Demografische ontwikkeling in Noord-Holland. Een verkenning ten behoeve van een mogelijke beleidsvisie

Transcriptie

1 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Een verkenning ten behoeve van een mogelijke beleidsvisie Demografische

2 2 4 Inleiding NHOUD 6 Hoofdstuk 1 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland door drs. W.T.G. Konter senior-beleidsadviseur provincie Noord-Holland Demografische ontwikkeling, bevolkingsgroei, ontgroening, vergrijzing en verstedelijking Demografische ontwikkeling Noord-Holland Regionale demografische perspectieven 27 Kop van Noord-Holland 33 Gooi & Vechtstreek 41 Regio Alkmaar 46 Gemeente Amsterdam De doorwerking van het demografisch perspectief in het huidige beleid van de provincie Noord-Holland 57 Hoofdstuk 2 Drie wetenschappelijke reflecties Voorsorteren op onvoorspelbaarheid: Een reflectie op Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Door prof. dr. D. Manting, Dr. J.R. Ritsema van Eck. Prof. Dr. D. Manting is bijzonder hoogleraar Bevolkingsdynamiek en ruimtelijke ontwikkelingen Universiteit van Amsterdam en sectorhoofd sector verstedelijking en mobiliteit van het Planbureau voor de Leefomgeving. Dr. J.R. Ritsema van Eck is medewerker van deze sector Demografische ontwikkelingen in Noord-Holland. Een verkennning van een mogelijke beleidsvisie. Door prof. dr. L.J.G. van Wissen. Hoogleraar Economische Demografie Rijksuniversiteit Groningen en directeur NIDI (Nederlands Interdiciplinair Demografisch Instituut) Reflectie Op Verkenning Demografische Ontwikkeling In Noord-Holland. Door prof. dr. ir. H. Priemus, Leiden/Delft. 83 Colofon

3 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 3 VOORWOORD Voorwoord txt txt

4 4 Inleiding 50 jaar geleden groeide de bevolking in Nederland jaarlijks met mensen, vorig jaar groeide de bevolking nog maar met personen. 50 jaar geleden groeide de bevolking in Noord-Holland elk jaar met mensen. In de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw, met de opkomst van de groeikernen Lelystad en Almere, nam dat af tot personen. In de jaren 70 groeide de bevolking in het noorden van Noord-Holland jaarlijks met personen en daalde de bevolking in het zuiden van de provincie gemiddeld met bijna mensen per jaar. Op dit moment is dat beeld omgedraaid. In de afgelopen jaren is de bevolking in het noorden van de provincie niet gestegen, en is de bevolking in het zuiden toegenomen met mensen per jaar. In 2012 is de totale bevolking in Nederland gegroeid met ruim personen, het aantal ouderen nam toe met personen, het aantal jongeren nam af met , het aantal mensen tussen 15 en 65 jaar daalde met Ook de samenstelling van de bevolking verandert. Ontgroening, vergrijzing en concentratie Deze cijfers brengen niet alleen een algemene ontwikkeling van vergrijzing, ontgroening en daling van de (beroeps)bevolking in beeld, maar laten ook een grote verscheidenheid zien tussen regio s in Nederland. In Noord-Holland is de bevolking sterk gegroeid en zijn het aantal jongeren en de omvang van de beroepsbevolking slechts licht gedaald. De verschillen binnen Noord- Holland zijn echter groot. In het zuiden van de provincie zijn het aantal jongeren en ook de beroepsbevolking nog gestegen. In het noorden van de provincie zijn het aantal jongeren en de beroepsbevolking gedaald, relatief gezien zelfs sterker dan in heel Nederland. Het aantal ouderen is in 2012 overal sterk toegenomen, maar in het noorden van de provincie aanzienlijk meer dan in het zuiden of in heel Nederland. Een en ander is grafisch weergeven in de volgende figuur: Groei bevolking naar leeftijd, ,0% 5,0% 4,0% 3,0% 2,0% 1,0% 0,0% -1,0% -2,0% totaal jonger dan 15 jaar 15 tot 65 jaar 65 jaar en ouder Nederland NH-Noord NH-Zuid

5 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 5 VOORWOORD Deze ontwikkeling Voorwoord txt is txt niet alleen het begin van een duidelijke trendbreuk in de bevolkingsgroei, maar ook van tegengestelde ontwikkelingen per regio. De effecten van de ontwikkeling op ruimtelijk economisch terrein en leefbaarheid zijn groot. Overheden bezinnen zich dan ook op de gevolgen daarvan voor diverse beleidsterreinen. Zo ook de provincie Noord-Holland. Daarbij komen allerlei vragen aan de orde. Wat is het middellange en langere termijnperspectief? Zijn de ontwikkelingen te beïnvloeden? Wat zijn de effecten van de toenemende regionale verschillen? Heeft dit gevolgen voor beleidsdoelstellingen? Op welke wijze beïnvloedt dit overheden en maatschappelijke organisaties? Omdat de ontwikkelingen nog maar net gekanteld zijn ten opzichte van de afgelopen jaren is er nog geen helder antwoord op deze vragen. In deze verkenning wordt een beeld geschetst van de ontwikkelingen. Daarbij wordt ingegaan op het toekomstperspectief en de gevolgen voor verschillende beleidsterreinen, rekening houdend met die regionale verscheidenheid. Om zo de kennis over deze ontwikkelingen te vergroten. We willen echter ook een eerste aanzet geven om na te denken over de vraag of we dingen anders moeten doen en als dat zo is, wat dan? En hoe dan? En wie dan? Maar verder dan het stellen van vragen gaat deze verkenning niet. In het eerste deel van de verkenning worden de ontwikkelingen in algemene zin en specifiek voor Noord-Holland beschreven. Daarbij gaan we in op de achtergronden en oorzaken van de ontwikkelingen, vooral om aan te geven dat het geen toevallige ontwikkelingen zijn, maar dat zij passen in een grotere trend. Daarbij gaan we ook in op de regionale verscheidenheid van de ontwikkeling binnen Noord- Holland. De algemene lijn, van ontgroening, daling van de beroepsbevolking en vergrijzing met grote regionale verschillen- is redelijk vast. We geven ook summier de ontwikkeling weer in het denken over de wijze waarop het beleid reageert of zou moeten reageren op de demografische veranderingen. In Noord-Holland is de discussie daarover nog maar net gestart. In het tweede deel van deze verkenning wordt door een aantal deskundigen een reflectie op het eerste deel gegeven.

