10 e jaargang nr. 4, september 2003

Transcriptie

1 \ / tlfr TPCi Post Portbmald Port paye Pays-Bas 10 e jaargang nr. 4, september 2003 ~ slakken en mossels in en rondom Zwolle ~ nieuws van de plantenwerkgroep ~ agenda ~ excursieverslagen - ~ vogelwaarnemingen

2 Dit blad is het gezamenlijke tijdschrift van het IVN en de KNNV, beide afdeling Zwolle Werkgroepen IVN en KNNV Overzicht van de coordinatoren: In de loop van 1993 werd beslolen belde aldellngsorganen, respeclievelijk Frllillarla en De Tureluut, blnnen hel kader van de onderllnge samenwerklng samen Ie laler gaan in Het Zwols Natuurlijdschtlft. Hel blad verschijnl 5 keet per Jaar met een oplage van 600 exemplaren. jaarganu 10 nummer 4 september 2003 Kopl) ZHT IVN fdeling Zwolle e.o. Postbus G Zwolle Via znawoii e@xs4all.nl Redaclleraa d: Piet Bremer Bill van Kessel Elndredac:tle: Hen ni van Dijk henni@xs4all.nl Typewerk: Ka ri n Janze Diet ter Stege Otuk: Drukkerij Veld man Usselm uiden IVN Excursies Vogelzangcursus Wilde plantencursus Groencursus Natuurgidsencursus Fiets/ wandelroutes Jeugdactiviteiten (groendoeners) Stands en verkoop Paddentrek Beleidszaken KNNV Vogelwerkgroep Roofvogelwe rkg roep Plantenwerkgroep Insectenwerkgroep Zoogdierenwerkgroep Natuurbescherm ing Gezamenlijke werkgroep Paddestoelen Teuntje Lindhoud Henriette Maan Elja van Dongen Roelof Vi sscher Greet Meima Jacob Post Tineke Burghard Fenna Westers TeuntJe Lindhoud Hans de Jong Gerrit Gerritsen Jan van Dijk Leen de Kleine Evert Ruiter ndre Ma rissen Gerrit Gerritsen nnet van der Wa l I ~T I Verschijningsdatum nr 5: 21 november ~ ve ren i gi ng I voor ve ldbiologle Kopij voor ZNT nummer 5 (virusvrij) inleveren v66r 17 oktober. 2 I l\',ols NaluUf TlIMnN I08 jaaroarvj ntj/m1ei 4

3 _ ZMY Siakken en mossels in en rondom Zwolle door Han (IN) de Vries en Pief Bremer tuins tak (Cepaea nemoralis) toto: Hans en Hania rentsen Binnen onze vereniging zljn er voor planten en vogels, zoogdleren aparte werkgroepen. Ook aan de insekten wordt in een werkgroep aandacht besteed. ndere ongewervelden zijn mlnder populair en moeten het zonder werkgroep stellen. Een interessante groep vormen de weekdleren, die ook wei schelpdieren genoemd kunnen worden, want de schelp of het huisje vormt het meest opvallende onderdeel. Tot de w eekdieren behoren slakken, mossels, inktvissen en nag enkele minder bekende groepen. I deze groepen komen in zee voor. Mossels zijn oak In het zoetwater te vinden en slakken ook nag op het land. Landelijk is er eell vereniging voor mensen Nederland is aanmerkelijk minder goed die de slakken en mossels bestuderen. Deze onderzocht. Wei zijn er al versprei Nederlandse Malacotogische Vereniging dingskaartjes van Nederland verschenen in ( is onlangs gestart met een Gittenberger (1983) en Gittenberger et at. project om een verspreidingsatlas van de (1998). Uit deze kaartjes kunnen we ook Nederlandse mollusken te maken (www. afleiden welke soorten in Zwolle voorkomen anemoon.org/anm). Een goed onderzocht of er voorkwamen. Dit artikel gaat in op de gebied is msterdam e.o.. De rest van moluskenfauna van de gemeente Zwolle jaargang mjll1!oor 4 Zwols Naluur TiiUS1:hHtl I J

4 Hierover is in het verleden weinig of kort gepubliceerd (Hubert 1977, chterkamp 1992, de Vries 1994). Het onderzoek Siakken hebben vocht nodig. Na een regenbui, in de ochtend of tegen de avond kruipen slakken rondo Bij droog weer zijn ze t e vinden door stukken hout en stenen om te draaien of door tussen bladeren te zoeken. Kleine soorten kan men het best vinden door het zeven van bodemmateriaal. Dit betreft vooral bosbodems op rij kere grond. V~~ r het zeven wordt gebruik gemaakt van een zeef met een maaswijdte van m inimaal een 0,5 t ot maximaal 1 m m. Het uitgezeefd e materiaa l kan mee naar huis worden genomen, gedroogd en onderzocht op de kleinste landslakken die in onze regio leven. Siakken en m ossels uit het zoete wa ter zijn te vin den door aanspoelsel te bekij ken langs rivieren of te zoeken in de bagger op de slootkant als de sloot net is uitgebaggerd. Levende slakken zijn met een schepnet te van gen, maar een keukenzeef aan een stok is nog beter, omdat hiermee ook het bovenste modderlaagje uitgezeefd kan worden. De verzamelde slakken en m ossels kunnen in principe levend op naam worden gebracht. De kleinste so orten ( 1-2 mm) drogen echter snel in. Vaa k worden van mossels en slakken aileen de hulsjes of schelpen gevonden. Deze kunnen in de regel goed op naam worden gebracht. Het onderzoek in de gemeente Zwolle heeft zich vooral gericht op het bezoeken van interessante gebieden, met na me bossen op de rijkere granden, rivieroevers en sloten. Hierbij is de omgeving niet systematisch onderzocht maar steekproefsgewijs en is vaak materiaal verzameld. Het onderzoek heeft plaatsgevonden in aile tijden van jaar, behalve als sneeuw en ijs het zoeken van materiaal onmogelijk maakt. 8eschriiving van de soortgroepen Kieuwslakken of Prosobranchia dragen op de rugzijde van de staart altijd een dekseltje (operculum) Waarmee ze het huis kunnen afsluiten. Zij bezitten kieuwen waarmee ze zuurstof uit het water halen. Op de kop bevinden zich een paar niet-intrekbare tentakels en een slurf die vaak ver uitstrekbaar en beweeglijk is. Naast de door kieuwen ademende slakken zijn er lo ngslakken. De ' long' is een holte in het lichaam, die sterk doorbloed is. Longslakken (Pulmonata) vallen min of meer overeenkomstig hun milieu uiteen in ' Figuur 1 De S grljnslai\ krulpl bij 'Iochlig v.lier Olef een hulsmuur Desaari -s algemeen in liiinen. IrnJlJ zal waarschilnlijk nog o ntbreke~ in n deel van Zwolle-wid en hel groolsle deel n Siad shagen. (Ie jonge wliken in lelatie 101 snelheid van kolonisalie) 1010: Hans en Hania rentsen... vooral in de IJssel komi een heel eigen weekdierfauna voor... twee groepen: Landlongslakken (Stylomatophora) en Waterlongslakke n (Basommatophora). Stylommatophora dragen de ogen op de top van de twee instulpbare g rote tentakels. De Basommatophora bezitten slechts een paar niet-instulpbare tentakels en dragen de ogen aan de basis daarvan. In Europa komen ongeveer 1500 land- en zoetwaterweekdieren voor. Het gaa In Nederland om ruim 200 soorte-n, te weten 113 soorten landslakken (87 huisj esslakken, 26 naaktslakken),. 60 zoet- en brakwaterslakken (50 huisjesslakken, 1 naaktslak), 31 tweekleppigen (aileen in zoet- en brak water) _ SoortenrlJkdom I n Zwolle en directe omgeving komen 84 soorten vqor, waa rvan 41 soorten landslakken, 43 soorten zoet- en brakwaterslakken, waaronder 16 soorten tweekleppigen (tabel 1). Het aantal soorten per km-hok is niet bekend, omdat een syst ematische ka rterlng on t breekt, maar de schatting is dat dit minimaal vijf soorten is (bijv. in een polder met slootjes) en maximaal meer dan 20 soorten (omgeving IJssel). 41 ll'.ols ~UU I njdsdllln

