen houden van groen, maar als de boom toevallig in de weg staat, is groen toch snel ondergeschikt. Groen, en vooral het kappen van bomen, ligt gevoelig en heeft vaak direct een politieke lading. In de tweede plaats is groen bijzonder omdat de tijdslijnen lang zijn. Het is een enorme opgave om in een dynamische stad als Eindhoven het groen een substantiële plaats te geven. De maatschappelijke dynamiek is veel hoger dan de levensduur van gebouwen, riool et cetera waardoor veel objecten het einde van hun technische levensduur niet halen. Maar veel bomen zijn dan eigenlijk nog maar halfwas. De gemiddelde stadsboom in Eindhoven is circa 36 jaar. Waar het past, wil je de leeftijd verder omhoog krijgen, want hoe ouder de boom, hoe meer voordelen ten aanzien van ruimtelijke kwaliteit, biodiversiteit, kroonvolume et cetera. Hoe ervaar je de samenwerking met partijen in de stad? Wat heb jij een vreselijke baan, hoor ik een collega wel eens zeggen, omdat we relatief veel tijd steken in overleggen met bewoners, belangengroepen, het gemeentebestuur en onze collega s. Ik vind dat nu juist een aardige kant van mijn rol, ook al is het niet altijd even gemakkelijk. Ik denk dat al dat afstemmen in de toekomst nog veel belangrijker wordt. We willen bijvoorbeeld inwoners meer ruimte geven voor een eigen invulling, terwijl tegelijkertijd de beschikbare ruimte kleiner wordt door de toenemende ruimteclaims. Hoofdbreker in dit verband is de afnemende beschikbare ondergrondse ruimte voor wortels door de toenemende concurrentie met kabels en leidingen en hun korte cycli, in vergelijking met bomen. Uitdagingen genoeg dus. Het is een enorme opgave om in een dynamische stad als Eindhoven het groen een substantiële plaats te geven GROEN 19

20 Amsterdam / Den Bosch Groene Woud Nijmegen Groenstructuur Eindhoven Rotterdam / Tilburg Venlo / Ruhrgebied 10 Km Antwerpen Brussel / Leuven Aken / Maastricht Groene wiggen cruciaal voor Brainport Fredy Zeevenhooven Landschapsarchitect gemeente Eindhoven Ingeborg Schouten Adviseur Groen gemeente Eindhoven Martin van Rooij Van Rooij Communicatie Veel steden en dorpen zijn geleidelijk gegroeid. Eindhoven niet. Eindhoven is rond 1200 gesticht op een punt waar verschillende wegen en de beken de Dommel en Gender samenkwamen. De naam dankt zij aan de boerderij die hier werd gesticht, de End- of Eindhoeve. Eeuwenlang leidde de stad een sluimerend bestaan, totdat in de 19e eeuw de industrialisatie haar intrede deed. Deze groei kreeg door de komst van Philips een enorme stimulans. De groene wiggen vormen de schakel tussen de regionale groengebieden en de fijnmazige stedelijke groen- en boomstructuur. (Kaarten: Fredy Zeevenhooven en Ton van Tuijn, gemeente Eindhoven) De ondergrond van Eindhoven bestaat uit een landschap met zandruggen en de beekdalen van de Dommel, Tongelreep, Gender en enkele zijbeken. Al rond 4300 vóór Chr. ontstonden agrarische nederzettingen op de hoge gronden. De oudste bewonerssporen zijn te vinden in de huidige stadsdelen Woensel (Ekkersrijt), Strijp en Tongelre. Oerbos maakte geleidelijk plaats voor heidevelden en akkercomplexen. Vanaf omstreeks 100 na Chr. werden beekdalen en natte broekgebieden ontwikkeld tot weiden en hooilanden, de beemden. Eindhoven werd kort na 1200 gesticht op de kruising van handelswegen (Den Bosch - Luik en Vlaamse kust richting Rijnland) en op het punt waar de beken de Dommel en Gender 20 GROEN

21 Op de reliëfkaart van Eindhoven zijn de beekdalen (groen) en de hogere zandruggen (bruin) duidelijk zichtbaar. bij elkaar komen. Dit bleek een gouden zet, want nu nog - en als het aan de beleidsmakers ligt, in 2020 nog extremer - ligt Brainport Eindhoven als een spin in een web van internationale verbindingen. Onstuimige groei Vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw veranderde Eindhoven ingrijpend door industrialisatie en grootschalige ontginning van heide voor bos. De industrialisatie werd bevorderd door verbetering van het wegennet (ook Brainport investeert in bereikbaarheid), de aanleg van het Eindhovensch Kanaal (1846) en de spoorwegverbindingen (vanaf 1866). Langs de oevers van de Dommel en Gender, in de omgeving van het Eindhovensch Kanaal en langs de spoorlijn kwamen fabrieken (voornamelijk textielindustrie, sigaren- en houtverwerkende industrie en leerlooierijen). Door deze werkgelegenheid groeiden de omringende dorpen als lintbebouwing langs de radiale wegen aan Eindhoven vast. Eindhoven moest in die tijd woekeren met de ruimte. Eind 19e eeuw start de kanalisatie van de beken. Dit ter verbetering van de doorstroming, maar ook om ruimte te winnen. In 1891 kwam Philips naar Eindhoven, vanwege de gunstige ruimtelijke vestigingsvoorwaarden voor industrie en de aanwezigheid van goedkope arbeidskrachten. De komst van Philips betekende een katalysator voor de groei van de stad. Al snel waren arbeidskrachten van buiten de regio nodig. Tuinstadmodel Eindhoven kan dan alleen nog groeien door annexatie van de omliggende dorpen: Woensel, Tongelre, Stratum, Gestel en Strijp. In 1920 is dit een feit. De topografische kaart van 1900 geeft een beeld van Eindhoven voor de planmatige uitbreidingen. De gelijkenis met het tuinstadmodel van Ebenezer Howard en het belang hiervan voor de woon- en werkomstandigheden wordt door de opeenvolgende gemeentelijke plannenmakers onderkend. Ook Philips laat het Tuinstadmodel op eigen gronden toepassen. Het hoogwaardig woon- en werkmilieu dat dankzij groen ontstaat, moet arbeiders van ver naar het bedrijf trekken. De gelijkenis van de structuur van Eindhoven met het Strijp Woensel Gestel Tongelre Stratum tuinstadmodel is te danken aan de landschappelijke onderlegger, de onderkenning van deze structuur door de opeenvolgende plannenmakers bij de gemeente en door toepassing van dit model in verschillende Philipswijken. De oude dorpen zijn nu nog zichtbaar als kernen van de nieuwe stadsdelen in het groen. Perioden van crisis en groei Tijdens de Tweede Wereld Oorlog stagneerde de groei. Groen wordt dan ingezet voor voedselvoorziening (stadslandbouw) en bomen werden gekapt voor brandhout. Na 1950 groeide Eindhoven enorme. Na 1960 breidde in het bijzonder het stadsdeel Woensel enorm uit. De groene rasterstructuur van wegen met naar binnen gekeerde buurten volgde het plan van De Casseres (1930). Het is tijdens deze groeiperiode dat In 1880 maakt heide (geel) al flink plaats voor bos (donker groen). Lintbebouwing volgt de zandruggen. De topografische kaart van Eindhoven in 1900 geeft het beeld van de stad voor de planmatige uitbreidingen. De gelijkenis met het Tuinstadmodel valt nu al op. Bron: gemeente Eindhoven GROEN 21