6 6 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland

7 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland Demografische ontwikkeling, bevolkingsgroei, ontgroening, vergrijzing en verstedelijking. De belangstelling voor de demografische ontwikkeling is recent sterk toegenomen. Dit komt vooral omdat er grote veranderingen zijn ten opzichte van het verleden. We waren gewend dat elke nieuwe generatie in aantal groter was dan de voorgaande en dat in Nederland de bevolking altijd groeide. In de afgelopen jaren is dat beeld veranderd en het zal de komende jaren nog sterker veranderen. De bevolkingsgroei in Nederland neemt langzaam maar zeker af. Het aantal jongeren is in de jaren 70 van de vorige eeuw al sterk gedaald en neemt op dit moment opnieuw af. Tegelijkertijd daalt ook de beroepsbevolking 1. In delen van Nederland, ook in de Noord-Holland, daalt de bevolking zelfs in absolute zin. In een aantal regio s rond de grote steden groeit daarentegen de bevolking juist sterk. Het aantal ouderen neemt overal sterk toe. Regionale verschillen in bevolkingsgroei zijn niet nieuw. In de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw groeide de bevolking sterk in de landelijke gebieden en nam de bevolking in de grote steden af. De toename van de bevolking verklaarde in belangrijke mate de grote groei van de woningbehoefte, de verstedelijking, de ruimtebehoefte voor werklocaties en de behoefte aan recreatieruimte in Nederland. Wanneer de groei niet langer vanzelfsprekend is, wanneer grote veranderingen in de samenstelling van de bevolking optreden en de ontwikkelingen in ruimtelijke zin soms tegengesteld zijn aan elkaar, neemt de aandacht voor de demografische ontwikkeling toe. Op het terrein van de woningbouw werden behoefteramingen in de jaren 70 van de vorige eeuw al gekoppeld aan demografische ontwikkelingen. Dat is geleidelijk uitgebreid naar ramingen voor behoefte aan ruimte, mobiliteit en voorzieningen. Pas recent houdt men ook in werkgelegenheidsramingen en prognoses voor de behoefte aan ruimte voor bedrijventerreinen rekening met de demografische ontwikkeling. In de publieke discussie is de term demografische ontwikkeling deels een eufemisme voor de krimp van de bevolking. Maar de ontwikkelingen zijn feitelijk veel breder en ingrijpender dan alleen een bevolkingsdaling. Groei of daling van bevolking is het resultaat van veranderingen in de bevolkingssamenstelling. Deze veranderingen betreffen enerzijds een verandering in demografisch gedrag zoals de afname van het aantal kinderen per gezin, de huishoudenvorming en migratie. Anderzijds is de enorme toename van de gemiddelde levensverwachting, tot inmiddels boven de 80 jaar, van grote invloed. Veranderingen in het aantal geboorten hebben als gevolg hiervan tot minimaal 80 jaar hun effect op het totaal van de bevolking. Daarom zal dit niet alleen leiden tot schommelingen in de omvang, maar vooral ook in de samenstelling van de bevolking. Met name die veranderingen in de samenstelling hebben grote effecten op diverse beleidstereinen. Met als centraal thema dat groei, als constante factor in veel beleidsvelden, niet meer vanzelfsprekend is. Relatief nieuw in de huidige ontwikkeling zijn de grote regionale verschillen. Groei en krimpregio s liggen soms in elkaars nabijheid en beïnvloeden elkaar in hun ontwikkeling. 1 De beroepsbevolking wordt in dit rapport bepaald door de potentiële beroepsbevolking, het aantal mensen tussen 15 en 65 jaar.

8 8 Het nieuwe aan de demografische ontwikkeling in Nederland is het feit dat de daling nu plaatsvindt op regionaal niveau en dat die daling structureel is. De daling vindt vooral plaats in perifeer gelegen delen van het land. In Nederland zijn Zuid-Limburg, Oost- Groningen en Zeeuws-Vlaanderen de meest bekende krimpregio s. In de Kop van Noord-Holland is de bevolking in de afgelopen 10 jaar bijna elk jaar licht gedaald. De demografische ontwikkeling in Nederland. Algemene ontwikkelingen in Nederland en verhuisstromen van of naar regio s zijn van invloed op de bevolkingsontwikkelingen in Noord-Holland. Vergrijzing en afnemende bevolkingsgroei in Nederland zijn vooral een gevolg van verandering in het geboortepatroon in de periode 1945 tot In deze periode worden gemiddeld rond de kinderen per jaar geboren, terwijl buiten deze periode in Nederland gemiddeld kinderen worden geboren. Door het hogere geboortecijfer in de periode gaat begin jaren 50 het aantal basisschoolleerlingen sterk toenemen, vanaf de jaren 60 het aantal leerlingen in het voortgezet onderwijs en vanaf het midden van de jaren 70 het aantal starters op de woningmarkt en arbeidsmarkt. De stijging van het aantal geboorten vanaf 1945 is nu verantwoordelijk voor de sterke vergrijzing. Omdat we weten dat gedurende een periode van 25 jaar het aantal geboorten hoog was, weten we dus ook dat de groei van het aantal ouderen de komende 25 jaar zal aanhouden, onafhankelijk van de hogere levensverwachting. De vergrijzing betekent ook dat veel mensen met pensioen gaan en dus uitstromen uit de arbeidsmarkt. Een omgekeerde ontwikkeling zien we met de daling van het aantal geboorten vanaf 1970 en later. Omdat de instroom op de arbeidsmarkt op dit moment bepaald wordt door de mensen die 25 jaar geleden zijn geboren, is het logisch dat de beroepsbevolking in Nederland in de komende jaren zal gaan dalen. Vanaf de jaren 60 neemt ook het aantal sterfgevallen systematisch toe. Dit heeft vooral te maken met de groei van de bevolking. Het aantal sterfgevallen zal mede door de vergrijzing ook in de komende decennia verder toenemen. Het CBS verwacht dat rond 2035 meer mensen zullen overlijden dan er geboren worden. Dit leidt nog net niet tot bevolkingsdaling in Nederland, omdat we voor die periode ook een licht buitenlands vestigingsoverschot verwachten. De omvang van dat toekomstige vestigingsoverschot lijkt op het gemiddelde patroon van de voorgaande decennia Figuur 1.1 laat duidelijk het tijdelijk hoge geboortecijfer zien in de periode , de geleidelijke toename van de sterftecijfers en het meer grillige patroon van de buitenlandse migratie. Vier trendbreuken Met de demografische ontwikkeling als achtergrond kunnen we in Nederland thans vier grote trendbreuken onderkennen. De eerste drie trendbreuken hebben rechtstreeks te maken met de algemene demografische ontwikkeling in Nederland. De vierde heeft vooral te maken met verhuizingen binnen Nederland. Omdat Levendgeborenen Overledenen saldo migratie Figuur 1.1 Geboorte, sterfte en saldo buitenlandse migratie in Nederland