5 Tabel1. Lijst van in de Gemeente Zwolle waargenomen land- en zoetwaterslakken. Vastgestelde en geschatte voorkomen. V= mate van voorkomen : = algemeen, v = verspreid, =opgedeelde soar!, feitelijk soar! nog niet duidelijk, 1 =1 vindplaats, + = niet door auteur gevonden; genoemd van omgeving van Zwolle door Gittenberger et al (1998). Landslakken (huls- en naaktslakken) egopinella nitidu/a rianta arbustorum rion ater (Gewone) rion eireumscriptus rion distinetus rion si/vatieus Ba/ea biplicata Ba/ea perversa CaIYehium minimum Caryc/lium tridentalum Ceci/ioldes aeicu/a Cepaea nemora/is Coch/leopa /ubriea Deroceras {aeve Deroeeras panormitanum Deroeeras retieu/atum Discus rolundatus Eueonu/us tll/vus He/ix aspersa Lehmannia marginata Limax maximus Nesovitrea hammonis Oxyehi/us alliarius Oxyehi/us eel/arius Oxychi/us draparnaudi Oxy/oma e/egans/sarsii Pseudotriehia rubiginosa Punctum pygmaeum Pupilla museorum Sueeinea putris Triehia hispida Vallonia eostata Vallonia excentriea Vallonia pu/ehella Vertigo antivertlgo Vertigo pygmaea Vertigo substriata Vitrea crystallina Vitrina pellueida Zonitoides nitidus Bruine blinkslak Heesterslak Wegslak Grauwe wegslak Donkere wegslak Bos-wegslak Grote clausilia Schorshoren Plompa dwergslak Sianke dwergslak (Gewone) Blindslak (Gewone) Tuinslak Glanzende agaathoren Kle ine akkerslak Zuidelijke akkerslak Gevlek1e akkerslak Boerenknoopje Gladde tolslak Segrijnslak Bos-aardsiak Grote aardslak mmonshorentje Look-glansslak Kelder-glansslak Grote glansslak SlankefTweeling barnsteenslak Oever-Ioofslak (Gewoon) Dwergpuntje Mostonnetje (Gewone) Barnsteenslak (Gewone) Haarslak Geribde jachthorenslak Scheve jachthorenslak Fraaie jachthorenslak Dikke korfslak Dwerg-korfs!ak Gestreepte korfslak (Gewone) Kristalslak Doorschijnende glasslak Donkere glimslak DpmBrkingBn v + V? v Windesheim, Engelse Werk, Zalkerbos 1 Windesheim; klei putten, op wilg Windesheim; kleiputten, ap gro nd Windesheim v v v v Zandhove Veglusterbos? o.a. Zijlkolk Dieze-Oost Katerveer; aanspoelsel Engelse Werk Harcu!o, bij centrale v Wijde a, Engelsa Werk v v Noorderkol k, Zijlkolk, oever Noorderkolk, oever 1? Engelse Werk loe j33rgang mjlllner 4 Z. Is ~ur frldscllrir I 5

6 Zoetwatersiakken croloxus lacustris ncylus fluviatilis nisus vortex nodontil anatina nodonta cygnea plexa hypnorum Bathyomphalus contortus Bithynia leachii Bithynia tentaculata Gorbicula fluminalis Gorbicula fluminea Dreissena polymorpha Ferrissia wautieri Galba truncatl/la Gyraulus albus Hippeutis complanatus Lithoglyphus naticoides. Lymnaea stagnalis Marstoniopsis scholtz;; Musculium lacustre Myxas glutinosa Physa fontinalis Physella acuta Pisidium amnicum Pisidium hibemicum Pisidium subtruncatum Planorbarius comeus Planorbis carinatus Planorbis planorbis Pseudanodonta complanata Radix auricularia Segmentina nitida Sphaerium corneum Sphaerium rivicola Sphaerium solidum Unio crassus Unio pictorum Unio tumidus Valvata cristata Valvata piscinalis Valvata pulchella Viviparus contectus Viviparus viviparus. I... I. (Gewone) Kapslak Ronde beekmuts Draalkolkschijfhoren Vijverm ossel Gerekte zwanemossel Slaapsiak Riem pje Kleine diepslak Grote diepslak Toegeknepen ko rfmossel ziatische korfmossel (Gewone) Driehoeksmossel Smurfslak Leverbotslak Witte schijfhoren Vlakke schijfhoren (Gewone) Eeltslak (Gewone) Poelslak Geelvlekslak Moeras-hoornschaal Kleverige poelslak Bron-blaashoren Puntige blaashoren Rivier-erwtenmossel Gladde erwtenmossel Scheve erwtenmossel Posthorenslak Gekielde schijfhoren. (Gewon e) Schijfhoren Platte zwanemossel Oorvormige poelslak Glanzende schijfhoren (Gewone) Hoornschaal Rivier-hoornschaal Stevige hoornschaal Bataalse stroom mossel Schildersmossel Bolle stroommossel Platte pluimdrager Vijver-pluimdrager Fraaie pluimdrager Spitse moe rasslak Stompe moerass/ak v Dpmerkingen Zwarte Water, ap stenen 2x Pierik, Huize den Doorn; sloot IJssel, Katerveer 1 Katerveer, Noorderkolk 1 Noorderkolk, Katerveer 1 Westerve/dse bos, sloot Oldeneel v v Brinkhoekweg 1 2x Katerveer, Noorderkolk 1 O/deneel Katerveer Katerveer + + 2x Katerveer, Bonepad ' 61 Z"ols Naluur TifdSChiill 10e laaryarlll nummer 4

7 .-. I ~ %... Siakken in hun biotoop Siakken komen in diverse biotopen voor. Hier worden de belangrijkste biotopen behandeld en kenmerkende soorten voor Zwolle en omgeving vermeld. In huis - en dan wei een te vochtig huis! kan de tijgerslak (Limax maximus) voorko men. Dit is een grote naaktslak, die niemand omgangen. Ook Hubert (1977) vermeldde de soort al van het Engelse Werk en het over het hoofd zal zien. Ook de lichte aard Zalkerbos. slak (Limax flavus) is in kelders te vinden, Een andere typisehe soort is kleine korfslak maar deze soort is nog niet uit Zwolle be (Vertigo pusilla), die in haar verspreidillg kend. beperkt is tot de kalkrijke duinen, Z.-Limburg In de tuin zijn de meest opvallende soorten en het IJsseldal (Gittenberger 1984). Het is de tuinslak (Cepaea nemoralis), geel met echter maar hoogstens 2 millimeter lang, dus zwarte strepen of rose met zwarte strepen en wei zo klein, dat het aileen met het zeven de segrijnslak (Helix aspersa), die in grootte van grond te voor sehijn komt. De nauwverwante Zeggekorfslak (Vertigo iets kleiner is dan de veel be kendere wijn moujinsiana) gaardslak (Helix pomatia). Ook in tuinen, komt in onze regio niet voor maar is bekend maar waarschijnlijk veel minder algemeen is geworden omdat het op de europese de grote glansslak (Oxychilus drapamaudi). De soort is de grootste van de glansslakken, maar klein in vergelijking met de eerder FiguIJ13 DeGrole clausilia komi VOOI in ZalkertJos en Engelse \l erk. Habitatrichtlijn is geplaatst en daardoor een sterke beschermjng kent. Deze soort is bekend geworden gelijk Hamster, Kamsalamander genoemde soorten en daardoor ook veel en Zandhagedis als soorten minder opvallend. Een andere kleine soort is de Gewone haarslak (Trichia hispida); een waarvoor ruimtelijke plannen zijn tegengehouden dan wei zijn aangepast. soort met haren op!let slakkenhuisje en De loofbossen op klei (Westerveld, daarom goed te herkennen, in ieder geval Windesheim) zijn betrekkelijk sleeht onderzoeht. Toch kuf1nen ook hier in het bos met loep. Van de naaktslakken zijn de aard de slakken (Droceras species) het meest opval lend. Het gaat om de waterige aardslak (Droceras laeve) en de akkeraardslak (Droceras reticulatum) (figuur 2). Een derde soort kan ook in de tuin voorkomen maar is zonder anatomisch onderzoek niet op naam te brengen. Zwolle heeft een aantal botanisch belangrijke loofbossen nabij de IJssel die een voed selrijke, neutrale tot zwak zure bodem hebben. Het gaat om de bossen van Zandhove, Engelse Werk en het Zalkerbos. Figuur 2 De Grote aardslak en kkeraardslak kunnen rondom het huis worden waargenomen Deze bossen zijn ook voor landslakken interessant. Er komen een aantal soorten voor die we elders in de gemeente niet aantreffen. De meest kenmerkende soort is de grote spoelhoom (Balea biplicata, zie figuur 3), een tot 15 tot 19 mm lange soort met FiguIII4 Het Dwerpuntje (Punctum pygmaeum) is zonder hel zeven van de bosbodem vrij\'.'el niel te 'linden. algemenere soorten worden gevonden. Bij het uitzeven van de bosbodem is het mogelijk om soorten als Slanke dwergslak (Carychium tridentatum), Dwergpuntje (Punctum pygmaeum) (figuur 4) en de Gewone kristalslak (Vitrea cristallina) te vinden. Het zijn allemaal soorten van slechts enkele millimeters in doorsnede. Loofbossen op zure zandgrond (Herfte, gnietenberg, Soeslo) zijn aile arm aan slakken. Marzer Bruijn (1943) noemt vijf soorten voor dit type bos. Bij onderzoek op de gnietenberg werd aileen de Lookglansslak (Oxychilus alliarius) aangetroffen. Deze bossen zijn aile kalkarm tot kalkloos, ofwei het bouwmateriaal voor de slakkenhuisjes is amper aanwezig. Het is dan ook niet verbaloll.gan(j!!urlner 4

8 zingwekkend dat in deze bossen weinig soorten met lage aantallen voorkomen, waarvan twee van de vijf betrekking hebben op naaktslakken. (figuur 5, naar Morzer Bruijns 1943). Dwarsdoorsne~e van het IJsseldal met verspreiding van slakken en tweekleppigen. De doorsnede IS van Marzer Bruijns (1943) en grotendeels toepasbaar voor de omgevmg van Zwolle (overgang van IJsseluiterwaarden naar binnendijks gebied). I - open water in uiterwaard, II = oevervegetatie, III = vochtig grasland (Gemeenschap van Kruipende boterbloem en In stromend water, dus vooral in de IJssel Geknik1e vossestaart), komt een heel eigen weekdierfauna voar. ' IV = Grote vossestaart-hooiland, V = Glanshaverhooiland, Beide soorten Korfmossels, namelijk de VI = Sleedoorn- Meidoornstruweel. Oosterse korfmossel (Corbieula fluminea) en VII = Sikkelklaver-Zachte haver grasland, de Toegeknepen korfmossel (Corbieula flu VIII = belen-kurkiepenbos, minalis) zijn hier beide levend aangetroffen IX = Berken-Zomereikenbos. (de Vries 1994). De mooie sehelpen, met aan de binnenzijde paarse tinten, kunnen worden Het schema is gebaseerd op het IJsseldal zuidelijk van Deventer. Met een aangeduide soorten zlln recent niet bij Zwolle waargenomen. gevonden op het strand bij het Katerveer. Planoroarius comeus (posthorensiak) Het zijn beide exoten. Eerstgenoemde is Lymnaea stagnali (Gewone) Poelslak) afkomstig uit Zuidoost-zie en is hier met Pbysa fontinalis (Bron-blaashoren) ballastwater aangevoerd. De tweede soort Bithynia tentacu1ata (Grote diepslak) komt v~~r in Turkije en is hier waarschijnlijk Oxyloma elegans/sarsii (Slanke bamsteenslakfl\veeling-bamsteensjak) ook aangevoerd met ballastwater (Gitten GaJba truncatula (Leverbotslak) berger et al. 2000). Ballastwater wordt in Suocinea putris (Gewone) Bamsteen.slak een leeg ruim binnengelaten om het schip op P eudotrichia rubiginosa (Oever-loofslak) de terugreis meer stabiliteit te geven. Na aankomst wordt het op het oppervlaktewater Succinea oblonga (Langwerpige msteeoslak)" geloosd zonder dat de reder redelijkerwijs Zonitoides nitidus (Doukere glimslak) rekening houdt met de levende have in het Deroceras reticu.latum (Gevlekte akkclslak) ballastwater. De eerstgenoemde soort is ook Vallonia pujcbell (Fraaie jachthor 0 Iak:) afgebeeld in figuur 6. ndere soorten van het Cochlioopa lubric:a (Glanzende agaatboren) stromend water zijn o.a. de Platte zwane Vertigo pygma (Dwerg-korfslak) rioo circu.mscriptus/silvaticus (Grauwe wegslat/bos-wcgslak) Trichia hispida (Gewonc) Haarslak Vallonia costata (Geribde jachthorenslak) Pupilla muscorum (Mostonnelje) Cepaea nemoralis (Gewone) Tuinslak mosel (Pseudanodonta eomplanata) en Stompe moerasslak (Viviparus viviparus). Veel soorten zijn te vinden in stilstaand water. Daarnaast zijn er soorten die in stromend water leven, maar soms in meren, waar de golfslag voor de nodige zuurstof Cecilioides acicula (Gewone) Bliodslak zorgt. De zoetwatemeriet (Theodoxus fluvi Vallonia exceotri (Scheve jachtborenslak) atilis) en de ronde beekrriuts (neylus fluvi Coch1icopatilis) leven op een harde ondergrond, zoals Truncatellina cylindrica (Cylindriscbe korfsjak) ~ lubricella (SJanke agaathoren) stenen. Theodoxus is in Nederland niet meer Clausilia dubia (Kn. g!lak) te vinden in de rivieren, maar komt nog wei voor in het IJsselmeer en plassen, zoals bij Sint Janskloost er. Het bij Zwolle verzamelde materiaal betrof lege schelpen. Levende dieren zijn van de gemeente niet bekend. ndere riviersoorten zijn Platte zwanemossel (Pseudanodonta complanata), Rivier-hoom rianla IIlbustorum (Heesterslak) Vitrina pellucida (Doorschijnende glasslak) Balea biplicata (Grote ciausilia) ertigo pusilla (Kleine korfsjak) Vitrea contracta/crystallina (Kleine kristalslak/(gewone) KristalsJak) Punctum pygmaeum (Gewoon) Dwergp nlje Deroceras Iaeve (Kleine akbrslak) schaal (Sphaerium rivicola), Stevige hoom canthinulschaal (Sphaerium solidum) en een aantal culcata (Steitelslak) erwtemossels (Pisidium spp.). Bijzonder zijn ook de schone slootjes met een rijke plantengroei, zoals die in het gebied ten noorden van Zwolle voorkomen. In sloten algemeen zijn de Kleine diepslak (Bithynia tentaeulata), Gewone poelslak (Lymnaea stagnalis), Gewone schjjfhoren (Planorbis planorbis) en de Posthorenslak (Planorbarius comeus). Resten van deze soorten, dus de Vertigo substriata (Gestreepte korf:slak) Oxychilus cellarius (Kel er-gjansslak) Carycbium minimumltridentatum (PIompe dwergsla.klsjanke dwergs ri 0 subfuscus (Bruine wegslak Columella aspera/edentula (Ruwe korfslakffandloze korfslak) EuconuIus ajderi/fulvus (Moeras-tolslakJGladde tolslak) rion intennedius (Egel-wegsJak)... Nesovitrea hammonis (mmonsborenlje) 8I Z Is Natuur TIidschlln IDe iaargang nummer 4