9 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 9 jongeren vaker verhuizen dan ouderen, omdat in wisselende periodes verschillende voorkeuren zijn voor een meer suburbane of juist meer stedelijke woonomgeving, zorgen die verhuizingen voor verschillende ontwikkelingen binnen Nederland. Uiteraard hebben alle regio s te maken met vergrijzing. Maar de verhuizingen in het verleden en toekomstige verhuizingen zorgen ervoor dat in sommige regio s de algemene ontwikkeling wordt versterkt terwijl die in andere regio s juist iets wordt afgezwakt. Ze zorgen ervoor dat in sommige regio s nu al sprake is van bevolkingsdaling terwijl in andere regio s de bevolking juist sterk groeit. De vier trendbreuken zijn: 1. De overgang van een explosieve bevolkingsgroei naar een veel lager groeitempo en een sterke vergrijzing en ontgroening; 2. De beroepsbevolking neemt in demografisch opzicht niet meer toe en zal de komende decennia gaan dalen; de diverse overheden. De traditionele beelden of beleidsdoelen (woningen voor gezinnen, werkgelegenheidsgroei, draagvlak voor voorzieningen) zullen sterk veranderen. 1. Van extreme groei naar vergrijzing en ontgroening Omdat het aantal geboorten in Nederland min of meer gelijk blijft en meer mensen zullen overlijden, zal in ieder geval de bevolkingsgroei in de komende jaren veel lager zijn dan in de afgelopen 100 jaar. Dit is een eerste belangrijke trendbreuk met de afgelopen jaren: Na een 20e eeuw die in demografisch opzicht werd gedomineerd door een nooit eerder vertoonde explosieve bevolkingsgroei, zal de 21e eeuw vooral in het teken staan van de vergrijzing (en de verstedelijking). 2 Figuur 1.2 onderaan deze pagina laat de explosieve groei zien van de voorbije 100 jaar, afgezet tegen de veel lagere verwachte groei voor de komende decennia. 3. De groei van de woningbehoefte wordt vooral bepaald door de toename van de oudere huishoudens; 4. Een verschuiving van een sterke suburbanisatie in de jaren 60 tot midden jaren 80 van de vorige eeuw naar een sterke verstedelijking op dit moment. Deze trendbreuken hebben vanzelfsprekend een groot effect op het ruimtelijk economisch en sociaal beleid van 2 Nimwegen, Nico van en Carlo van Praag. Bevolkingsvraagstukken in Nederland anno Actief ouder worden in Nederland. NIDI, P bevolking prognose Figuur 1.2 Bevolkingsgroei in Nederland

10 10 Als gevolg van de geboortegolf in de periode 1945 tot 1970 neemt op dit moment het aantal ouderen al veel sterker toe dan de totale bevolking. Dit blijft ook in de komende 30 jaar het geval, wanneer het aantal jongeren en de beroepsbevolking gaan dalen. De geboortegolf in de periode leidde tot een sterke instroom in het onderwijs vanaf de jaren 50. Uiteraard eerst in het basisonderwijs, daarna in het voortgezet onderwijs en vervolgens in het tertiaire onderwijs. Vanaf 1975 daalde de instroom in het onderwijs. Door de indirecte effecten van de geboortegolf zal in de komende jaren het aantal leerlingen in het basisonderwijs opnieuw weer licht dalen en daarna stabiliseren. Met een echo daarvan op het vervolgonderwijs De volgende twee figuren geven de vergrijzing in Nederland en de groei van het aantal jongeren in de vorige eeuw, afgezet tegen algehele bevolkingsontwikkeling, duidelijk weer totaal bevolking 0 tot 20 jaar totaal prognose 0 tot 20 jaar prognose Figuur 1.3 Groei van het aantal jongeren in Nederland in vergelijking tot de totale bevolkingsgroei totaal bevolking 65 jaar en ouder Figuur 1.4 Groei van het aantal ouderen in Nederland in vergelijking tot de totale bevolkingsgroei

11 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 11 FOTO

12 12 2. Daling van de (potentiële) beroepsbevolking In het midden jaren 60 werd de instroom op de arbeidsmarkt veel groter; de bevolking tussen 15 en 65 jaar steeg veel sterker dan de totale bevolking. Het effect van deze demografische ontwikkeling op de beroepsbevolking werd nog eens versterkt door een geleidelijk toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen. Deze ontwikkelingen leidden eind jaren 70 tot een relatief hogere jeugdwerkloosheid en tot maatregelen om jongeren aan een baan te helpen. Vanaf 1990 is de instroom van jongeren op de arbeidsmarkt veel geringer, omdat het aantal geboorten na 1970 sterk daalde. En op dit moment zien we een sterke stijging van de uitstroom op de arbeidsmarkt, nu als gevolg van pensionering van de mensen uit het begin van de geboortegolfperiode. Figuur 1.5 laat deze ontwikkeling zien. Op basis van het verloop van het aantal geboorten in de periode is dus goed te voorspellen dat de komende 30 jaar die uitstroom uit de beroepsbevolking groot zal zijn en dat de (potentiële) beroepsbevolking in deze periode in Nederland zal gaan dalen. Die daling wordt slechts deels gecompenseerd door de nog steeds stijgende arbeidsparticipatie van vrouwen en van ouderen. Dat heeft gevolgen voor de economische ontwikkeling voor heel Nederland, namelijk een lagere economische groei in de komende 30 jaar dan in de afgelopen 50 jaar. Vanuit een demografische invalshoek gezien is het logisch dat na de jaren 70 van de vorige eeuw het accent in het economische beleid kwam te liggen op groei van werkgelegenheid. Vanuit diezelfde invalshoek zal dat in de komende decennia niet meer het geval kunnen zijn. Economische ontwikkeling en vitaliteit kunnen steeds minder of niet langer een gevolg zijn van een toename van de beroepsbevolking. 3. Groei van de woningbehoefte door ouderen De afgelopen veertig jaar laten ook een opmerkelijke verschuiving zien in de groei en samenstelling van het aantal huishoudens naar leeftijd in Nederland, zoals blijkt uit figuur 1.6 op bladzijde 15. In de jaren 70 was sprake van een sterke instroom van jongeren op de woningmarkt; de groei van de woningbehoefte werd toen vooral veroorzaakt door jonge gezinnen. Die sterke oriëntatie op gezinswoningen, gecombineerd met slechte woonomstandigheden in de grote steden en een algehele welvaartsgroei leidde in eerste instantie tot een sterke suburbanisatie, die later beleidsmatig werd vormgegeven in het groeikernenbeleid. Vanaf de jaren 90 daalde het aantal jongere huishoudens en groeide vooral het aantal huishoudens ouder dan 35 jaar, dat de eerste stappen op de woningmarkt (en arbeidsmarkt) al had gezet. Mede vanuit dit perspectief richtte het beleid zich meer op doorstroming van huishoudens van kleinere naar grotere woningen. De verbetering van de woonomstandigheden in de grote steden beperkte de uitstroom uit die steden. Sinds kort stijgt het aantal huishoudens tussen 35 en 65 jaar niet meer. De toekomstige stijging van de woningbehoefte wordt bijna volledig bepaald door de groei van het aantal oudere huishoudens en die hebben totaal bevolking 20 tot 65 jaar Figuur 1.5 Groei van de potentiële beroepsbevolking in Nederland in vergelijking tot de totale bevolkingsgroei