9 .rr ~ W ID,Y N m 1I I I, ijtsel.. I I I I I n ~ ~. ' ". ~- '. - o De jaajllar.g nurnrner4 Z..t15 NalUUf TI)dsdlfl~ I 9

10 Figuur 6. Vijvermossel (Iinksboven). Schildersmossel (bovenmidden). Bolle stroommossel (rechtsboven). zialische korlmossel (Iinks- en rechtsonder). Driehoeksmossel (ondermidden) foto: Piel Bremer lege schelpen, zijn in de wintermaanden rijkelijk te vinden in de modder langs sloten die hier bij het slootschonen in de herfst neergelegd is. Enkele soorten kunnen het tijdelijk opdrogen van hun leefgebied overleven, zoals enkele Pisidium-soorten, Slaapsiak (plexa hypnorum) en de Leverbotslak (Galba truncatula). is een dergelijke combinatie in de uiterwaard voorkomt is misschien ook Grootmondpluimdrager (Valvata macrostoma) aan te treffen. De soort is nog niet bekend van de gemeente Zwolle. Grote plassen zijn in de gemeente veelal onstaan na zandwinning. Dat geldt zelfs voor de Noorderkolk, waar de uiterwaard van het Zwarte water is afgegraven. Hier leven in de bod em diverse grotere soorten tweekleppigen. Voorbeeld hiervan zijn de Schildersmossel (Unio pictorum), de Bolle stroommossel (Unio tumidus) (figuur 6) en de Gerekte zwanemossel (nadonta cygnea). EEn van minder algemene soorten die hier gevonden is betreft de Eeltslak (Lithoglyphus naticoides) [niet met eelt op de zool, maar met brede mondrandj. Het voorgaande is deels nog eens in beeld weergegeven in figuur 5. Het gaat om een doorsnede van het IJsseldal, zoals getekend en onderzocht door Marzer Bruijns (1943). In zijn studie onderzocht hij de relatie tussen slakkenfauna en vegetatie. De figuur is gebaseerd op onderzoek zuidelij,k van Deventer maar ik ook goed toepasbaar voor de omgeving van Zwolle, hoewel van de 40 soorten die genoemd worden er 10 niet recent bij Zwolle zijn waargenomen. De figuur laat zien dat het voedselrijke bos met Es, Zomereik, Meidoom en Iep in verhouding met andere vegetaties het meest soortenrijk is. Engelse Werk en Zalkerbos zijn hiervan goede voorbeelden. Soortenrijk zijn ook de struwelen met o.a. Meidoom. Deze struwelen komen bij Zwolle vooral v~~r in de vorm van heggen. De figuur laat zien dat ook graslanden diverse slakken kunnen herbergen. Vooral de barnsteekslak kan hier worden aangetroffen, maar ook diverse andere soorten. Om Ie beglnnen Wanneer u na het lezen van dit artikel ge'fnteresseerd bent geraakt in slakken en schelpen zijn er een aantal boeken die u op weg kunnen helpen. Een aardig boekwerk IS dat van Kerney & Cameron (1980). De Nederlandse editie is echter niet meer verkrijgbaar.ook het grote standaardwerk van Gittenberger et al. (1998) is uitverkocht. Omdat de Nederlandse Malacologische Vereniging gestart is met een uitgebreide kartering verwachten we dat binnenkort meer materiaal beschikbaar komt waarmee soorten op naam kunnen worden gebracht. ls u verzameld materiaall niet op naam kunt brengen kan altijd contact worden opgenomen met de eerste auteur. Er is het voornemen in 2004 een beginnersexcursie te organiseren naar het Engelse Werk w aa r bij ook de oevers van de IJssel worden bezocht. literaluur - chterkamp, B., Zoetwaterslakken in de stad. - moeba 66 (1): 30 - Gittenberger, E., W. Backhuys & Th. E.J. Ripken, De landslakken van Nederland. KNNV uitgave nr Gittenberger, E.,.W. Janssen, W.J. Kuijper, J.GJ. Kuiper, T. Meijer, G. van der Velde & J.N. de Vries, De Nederlandse zoetwatermollusken. - Recente en fossiele weekdieren uit zoet en brak water. - Nederlandse Fauna, 2: 1-288, 12 platen - Hubert, B., Wandeling in de late zomer. Natura 74(6): Kerney, M.P. & R..D. Cameron, Siakkengids. Elsevier, msterdam. 310 p. - Marzer Bruyns, M.F., De gastropodenfauna van het IJsseldal. Basteria 8: Vries, J.N. de, Corbicula, Ferrissia en Myxas in de gemeente Zwolle. - Corr. BI. Ned. Malac. Ver, 276: I l wols Naluur Tildschlill l Oe ji;a;wang nummer 4