13 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 13

14 14 al een woning. Op termijn zal behoefte ontstaan aan woningen met aanpassingen in verband met een beperktere mobiliteit en zorgvraag, maar ouderen zullen die vraag zo lang mogelijk proberen uit te stellen. Waarschijnlijk zal de doorstroming op de woningmarkt in Nederland daardoor in de komende jaren veel geringer zijn. Onderzocht zal moeten worden of dit gevolgen heeft voor de huisvestingskansen voor starters. 4. Van suburbanisatie naar verstedelijking In ruimtelijk opzicht traden de afgelopen periode eveneens opmerkelijke veranderingen op, samengebald in de figuur 1.7 op pagina 15. In de jaren 60 en 70 verlieten veel mensen de grote steden in Nederland. Dit had enerzijds te maken met de sterke groei van de bevolking, vooral van de jonge gezinnen, maar ook met de deplorabele woonkwaliteit in de grote steden. De stadsvernieuwing moest nog starten en toen die op gang kwam, werden evenveel woningen gesloopt als nieuwe gebouwd. De groei van het aantal jonge gezinnen bepaalde in grote mate de voorkeur voor een groene, ruime woonomgeving en voor de eengezinswoning. Vooral in de jaren 70 van de vorige eeuw waren die migratiestromen sterk gericht op de kleinere, landelijke gemeenten rond die grote steden. De bevolking in de grote steden nam af terwijl de bevolking in Nederland en vooral in veel kleine gemeenten juist explosief groeide. Vanaf het eind van de jaren 70 wordt de min of meer autonome suburbanisatie afgeremd met het groeikernenbeleid. De groei buiten de steden wordt dan gestuurd naar kernen die goed bereikbaar zijn met het openbaar vervoer 3. Verkeersinfrastructuur en voorzieningenniveau worden in die kernen afgestemd op de grote groei. Dat leidt vooral tot vestiging in gemeenten als Alkmaar, Hoorn, Purmerend, Haarlemmermeer, Heerhugowaard en Almere. De grafiek toont het vestigingsoverschot in de sterk stedelijke gemeenten. De vestiging in kleinere gemeenten wordt geremd met een restrictief beleid. Door een nationaal spreidingsbeleid groeien ook de perifeer gelegen regio s. Vanaf het midden van de jaren 80 neemt het vertrekoverschot uit de grote steden in Noordwest Nederland af. Dit hangt samen met de verbeterde woonkwaliteit in de steden, maar ook met de verschuiving in de groei van het aantal huishoudens: de groei van de woningbehoefte wordt steeds minder bepaald door de jonge gezinnen, maar veeleer door gezinnen die al wat verder gevorderd zijn in hun woon- en arbeidscarrière. Zij hebben een andere woonvoorkeur en zijn zo van invloed op de keuzemogelijkheden. Vanaf 2000 neemt de vestiging in de grootste stedelijke centra sterk toe. Dit gaat vooral ten koste gaat van de perifeer gelegen niet-stedelijke regio s, grotendeels uit overig Nederland. Belangrijke achtergronden bij de groei van de stedelijke regio s zijn o.a. de kansen op werk en de aanwezige sociaal-culturele voorzieningen. Ook de toename van het aandeel tweeverdieners in de traditionele gezinshuishoudens versterkt de voorkeur voor gebieden waar de kans op werk en de mogelijkheid tot het combineren van werk en gezin groter zijn. In het lange termijn perspectief is de sterke verstedelijking van de recente jaren opvallend, omdat in de afgelopen decennia vooral het vertrek uit de grote steden het beeld bepaalde. Ten opzichte van de omvangrijke stromen uit de grote steden in de periode is de vestiging in de steden nu nog relatief beperkt. Het doortrekken van een vestigingsoverschot voor de grote steden naar de toekomst is onzeker maar past wel in een Europese en mondiale trend. Gevolgen voor beleidssectoren. Deze ontwikkelingen hebben uiteraard gevolgen voor een aantal beleidsterreinen. Omdat sprake is van een aantal trendbreuken, zullen de demografische ontwikkelingen leiden tot een grotere omschakeling in het tot nu toe gevoerde beleid. De problematiek van de vergrijzing staat op dit moment al ruim in de belangstelling. Op de bestuurlijke agenda staan inmiddels ook de daling van leerlingenaantallen, het komende tekort aan arbeidskrachten als gevolg van de vergrijzing en de problematiek van de krimpregio s. Er is inmiddels discussie over het effect op het voorzieningenniveau. Bevolkingsdaling, ontgroening en vergrijzing hebben effect op voorzieningen voor sport, onderwijs en zorg en op de beschikbaarheid van de detailhandel. Er is een afname én een verschuiving in de doelgroepen voor de voorzieningen. De gevolgen van de vergrijzing in de toekomstige woningvraag zijn nog niet goed in beeld. Het Planbureau voor de Leefomgeving geeft aan dat de vergrijzing de groei van de mobiliteit afremt en het effect van de nog aanwezige bevolkingsgroei in Nederland neutraliseert 4. De mobiliteitsvergrijzing draagt ook bij aan een gelijkmatiger spreiding van het verkeer over de dag en daarmee aan het verminderen van de verkeerscongestie. Uiteraard zijn allerlei veranderingen in de voorzieningenstructuur niet alleen afhankelijk van demografische ontwikkelingen. Voor de detailhandelsstructuur zijn ook de aankopen via internet van groot belang. Individualisering, het nieuwe werken, welvaartsgroei, automatisering en internet kunnen demografische 3 Zie o.a. provincie Noord-Holland, Nota Overloopproblematiek Noord-Holland, Haarlem, Dam, F. van en Hilbers, H. Vergrijzing en Mobiliteit. Planbureau voor de Leefomgeving, juni 2013

15 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland jaar en ouder 35 tot 65 jaar jonger dan 35 jaar Figuur 1.6 Groei huishoudens naar leeftijd zeer sterk stedelijk sterk stedelijk matig stedelijk weinig stedelijk niet stedelijk 1960-' ' ' ' ' '12 Figuur 1.7 Van suburbanisatie naar stedelijk wonen in Nederland. Migratiesaldi (gemiddeld per jaar) naar type gemeenten in Noordwest Nederland.

16 16 ontwikkelingen afzwakken (daling beroepsbevolking) of versterken (meer gezinnen in de stad). Nieuw is een mogelijk gecombineerd effect van verschillende ontwikkelingen. De groei van de woningbehoefte (huishoudens) is bijna onverminderd groot en steeds meer gericht op de stedelijke gebieden. De groei van ruimtebehoefte voor werklocaties en voorzieningen zal in de komende jaren overal veel lager zijn dan in de afgelopen decennia. Binnen bestaande steden en dorpen komt door wijzigingen in functiegebruik meer ruimte vrij voor woningbouw, waardoor de ruimtelijke uitbreiding van stedelijke gebieden ook veel lager zal zijn. Het ligt voor de hand dat de afname van werkenden en de toename van het aantal ouderen ook effect zal hebben op de mobiliteit en daarmee op de groei van de infrastructuur in Nederland Demografische ontwikkeling Noord-Holland Huidige situatie. In het voorgaande is geconstateerd dat de verstedelijking een van de grote trendbreuken is van dit moment. De verstedelijking zorgt voor een zeer gedifferentieerd beeld van de demografische ontwikkeling in Noord-Holland: sommige regio s kennen een sterke groei, andere laten juist een bevolkingsdaling zien. Uiteraard spelen de factoren vergrijzing, daling van het aantal jongeren en van de beroepsbevolking en de veranderingen in de woningbehoefte voor ouderen hier een rol. Maar door de verstedelijking krijgen deze factoren in Noord-Holland een specifieke dimensie en wijkt de demografische ontwikkeling in Noord-Holland af van die in Nederland in zijn geheel. In Noord-Holland zien we namelijk zowel krimp als extreme groei. De provincie Noord-Holland heeft op dit moment absoluut gezien de grootste bevolkingsgroei van alle provincies: in 2013 nam de bevolking toe met mensen, 33% van de bevolkingsgroei in heel Nederland. Dat is een groei van 0,6% van de bevolking. Daarmee behoort Noord-Holland met Utrecht (0,7%) tot de grootste groeiprovincies van Nederland (0,3%). Die groei heeft volledig plaats gevonden in het zuidelijk deel van de provincie. In 2012 en 2013 is de bevolking in Noord-Holland Noord niet gegroeid en in de Kop van Noord-Holland is die zelfs gedaald. Tabel 2.1 op pagina 17 illustreert deze ontwikkeling in detail. Het meest opvallende in de bevolkingsontwikkeling van 2013 zijn het sterfteoverschot in de regio s Kop van Noord- Holland en Gooi & Vechtstreek, de vertrekoverschotten in de regio s in het noorden van de provincie en de vestigingsoverschotten in het zuidelijke deel van de provincie. Het sterfteoverschot in de Kop van Noord- Holland en Gooi & Vecht hangt samen met de vergrijzing. Deze zal ook in de toekomst toenemen en in meerdere regio s ontstaan. Het binnenlandse vestigingsoverschot in de zuidelijke regio s van de provincie is typerend voor het beschreven proces van verstedelijking. De stad Amsterdam trekt veel mensen aan uit heel Nederland. Op een later moment verhuizen zij naar de regio, na een korte of langere periode in Amsterdam, wanneer zij enkele stappen op de arbeidsmarkt hebben gezet en een volgende stap in de gezinsfase zetten. Ten opzichte van vroeger wordt die stap naar de regio later of minder vaak genomen. Ook gezinnen met kinderen blijven langer in de stad Amsterdam wonen.tabel 2.2 op pagina 17 gaat dieper in op de ontwikkeling van de bevolking, uitgesplitst naar leeftijd. Hij geeft een beeld van de vergrijzing en ontgroening zoals die op dit moment al in gang zijn gezet. Voor heel Nederland geldt dat in de periode de groei van het aantal ouderen de totale groei van de bevolking al overtreft en dat het aantal jongeren en de totale beroepsbevolking zijn gedaald. Voor heel Noord- Holland is echter nog sprake van groei in alle leeftijdscategorieën: een minieme groei bij de jongeren, een lichte groei bij de beroepsbevolking (0,2 % per jaar) en een grotere groei bij de ouderen (3,9 %). Er treden aanzienlijke verschillen op tussen de regio s: In Noord-Holland Noord daalt het aantal jongeren met bijna 1% per jaar. De beroepsbevolking daalt met 0,7% per jaar, gemiddeld met personen per jaar. Sinds 2010 stijgt het aantal ouderen met 5,4% per jaar, landelijk stijgt dit met 3,8%. In de Kop van Noord-Holland is de bevolking in de periode in lichte mate gedaald, in 2013 is de bevolking sterker gedaald door het sterfteoverschot, maar vooral door het binnenlandse vertrekoverschot. Het aantal ouderen is sterker toegenomen dan gemiddeld in Nederland, het aantal jongeren en ook de beroepsbevolking dalen hier meer dan gemiddeld in Nederland. In Amsterdam is sprake van een omgekeerde ontwikkeling. Het aantal jongeren neemt nog aanzienlijk toe en ook de beroepsbevolking groeit nog steeds. De groei van het aantal ouderen lijkt ten opzichte van de totale bevolkingsgroei relatief gering, maar bedraagt toch 2,8% per jaar en is daarmee in relatieve zin vergelijkbaar met de groei van het aantal ouderen in de IJmond of Zuid- Kennemerland. Landelijk groeide het aantal ouderen met 3,8% per jaar. Binnen Noord-Holland zijn dus grote verschillen in de demografische ontwikkeling. Daarbij is sprake van een concentratie van de bevolkingsgroei in de stedelijke gebieden in het zuiden van de provincie, en een tendens naar bevolkingsdaling in het noorden van de provincie.