11 Nieuws van de plantenwerkgroep 2003 doorhanbeeuwkes Olt jaar werden weer diverse excursies gehouden rond een thema. Het w erken met t hema's bevalt goed, omdat je meer betrokken bent blj het onderwerp, meer uitdiept, er meer van opsteekt en de plantenkennis op een nieuwe manier functioneert. Na afl oop blijft het ple zierige gevoel over lets te hebben afgerond van ons program. Dit jaar ging hat om randzonas onder afrasteringen. Ze leveren een schat aan soorten op, omdat milleufactoren ongestoord hun gang kunnen gaan, wat tot uitdrukking komt in een zeer gevarieerde samenstelling van de flora, Van het vroege voorjaar tot ver In de nazomer. Kwelsbaar Maa r randzones zijn uiterst kwetsbaar geworden. Ze staan onder grote druk van o.a. de stedelijke uitbreiding en infrastructurele maatregelen. Het zijn veelal de laatste toevluchtsoorden voor bijzondere planten geworden. Daarom vragen ze om aandacht, bescherming en daarop afgestemd beheer. Tijdig slgnaleren Die aandacht moet niet beperkt blijven binnen de kleine kring van pwg -ers. Beherende instanties kunnen op de hoogte worden gebracht door ens (individueel of groepsgewijs). Zo is bijvoorbeeld het zeldzame Kaal breukkruid verdwenen va n de diverse, uit m ooie keisteentjes opgebouwde, vluchtheuvels in de wij k a-ianden, omdat ze zijn' vol gestort met cement waarop, voorlopig, zelfs geen ko rstmos wil groeien. Had men van de bijzo ndere pl antensoort(en) geweten, dan Vias er mogelijk een ander bes luit genomen. TU5sen de voegen van trottoi rtegels aan de kaal breukkruid (Herniaria glabra) hoog -I a g; nat-droog; voedselarrn-voedsel rijk (grad ie nten) botanisch altijd interessant zijn. De lichte da li ng naar de Vecht vertoont Rijnlaan ter hoogte van winkelcentrum de... de die geleidelijke verandering van de fl ora. Van ' Dobbe' heeft de soort zich met moeite kun hooggelegen geel walstro, jacobskruiskruid, nen han d!laven. pjanten werkgroep NoUties bi] enkela excursies kan zoom va n ragfljn wit van fluitenkruid en vage gehouden in 2003 aangeven over-gangen van O.a.: Wljk Brinkhoek-Berkum 13 mei 2003 Geel nagelkruid; breidt sterk uit en treedt Coordinaat voor het eerst uit de schaduw van bos Thema kwetsbare bermgemeen schages in de vee! opener prikkeldraad schappen zone. Doel uitbreiden kennis, met gaan aandacht voor plantenmaarook Siangeniook; nog steeds aanwezig op c1e gemeenschappen in over bekende en op een nieuwe lokatie; breidt waar iets mis dreigt te ruw vergeetmijnietje en knolboterbloem naar laa ggelegen rivierkruiskf1.jid, gulden boterbloem en moerasspirea. Met daartussen een gangszones. waar het licht uit. Op een later tijdstip zijn 53 bloeijuist ende planten geteld). heejgoed i gemeen : centraal de gnietenberg en Bergklooster, die als hoge zandbulten uitste Moeslook; werd sinds 2002 voor het eerst ken boven het rondom aflopend landschap. gaat... aangetroffen. Misschien jaren over het We leerden al dat overgangsgebieden, zoals hoofd gezien? joe ~roa"g oorrmer4

12 Dolle kervel; komt hier algemeen voor onder hagen in de schaduw, maar onder het prikkeldraad vonden we een fors exemplaar, van ruim 80cm hoog Prachtige avond met nachtegalenzang als begeleiding. stekelvaren naar het zeldzame liggend hert shooi, moerasdroogbloem, hazenzegge, moeraswalstro, gewone veldbies, veelbloemige veldbies en zelfs tweerijgge zegge en kattenstaart. Beide laatste soorten treden voor het eerst op. Langs de andere zijde van het fietspad we rd op een later tijdstip een kleine populatie steenanjer vastgest eld. Vervolgexcursie prikkeldraadzones Datum 27 mei 2003 Coordinaat Th ema/doel Rivierdui nen/vecllt Ons tweede gebied ligt, la ndscha ppellji< gezien, bij wijze van spreken in een diep Cobrdinaat bord, dat enigszins scheef staat. Het water loopt va n de Haersterveerweg naar de ra nd van het fietspad en kom t daar aan de oppervlakte, samen met I<wel afl<om st ig van de gnietenberg, De strook blijft het gehele j aar nat. Dat belooft een bijzondere flora.we kij ken eerst naa r de zonnige, hoge en drage ra nd met o.a. witte krodde, St. Janskruid, De plantenwerkgroep heeft dit terrein voor het laatst bezocht in Het rivlerduincomplex bestaat uit een aanspoelgordel, een oeverwal en een oud, relatief hoog gelegen rivierduin(landschap) met schrale zandbaoem, waarop zich een bijzandere fl ora heeft ontwikkeld. Het rivierduin was destijds nag mager begroeid, m aar j ulst daardoor erg muizenoortje, kleine leeuwentand, geel wal interessant, omdat o.a. aile sedumsaarten, stro, grasklokje, vroege haver (paashaver), klein tasj eskruid, schapenzuring en diverse korstmossen en lopen vervolgens naar de schaduwrijke laaggelegen, natte, schrale rand lan gs het fi etspad, wa arbij je al wandelend de vegetatie ziet veranderen.van brede Herhalingsexcursie Berkumer kolk Datum 17 juni 2003 waaronder tripmadam en zacht vetkruid, op deze warnie droge zandbodem te vinden waren sa men met vele andere ke nm erkende planten. We reken en ze tot de Klasse der droge (schrale) graslanden, die wij al eerder teg en kwamen op Bergklooster. bleke zegge (Carex pall escensj lathyrllsl'likke (Vicia lathyroides) 121 lngis Nilluur Tljdsdlllll