17 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 17 Geboorteoverschot Saldo migratie buitenland Saldo migratie binnenlands / daling Kop van Noord-Holland Westfriesland regio Alkmaar regio Waterland Zaanstad IJmond Zuid-Kennemerland Amstel-Meerlanden Amsterdam Gooi & Vecht Noord-Holland Noord Noord-Holland Zuid Noord-Holland Tabel 2.1 Bevolkingsgroei naar componenten 2013 (op basis van voorlopige cijfers CBS, afgerond op 10) <15 jaar jaar >65 jaar totaal Kop van NH Westfriesland regio Alkmaar regio Waterland Zaanstad IJmond Zd Kennemerland Amstel-Meerlanden Amsterdam Gooi & Vecht NH-Noord NH-Zuid Noord-Holland Nederland Tabel 2.2 Ontwikkeling van de bevolking naar leeftijd, 2010 tot 2013 (gemiddeld per jaar)

18 18 Die verschillen worden voornamelijk bepaald door de (binnenlandse) migratie die zeer selectief is naar leeftijd. Het noorden van de provincie heeft een vertrekoverschot van jongeren 5 en een licht vestigingsoverschot van personen en huishoudens in de middelbare leeftijdscategorieën. Amsterdam heeft een groot vestigingsoverschot van jongeren en een (gering) vertrekoverschot van mensen in de middelbare leeftijdscategorieën zoals te zien in de tabel onderaan deze pagina. Dit zou wel eens een belangrijke verklaring kunnen zijn voor de toename van de bevolkingsgroei in Amsterdam, waarbij het de vraag is of het verminderde vertrek conjunctureel is (crisis) of structureel. In het schema Saldi migratie Nederland op bladzijde 22 zijn de belangrijkste migratiestromen in Noordwest Nederland naar richting weergegeven voor het jaar Relevante ontwikkelingen daarbij zijn: Voor Amsterdam wordt deze ontwikkeling ook wel geschetst in de context van de eerder genoemde roltrap. De stad trekt vooral jongeren aan vanwege studie, een zeer gedifferentieerde en hoogwaardige arbeidsmarkt en een hoog aanbod van sociaal-culturele voorzieningen. Jongeren hebben daardoor veel kansen. In een latere fase van gezinsvorming en een volgende stap in hun arbeidscarière verhuizen ze naar de (nabijgelegen) regio en maken daardoor plaats voor een nieuwe vestiging van jongeren. Op dit moment zien we een geringe stagnatie van die roltrapfunctie, in die zin dat het vertrek van de middelbare leeftijdscategorie lijkt te stagneren. Gezinnen met kinderen blijven langer of vaker in de stad wonen. De instroom van jongeren is echter onverminderd groot. 5 Hierbij moeten we bedenken dat niet zozeer veel jongeren vertrekken, maar dat de vestiging van jongeren zeer laag is. Het vertrek van jongeren is gemiddeld, maar wordt niet gecompenseerd door een evenredig grote vestiging van jongeren. Het vestigingsoverschot naar Amsterdam neemt geleidelijk toe en is vooral afkomstig van overig Nederland. De migratie vanuit Amsterdam naar de regio is iets afgenomen; opvallend is de sterke afname van het vertrek naar Almere. Het vertrekoverschot vanuit het noorden van Noord- Holland is vooral gericht op de regio Amsterdam, maar ook met de rest van Nederland heeft de regio een vertrekoverschot. Uiteraard heeft de verandering in de samenstelling van de bevolking ook effect op de groei van verschillende typen huishoudens. Zoals blijkt uit de volgende tabel is dit effect in 2012 in het noorden van de provincie beperkt geweest in vergelijking met voorgaande jaren. Belangrijk is de daling van het aantal huishoudens (en daarmee de woning-behoefte) jonger dan 65 jaar en de sterke groei van het aantal De demografische ontwikkelingen laten zich als volgt per regio typeren: Bevolking totaal Jongeren jaar Ouderen Kop van Noord-Holland Al enige jaren bevolkingsdaling Afname van 1,5% per jaar Start van een steeds sterker wordende afname Sterke vergrijzing die de komende jaren nog zal toenemen Westfriesland Licht afnemende bevolkingsgroei Eerste aanzet voor een verdere daling Omslag naar daling Meest sterke toename vergrijzing Regio Alkmaar Stabiele lage groei Eerste aanzet voor daling in de komende jaren Daling Relatief sterke vergrijzing Regio Waterland Afnemende groei van de bevolking Al opgetreden sterke daling zal sterk doorzetten Omslag van geringe groei naar daling Sterke vergrijzing Zaanstad Stabiele boven gemiddelde groei Geringe groei Geringe groei Gemiddelde vergrijzing IJmond Afnemende groei Reeds ingezette daling versterkt Van geringe groei naar stagnatie Vergrijzing lager dan het gemiddelde Zuid-Kennemerland Lichte groei die sterk toeneemt Groei Stabiel Lichte tot matige toename Amstel-Meerlanden Sterke maar wel afnemende groei Van sterke groei naar minieme daling Sterke maar afnemende groei Nu lichte, maar straks gemiddelde toename Amsterdam Sterker wordende groei Sterker wordende groei Stabiele groei rond 1% per jaar Van afname naar groei Gooi & Vechtstreek Lichte groei Lichte daling Lichte daling Geringe toename van vergrijzing

19 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 19

20 20 oudere huishoudens (zie tabel 2.3 onderaan deze pagina). In het zuiden van de provincie groeit het aantal jongere huishoudens nog, vooral in Amsterdam. Ook hier stijgt het aantal oudere huishoudens, maar relatief minder sterk dan in het noorden van de provincie. In het noorden stijgt het aantal gezinnen met kinderen (inclusief de eenoudergezinnen) niet langer. In 2012 is er alleen een toename geweest van alleenstaanden en tweepersoonshuishoudens. Het aantal gezinnen met kinderen steeg alleen in het zuiden van de provincie. De groei van het aantal huishoudens bestaat voor de helft uit alleenstaanden. De afname van het aantal jongeren is een tijdelijk effect. De verwachting is dat tot 2020 het aantal jongeren nog zal dalen, maar dat er daarna een stabilisatie of lichte stijging zal optreden. De beroepsbevolking zal gedurende een langere periode afnemen; pas rond 2035 zal het aantal mensen tussen 15 en 65 jaar niet meer verder dalen. In de afgelopen jaren is het aantal ouderen sterk gestegen. De mensen die zijn geboren in de geboortepiek (1946) zijn onlangs 65 jaar geworden. Omdat tot 1970 het geboorteniveau hoog bleef, zal de stijging van het aantal ouderen nog tot 2040 aanhouden. Deze wordt nog eens versterkt door de stijging van de levensverwachting. De twee tabellen op pagina 21 gaan in detail in op deze verschillen per 2020 versus in het noorden van de provincie gaan dalen. In het zuiden van de provincie verwachten we een lichte groei, vooral in de directe omgeving van Amsterdam. Op korte termijn stijgt het aantal ouderen in het noorden van de provincie iets sneller dan in het zuiden, maar op de langere termijn zal ook in het zuiden het aantal ouderen sterk toenemen. Het lange termijn perspectief In de periode had Noord-Holland een vertrekoverschot met alle landsdelen: meer mensen vertrokken uit de provincie dan omgekeerd. Dit was mede een gevolg van het decentralisatiebeleid. Vanaf de jaren 80 verandert het beeld. Vanuit de provincie Noord- Holland vertrekken dan alleen meer mensen naar de provincies Utrecht en Flevoland dan vanuit die provincies in omgekeerde richting verhuizen. Met alle andere provincies is er sprake van een vestigingsoverschot. Na 1990 en versneld na 2000 doet zich een grote omslag voor. De steden worden aantrekkelijker, de aantrekkingskracht van vooral Amsterdam op jongeren uit heel Nederland wordt sterker en die jongeren blijven ook langer dan voorheen in de stad wonen. Voor het eerst sinds decennia krijgt het zuiden van de provincie een vestigingsoverschot. Het noorden van de provincie krijgt ook voor het eerst sinds decennia een vertrekoverschot naar het zuiden van de provincie en naar de rest van Nederland. De verwachting is dat op de langere termijn de verschillen tussen het noorden en het zuiden van de provincie groter zullen worden. De ontwikkeling die we nu al constateren zal zich doorzetten. Het aantal jongeren zal vooral in het noorden van de provincie gaan dalen, in het zuiden zal hun aantal iets toenemen. De beroepsbevolking zal vooral Het vestigingsoverschot leidt uiteraard tot een hogere bevolkingsgroei, maar er is ook een aanzienlijk indirect effect. Het zijn vooral jongeren (studenten en net afgestudeerden) die zich in Noord-Holland, en dan vooral in Amsterdam, vestigen. De kinderen die zij dan na enige tijd krijgen zorgen voor extra bevolkingsgroei. totaal <35 jaar jaar >65 jaar alleenstaand gezin zonder kinderen gezin met kinderen Kop van N-H Westfriesland Regio Alkmaar Regio Waterland Zaanstad IJmond Zuid-Kennemerland Amstel-Meerlanden Amsterdam Gooi & Vecht Noord-Holland Noord Noord-Holland Zuid Noord-Holland Tabel 2.3 Groei van het aantal huishoudens naar leeftijd en samenstelling 2012.

21 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 21 Bevolking Jongeren >15 jaar Bevolking jaar Ouderen Kop van N-H Westfriesland Regio Alkmaar N-H Noord Waterland Zaanstad IJmond Zuid-Kennemerland Amstel-Meerlanden Amsterdam Gooi & Vecht N-H Zuid Noord-Holland Nederland Tabel 2.4 Relatieve bevolkingsgroei naar samenstelling 2020 (index, 2012=100) Bevolking Jongeren <15 jaar Bevolking jaar Ouderen Kop van N-H Westfriesland Regio Alkmaar N-H Noord Waterland Zaanstad IJmond Zuid-Kennemerland Amstel-Meerlanden Amsterdam Gooi & Vecht N-H Zuid Noord-Holland Nederland Tabel 2.5 Relatieve bevolkingsgroei naar samenstelling 2040 (index 2012=100)

22 22 Voor de komende jaren verwachten we dat de provincie een vestigingsoverschot zal blijven houden. Die vestiging zal echter minder hoog zijn dan nu het geval is. De achterliggende gedachte is dat de druk op de woningmarkt in Amsterdam te hoog wordt als het huidige vestigingsoverschot doorzet, maar dat er in de omgeving van Amsterdam door vergrijzing ruimte ontstaat voor extra vestiging. Onder meer in Gooi & Vechtstreek en in Zuid-Kennemerland zullen vanwege de vergrijzing steeds meer woningen in de bestaande woningvoorraad vrijkomen. Gezien de druk op de regio Amsterdam zal dit niet leiden tot een afname van de vraag naar woningen in deze regio s, maar zullen meer mensen vanuit Amsterdam naar deze regio s verhuizen. periode een vertrekoverschot van jongeren die of voor hun opleiding, eerste baan of woonruimte naar de steden verhuizen. Belangrijker nog dan deze migratiestromen is het leeftijdsspecifieke karakter van die stromen. De vestiging of het vertrek van jongeren heeft effect op het toekomstige aantal geboorten en daarmee op de bevolkingsgroei. Terwijl in Nederland op dit moment het aantal geboorten licht daalt, stijgt het aantal geboorten in de grote steden en dalen die in de perifere gemeenten. In heel Nederland stijgt het aantal ouderen, maar in de grote steden stijgt het aantal jongeren zowel door het vestigingsoverschot van jongeren, maar ook door het stijgend aantal geboorten. In de perifere regio s groeit alleen het aantal ouderen. Tegengestelde ontwikkelingen binnen de provincie Binnen Noord-Holland zijn tussen de regio s Noord- Holland Zuid en Noord-Holland Noord grote verschillen te zien in de demografische ontwikkeling. Figuur 2.2 op bladzijde 23 geeft dit fraai weer. In de jaren zien we in Noord-Holland vooral een hoge bevolkingsgroei in Noord-Holland Noord als gevolg van de suburbanisatie en van het groeikernenbeleid. In diezelfde tijd daalt de bevolking Noord-Holland Zuid, vooral in de grote oude steden Amsterdam en Haarlem. Het zijn vooral de gezinnen met jonge kinderen die woonruimte vinden in het noorden van de provincie. Tegelijkertijd hebben veel kleinere gemeenten in die De bevolkingsgroei zal in de komende decennia in de hele provincie afnemen; in het noorden van de provincie aanzienlijk sterker dan in het zuiden. Het lijkt niet aannemelijk dat er in de komende periode opnieuw een grote verhuisstroom naar het noorden van de provincie op gang zal komen. De groei van het aantal gezinnen was een belangrijke motor achter de verhuisstromen in de jaren 60 en 70; die groei is nu bijna volledig verdwenen. Daarnaast zijn de grote steden veel aantrekkelijker geworden dan een aantal decennia geleden. De woonomgeving is sterk verbeterd, er is meer kans op gekwalificeerd werk in en nabij de steden en er zijn meer sociaal-culturele voorzieningen. Figuur 2.1 Saldi binnenlandse migratie naar richting