13 Ve rgeleken met de streeplijst van dat jaar moeten we nu een dra m atische achteruitgang constateren. Het t errein is totaal vergrast. Kaal breukkruid is verdwenen. Slecht een viltganzerik is terugge vonden. Van zacht vetkruid zijn een paar miezerige restanten over gebleven, terw ijl tripmadam het loodj e heeft gelegd. De oorzaak,t1oeten we zoeke n in een mestinj ectie enige jaren terug, overigens tegen een beheersafspraak met Staatsbosbeheer in. Bovendien is er een 'hangplek' van boerenganzen uit de omgeving ontstaan, die door vraat en mest nogal huisgehouden hebben ten nadel,e va n de sedumsoorten. Hopelijk spoelt de mest in de loop der jaren uit en kan de oorspronkelijke plantengroei zicr herstellen onder een stril t beheer van Staatsbosbeheer. Het is jammer dat er zoveel moois vlak bij huis weer verloren is gegaan. En het is voor ons nuttig om van de oorzaken en gevolgen niet aileen kennis te nemen, maar het ook te zien. Je wordt nog meer waakzaam op de laatste restanten flora uit de 'oude natuur'. Maar wij laten ons niet ontmoedigen, want ook met een lege streep lijst kan de avond haar opbrengst geven. Want er is ook positief nieuws. De zeer zeldzame Bleke zegge (Rode Lijst-soort en enige groeiplaats in Zwolle) handhaaft zich met 5 vitale pollen en vele vruchtdragende stengels op de oeverwalachtige land tong. Op die zelfde plaats breidt kale vrouwenmantel zich uit en komen hemelssleutel en geel walstro plaatselijk massaal voor in het vergraste deel van het rivierduln. Hoe gaan wlj verder? In de afgelopen jaren heeft de plantenwerkgroep heel wat terreinen verkend. Een opsomming daarvan zou een lange lijst opleveren. Het is goed om nu sa men na te den ken over de invulling voor het komende jaar. Jullie inbreng wordt zeer op prijs gesteld, want de spoeling wordt dun. Het kan bestaan uit herhalingsrondes (welke?) of nieuwe terreinen, maar die liggen meestal een heel stuk verder van huis. Wei is de kans op nieuwe soorten dan groter. r"'uurbegroeiingen staan nog open, maar daar moeten we een specialist bij hebben. Van de IVN kregen we een tip om een mooie paddenpoel te onderzoeken in Boswijk. Misschien iets om gecombineerd te doen? nderen weten mogelijk interessante gebiedjes en willen dat misschien eens voorbereiden? I met al was het een 'warmbloemig' jaar voor de plantenwerkgroep. De opkomst was ruim met gemiddeld 10 deelnemers. llen weer dankl Namens de plantenwerkgroep, Han Beeuwkes illustraties: lildeplanten.1000.com eenjarige hardbloern (Scleranthus annuus) viltganzerik (Potentilla ergantea) l Oe laargang nummer 4 Zwols rl'luur T I,dsct nil I 13

14 genda Lezingen KNNV IIVN Woensdag 5 november Lezing diersporen door Rene Nauta Ren e vertoeft veel in het veld en heeft vee I ervaring met dfersporen; zelf zoeken en determfneren van sporen zal ruimschoots aan bod komen. anvang : uu r ; Eli Hei manszaal (zij kant Ecodrome) ; Willemsvaart 19 te Zwolle Zaterdag 8 november Excursie diers poren door Rene Nauta Meer informatie over de excursie tijdens de lezing van 5 november of bij Nicole Vervoort: em ail: nian.hubersvervoort@wxs.nl Woensdag 3 december Lezing roofvogels Jan van Oijk a nvang: uur; Eli Heimanszaal (zijkant Ecodrome) ; Willemsvaart 19 te Zwolle Vogelwerkgroep KNNV Donderdag 25 september Oialezing door Rob Bijlsma Thema: roofvogels in Nederland. Ook za l de roofvogelgroep Zwolle deze avond de eerste resultaten van het broedseizoen 2003 bekendmaken. anvang: uur; Eli Heimanszaal (zijkant Ecodrome) ; Willemsvaart 19 te Zwolle. igemene activileit KNNV Zaterdag 20 september Gewestelijke themadag over de Veluwse Sprengen en Beken. Georganiseerd door de afdeling Epe-Heerde. Zie voor meer informatie ZNT nr. 3. Nieuws van de werkgroep natuurgidsencurslls Oit voorjaar in 2003 zijn we gestart met de voorbereidingen voor een natuurgidsencursus te houden in 1 004/2005. Er zijn al enkele zaken vastgesteld: de lessen worden gegeven op dinsdagavond in het Ecodrome de kennismakingsavond is op dinsdag 2 december ' 2003 de eerste lesdag is op zatercag 31 januari 2004 e. d. kan de nodige Info rmatie krijgen bij de coordinator We zijn nog op zoek naar : enkele (gast)docenten. iemand die Greet Meim a zo nu en dan kan vervangen als gastvrouw in het Ecod rome of tijdens de te houden excursies mensen die zich al s mentor voor de nieuwe cursisten beschikbaa r willen stellen. d. w.z.de aspirant- gidsen met raad en daad bijstaan als dat nodig blijkt te zijn. Namens de werkgroep natuurgidsencursus. Greet Meima, coordinator. telefoon: G.R. Meima@HCCnet.nl IVN Gidsenavond Op dinsdag 4 november 2003 in de Oosterkerk, Bagijnesingei 15/ 2 a nvang : uur. We gaan op deze avond het excursie progra mma voor 2004 zo ver mogeiijk rond maken. Na de pauze gaan we de video 'Levend Hoo gveen, land schap in be weging' bekijken. En natuuriijk is er tijd voor het traditionele 'drankje en hapje'. Tot ziens op 4 november! Gerda Boonstra en Teuntje Lindhoud Lezingen in 2004? Eind dit jaar stop ik met het organiseren van de lezingen voor de KNNV en het IVN. Wel ke KNNV-er of IVN-er wit dit klusj e van mij overnemen? De organisatle kost niet veel tijd en het is een leuke manier om mensen te leren kennen. Er worden ongeveer 6 lezingen per jaar gehouden. Sprekers vinden is niet moeilijk, we beschikken aver een groat bestand aan sprekers, die soms voor een vergoeding iezingen geven. Uw t aak is een leuk onderwerp uit te zoeken, contact op te nemen met de spreker, een (EIi-Heimans) zaal te regelen, de vergoedingen te regelen, de lezingen aan te kondigen in het ZNT en krant, en op de avond van de lezing zelf aanwezig te zijn. I k hoop dat iemand (of meerdere mensen) dit klusje wil(len) overnemen omdat het jammer zou zijn wanneer er in 2004 geen lezingen meer zouden zijn. Nicole Vervoort Wie alvast wat meer over de cursus wit weten over bijvoorbeeld de toelatingseisen, de inhoud van de cursus 141 Z'...ols Nall.ur Tlidschntl loe JiWg3l1g mm n", 4