23 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 23 Groei van de bevolking voor de periode in Noord-Holland Noord en Zuid De grafieken op pagina 24 geven de voorspelde, leeftijdspecieke toe- en afname van de bevolking weer voor de periode Naar verwachting zullen de verschillen binnen de weergegeven regio s groter zijn dan hier wordt weergegeven, ook over de hele periode gezien. Maar de grafieken geven wel een overzicht van het totale beeld en van de verschillen tussen het zuiden en het noorden van de provincie Noord-Holland. Vergrijzing is voor alle regio s in Noord-Holland een dominante ontwikkeling. In het noorden van de provincie zal de totale bevolking nog licht stijgen, maar dat is vooral een oudere bevolking. De beroepsbevolking zal sterk dalen en het aantal jongeren daalt licht. In het zuiden van de provincie zal de bevolking in de komende 30 jaar nog sterk toenemen, met ongeveer mensen. Ook hier valt een sterke mate van vergrijzing te zien. Tegelijk blijft de beroepsbevolking licht groeien, vooral door de nog aanwezige toename van het aantal jongeren. Groei aantal huishoudens in Noord-Holland Noord en Zuid Uiteraard is eenzelfde ontwikkeling te zien in de groei van het aantal huishoudens naar leeftijd (figuur 2.4. pagina 25). In het noorden van de provincie groeit uitsluitend het aantal oudere huishoudens. De midden categorie, huishoudens in leeftijd van 30 tot 60 jaar, zal sterk gaan afnemen. In het zuiden van de provincie zal het aantal jonge huishoudens nog toenemen. Het aantal huishoudens tussen 30 en 60 jaar zal min of meer stabiliseren. Indirecte effecten De verschillen in de demografische ontwikkeling tussen regio s leiden ook tot grote verschillen bij andere ontwikkelingen en daarmee vermoedelijk ook op toekomstig beleid. Enkele van de meest voor de hand liggende ontwikkelingen zijn: Een toename van leerlingen voor het basis- en voortgezet onderwijs in de grote steden en tegelijkertijd een scherpe daling (tot 20%) van leerlingenaantallen in perifere (krimp)regio s. Dit geldt vooral voor de eerstkomende 10 jaar. Een daling van de beroepsbevolking in regio s buiten de directe invloedsfeer van de grote steden, met mogelijk een groot effect op het regionaal economisch beleid in die regio s. In de steden zal de beroepsbevolking nog licht blijven groeien. Een daling van het draagvlak voor voorzieningen (detailhandel, zorg) in de dun bevolkte perifeer gelegen gebieden. Een daling van de woningbehoefte, met een sterker accent op vergrijzing in het noorden van de provincie en tegelijkertijd een groei (ook en vooral voor jongeren) in de stedelijke gebieden in het zuiden van de provincie. Een afnemende groei van de beroepsbevolking in de stedelijke gebieden. De behoefte aan werklocaties blijft aanwezig in de grote steden, maar is veel minder dan tot voor kort werd gedacht. Dat biedt kansen voor het wonen in grote steden. In perifeer gelegen delen neemt de behoefte aan werk- en woonlocaties sterk af. De druk op de ruimte zal afnemen NH-Noord NH-Zuid Figuur 2.2 Bevolkingsgroei binnen Noord-Holland (bron: CBS, prov. Noord-Holland)

24 24 De groei van het aantal ouderen en de daling van het aantal jongeren, vooral in het noordelijk deel van de provincie, heeft gevolgen voor het voorzieningenniveau. Er is minder behoefte aan voorzieningen voor jongeren (sport, onderwijs, recreatie) en meer aan voorzieningen voor ouderen (o.a. zorg). Dat laatste zal ook afhankelijk zijn van beleidsmatige ontwikkelingen. Bestaande voorzieningen komen onder druk te staan. De verschillen tussen Noord-Holland en Nederland en de verschillen binnen de provincie laten zien dat op regionaal niveau de ontwikkelingen zeer divers zijn en dat ontwikkelingen soms tegengesteld kunnen zijn. De daling van leerlingen in het basisonderwijs is in plattelandsregio s urgent, maar in stedelijke regio s niet of nauwelijks een probleem. In de ene regio is een overschot aan woningbouwplannen, in andere delen van de provincie niet. In het verleden konden deze situaties aan elkaar NH-Noord 90_94 80_84 70_74 60_64 NH-Noord 50_54 90_94 40_44 80_84 30_34 20_24 70_74 60_64 10_14 50_54 0_ 4 40_ _34 20_24 10_14 NH-Zuid 0_ _ _84 70_74 60_64 NH-Zuid 50_54 90_94 40_44 80_84 30_34 20_24 70_74 60_64 10_14 50_ _ _34 20_24 10_14 0_ Figuur 2.3 Groei van de bevolking naar leeftijd in Noord-Holland

25 Demografische ontwikkeling in Noord-Holland Provincie Noord-Holland 25 worden gekoppeld, maar dat lijkt in de komende jaren steeds minder het geval te zijn. In het noorden van de provincie bestaat het risico van overaanbod en daarmee waardedaling van onroerend goed, in het zuiden van de provincie is dat niet het geval. In het noorden van de provincie is de daling van de beroepsbevolking een belemmerende factor in de potentiële economische ontwikkeling. In het zuiden van de provincie is de groei weliswaar minder groot dan in de afgelopen decennia, maar enige groei is nog wel mogelijk. Kortom, er lijken zich steeds meer tegengestelde ontwikkelingen op regionaal niveau af te spelen. De volgende beschrijvingen van de demografische ontwikkeling in enkele regio s geven een beeld van die verschillen. NH-Noord 95 eo 90_94 85_89 80_84 75_79 70_74 NH-Noord 65_69 60_64 95 eo 90_94 55_59 50_54 85_89 80_84 45_49 40_44 75_79 70_74 35_39 30_34 65_69 60_64 25_29 20_24 55_59 50_54 15_19 45_ _ _39 30_34 25_29 20_24 15_19 NH-Zuid eo 90_94 85_89 80_84 75_79 70_74 NH-Zuid 65_69 60_64 95 eo 90_94 55_59 50_54 85_89 80_84 45_49 40_44 75_79 70_74 35_39 30_34 65_69 60_64 25_29 20_24 55_59 50_54 15_19 45_ _ _39 30_34 25_29 20_24 15_ Figuur 2.4 Groei van aantal huishoudens in Noord-Holland naar leeftijd