15 Pilddestoelencursus KNNV-afdeling Zwolle Hoewel gedurende het he Ie jaar paddestoelen te bewon deren zijn, is het naj aa r toch wei bij uitstek het seizoen om eens nader kennls te maken met deze bijzondere vertegenwoordigers van het plantenrijk. Ged urende drie avonden en twee excursies zal aandacht besteed worden aan de systematiek, de bouw en de voortplan ting va n de paddestoel. Bovendien zu llen we met behulp van boeken een aantal pa ddestoelen deter mineren, waarbij we oo k de moeilij kheden zu llen bespreken, die we bij de detemlnatie tegenkomen. Een binoculair en een microscoop zljn aanwezig. Ook zu llen we U trachten wegwijs te maken in het grote aanbod van paddestoelenboeken, die zeker in de herfst in de boekhandels staat uitgestald. an het eind van de cursus zult U de meest voorko mende paddestoelen kennen en herkennen! De data van de avonden zljn: 24 september, 2 oktober en 6 november. Zij worden gehouden in de Eli Heimanszaal van het Ecodrome, Willemsvaart 19 te Zwolle, aanvang uur, duur van de avond ± 2 uur. De excursies wo rden op nog na der te bepale n plaatsen gehouden op 18 oktober en 8 november, aanvang uur, duur ± 2 uur. De cursus wardt gegeven door Elja van Dongen en n nelien Bierman. De cursus kost 23,- v~~r KNNV- en IVN-Ieden en 28,- VO(lr niet-ied en. Voor nadere informatie en opgave kunt U bellen of mailen met Elja van Dongen, tel , elja-paulvandongen@zonnet.nl. Uitnodiging IVN-zinfuigenexcursie 'tussen land en water' werve/end water fangs bezanken zand, bomen wa rte/en zich hier Zin in een nat uur-avontuur? Heb je wei eens gevoeld hoe zacht wilgenpluis is? Of oogcontact gehad met een sprinkhaan? Het geluk gehad een vlinder haar parelachtige eitjes te zien leggen, het gezoem van bijen in een be dwelmend geurende linde gehoord? Dan weet je dat Je natuurervaringen, die je inspireren en diep kunnen raken, kunt beleven in je eigen achtertuin. Deze momenten van verwondering komen altijd onverwacht! Je kunt er wei ruimte voor maken - dit vraagt tijd en een open, aandachtige houding. In de Groene Maand willen we j e uitnodigen op een stllle plek tussen land en water die tijd te nemen, om de natuur met al onze zintuigen waa r te nemen. Met behulp van diverse werkvormen, zoals tekenen, kl eien, dichten enz., verdiepen we onze eigen natuur ervaringen. Laat j e verwanderd en gel'nspireerd meevoeren op dezelfde wind als wilgenpluis en lindengeur! Willemien van Ittersu m & Miriam Smith Dat um: zondag 21 september 2003, van tot uur. Meenemen: zitmatje, handdoek, warme kieding, beker. Kosten : 2,- + eventuele vrijwillige bijdrage voor het IVN. Deelnarne : max. 12 personen; aileen na opgave, waarbij je verdere info ontvangt. Info en/of opgave bij Miriam Smith, telefoon Van de IVN- bestuurstafel Nou dat was me de zo mer wei. Deze zal ons nog wei even bijblijven met al die weken zon en droogte. In een va n de landelijke natuurtijdschriften las ik laatst een verslag va n een inventarisatle van de mogelijke gevolgen van een strudureel hogere temperatuur. is het broeikaseffect inderdaad in werking is, dan kunnen we hier over enige decennia -grofweg- de flora en fauna zoals nu in midden Frankrijk verwachten. Dus wie weet, blijkt -achteraf- deze zomer de voorbode van nog vele 'tropische' zomers? Dan terug naar het rvn in het hier en nu. Een van onze bestuursleden -Marjan van Benthem- heeft verhu isplannen voor een van de noordelijke provincies. I n verband hiermee heeft zij -helaas- inmiddels afscheid genomen van het IVN-bestuurswerk. Marian bedan kt voor je inzet en hopelijk vind je In Friesland weer snel een goed plekje binnen de plaatselijke natuur en milieuvereniging. Het vertrek van ~~ ari a n brengt me haast automatisch op het ond erwerp vacat ures. Naast een nieuw bestuurslid zoekt de vereniging nog een surfer. De IVN-webslte is namelij k aa n re styling toe; va ndaar dat we op zoek zijn naar iem and die dit wil oppakken. En dan zij n we samen met de KNN V- nag op zoek naar een coordinator voor de paddenstoelenwerkgroep, aangezien nnet van der Wal hiermee gaat stoppen. Belangstellenden voor een va n deze 'vacatures' kunnen zich melden bij ondergetekende of een van de andere bestuursleden. Rest me nag eenieder vee I plezier en succes te wensen met een nieuw seizoen buiten, maar ook binnen het IVN. Met vriendelijke groet, lbert Versteegde, voorzitter loe jaar!pr.g nun'rner 4 Z~uls NaIuu. TIdscllf;fI 1 15

16 Excursieverslagen Vafslag IVN excursie op landgoed Vilsleren, 25 mei 2003 Gidsen Ja n Schaap en gnes Neimeijer. Het was goed wandelweer en er kwamen 30 mensen, zelfs uit Emmen, Hasselt, Zwolle, Dalfsen en Raalte. De groep werd gesplitst en we gingen op pad langs de beukenlaan naar de dode Vechtarm. Zoals altijd zaten er weer aalscholvers in de wilgen. Bij het water liepen we rechtsaf de dijk op. Langs dit pad hoorden we ontzettend veel vogels zoals zwartkopje, tuinfluiter, roodborstje, vink, tjiftjaf en nog meer. Dat komt waarschijnlijk omdat hier veel variatie is van planten; aan de ene kant de waterplanten langs de dode Vechtarm, en aan de andere kant de rivierduinen met z'n dennen en beuken. Er groeide veel salomonszegel, dalkruid en lelietjes van dalen. ile drie soorten bij elkaar, zo kon ik mooi vertellen dat deze soorten allen tot een familie behoren, namelijk de leliefamilie. In de route zaten best wei klimpartijen, maar die werden steeds beloond door een fraai uitzicht. Een keer op de Vechtarm en de uiterwaarden, een keer op het dorp met in een blik de molen, de boerderij, de kerk en het landhuis, de laatste klimpartij gaf als beloning een mooi uitzicht op de rivier, met in de verte verhogingen in het landschap met boerderijen. Een mevrouw heeft de route ingekort, zij vond het te zwaar. be tocht ging verder door het dennenbos naar de kluizenaarshut en het kluizenaarsgraf. De bewondering is altijd weer groot als men dit ziet. Langs de ma'isakker zagen wij een heleboel reeensporen, lowel pootafdrukken als schuurplekken. De meeste deelnemers hadden zoiets nog nooit gezien. Onderweg heb ik ook nog gewezen op allerlei bloeiende planten, zoals: koekoeksbloem, rankende helm'bloem, muizeoortje, ereprijs, schapezuring, veldzuring, robertskruid en hennepnetel. We zijn de verharde weg overgestoken en door het beukenbos weer terug gegaan naar het dorp. Er stonden veel dode beuken met daarop enorme tonderzwammen. Deze paddestoelen maken altijd een grote indruk op de deelnemers. an het eind van de excursie heb ik nog gewezen op de grafkelder van het kerkhof van Vilsteren. In deze grafkelder liggen de vorige eigenaren -het geslacht Helmich en Cremers- begraven. an het eind van de excursie heb ik folders van het IVN uitgedeeld, en een vrijwillige bijdrage opgehaald van 33,50. Het was een mooie middag voor zowel gidsen als deelnemers. De gevolgen van de vogelzangcursus... Een dagje Veluwe, wandelen door zoet geurend dennebos. Vanaf een stam klinken geluiden die ik ken. nderen stammen antwoorden. Dan zie ik een vogel opvliegen, waarvan ik al wist dat hij er zat: een boomklever. Hij landt on han dig op een tak, nauwelijks opvallend tegen de donkere bast. Het is dankzij het geduld van Jellie en Ineke, twee natuurgidsen van het IVN bij wie ik dit voorjaar de vogelzangcursus heb gevolgd, dat ik deze vogels nlcj herken. Tijdens onze vele tochten door het Engelse Werk en ook andere natuurgebieden in de omgeving van Zwolle, waren er vaak dezelfde, maar oak nieuwe vagels waar we naar luisterden. Hoewel ik nu alweer enkele geleerde soorten door elkaar haal, weet ik aileen dit: van de cursus heb ik genoten. De ochtenwandelingen door het nog hond-vrije Engelse Werk met een groepje natuurliefhebbers. Een bijlondere ontmoeting met een ransuiltje. Ik kijk sindsdien anders naar de natuur. Of liever gezegd : niet kijken maar luisteren. Naar de vogels, de krekels en de wind. Vandaag lig ik op de Veluwe met mijn ogen dicht op een bankje en om mi) heen zingen de vogels. Ik ken ze niet allemaal, maar ik hoor ze tenminste en dat is voor mij genoeg. Jellie en I neke, bedanktl Rinda Scheltens goudhaanlje (Regulus regulus) Iota: Hans en Hania rentsen gnes Neimeijer 161 l wols Naluur TIjdschn" 10e )aarl)arlllllul1wret 4

17 Excursie In hel Engelse WerkJSpoolderbos zondag 4 mei 2003 om 8.00 uur mem a 'vogels' Met 17 deelnemers - de jongste 6 jaar vertrekken we met helder zonnig weer van de IJ sseldijk. Er zijn oude be kenden bij, mensen die al eens aan de vogelzangcursus hebben deelgenomen en "op herhaling" gaan. Ook leeft de herinnering nog aan de vroeg e vogelexcursies van enkele jaren geteden, die al om 6 uur van sta rt gi ngen. De voorkeu r blijkt onder de deelnemers naa r dit vroege tijdstlp uit te gaan. We vertellen wat over de h istorle van het gebied en staa n letterlljk slil bij de 'Iogelzang. Die is vanmorgen uitbundig, wat oak weer tot verwarring kan leiden. Ook voor ons nieuw is de mannetjes - fazan t die hoorbaar en zichtbaar In het Engelse Werk aanwezlg is. De nachtegaal in het Spool derbos doet ook van zich horen. Het geluid is voor m ense n die voor het eerst hiermee kennismaken toch een beetje teleurstellend. Misschien omdat er In de loor der tljden zu lke romantische verhalen over zijn ontstaan? We dejen Folders uit en vertellen met name wat over de vogelzangcursus. Met een licht uitgedun d groepje - het blijkt dat er op ook de zon dagmorg en al veel an dere verplichtingen zijn - bereiken we tegen 10 uur weer de IJsseld ijk. Volgend jaar m isschien om 6 uur va n start? Hannah van Oene en Wietske Prummel -!gors (Emberiza schoen i(;ius) 10(0 Ge rard Marnle Op de foto de achterste rij v.l. ru ringer Joop van rdenn e en assistent Lennard, in het midden Johan, Teuntje en Jord en op de voorste rij Rik en Meindert. Naar de Ringer lord, Rik, Meindert en Johan hebben meegedaan aan een vogelzangcursus va n het IVN. De cursus was in het Engelse Werk, Zwolle. We hebben er veel gelu iden van vogel s geleerd, het was heel leuk. a n het eind va n de cursus stelde de gids, Teuntje Llndhout, voor am een ringer te bezoeken. We moesten 5.00 uit bed. Om 5.30 waren we bij Sch erenwelle, het gebied waar de ring er werkte. Hij had een aantal m istnetten verspreid staan over het natuurgebied. Mistnetten zijn netten die slap hangen en niet goed te zien zijn voor vogels. is de vogel tegen het net vliegt, va lt hij naar beneden en blijft in het slap hangende net IIggen. De ringer haalt het vogeltje uit het net en sch rij ft allerlei informatie op, zoals het gewicht, het geslacht, de lengte en andere dingen. De informatie zet hi] t huis in de co mputer. We mochten mee de netten controleren. ls de informatie opgeschreven was, mochten we een vogel los laten. Soms z.jn de vogels al geringd, dat noem je een terugmeldlng. ls de vogel geen r ing heeft dan krijgt hij er een van de ri nger. We heb ben twee blau wborstjes, een rietgors, een heleboel kl eine karekieten, fitissen, tjif-tjafs en bos rletzangers gezlen. Ik had nog noait een blauwborst gezien, echt fantastisch die blau we borst en die oranje brufne staart. Oak een ri etgors is heel mooi om van dichtbij te bekijken. In de lucht zagen we zwarte sternen v!iegen en we hoorden een heleboel kikkers kwaken. Het wa s heel rustig. Voor meer informatie over de ringer in Scherenwelle kun je kij ken op nl Groeten va n Johan 'gai1\l numitjej 4 lll'llis N<il"ur Tidsr.'lIi ll I 17

18 Excursie Molecaten zondag 29 juni 2003 Om 2 uur vertrokken we met 22 volwassenen, 6 kinderen en 1 hond van de parkeerplaats bij de herberg. We boften : het was het mooiste weer dat we ons wensen konden. De mensen kwamen overal vandaan: Heino, Dalfsen, Zwolle en natuurlijk ook Hattem. De historie van het landgoed krijgt vee I aandacht tijdens deze wandeling. Belangrijk was het ook om daarvoor de aandacht van de kinderen te trekken. Daar hebben we ons best voor gedaan: het Spijker, de Spaanse Graven, de sprengen en de Mariabeuk. Even later zag en we ook nog de lozefbeuk. Dan de Trijsselberg en tot slot natuurlijk het huis Molecaten met prachtige beuken, esdoorns en platanen. We vertellen dat hier niet altijd zoveel bomen gestaan hebben. Er waren tijden dat de Veluwe kaal was en dat men vanaf de Trijsselberg (ter IJsselberg?) Zwolle, Kampen, Hattem en omliggende dorpen kon zien liggen. Vanaf de uitkijktoren zou men dat oo k nu nog hebben kunnen zien. Maar helaas, deze toren is al jaren van de Trijsselberg verdwenen evena ls de galgen waaraan de lichamen van de misdadigers na hun terechtstelling in Hattem als afsehrikwekkend voorbeeld werden opgehangen. Bij de watermolen eindigde de rondwandeling. Voor de deelnemers was er toen ook nog de mogelijkheid deze molen te bezichtigen want 's zondags is die in bedrijf. lann es Hoeksema lannie Visscher Verslag van de wandeling 'tussen I~ssel en stuwwal' zondag 6 juli 2003 maar een groot jeneverbessenterrein en een heidegebied dat zieh de laatste jaren nadat het geplagd is weer helemaal heeft hersteld. Hier hoort natuurlijk een uitleg bij over het ontstaan van het landschap want dat is het hoofdthema van deze middag. Zo komt ook het verhaal van de ijstijden even ter sprake. En verder gaat het verhaal over de Langenberg, de Hezenberg, de Wiessenberg, rivierduinen en dekzandruggen die aan dit gebied een boeiend relief geven. Voeg daar nog de Daendelskolk en de onlangs gegraven paddenpoel bij en je hebt aile ingredienten voor een mooi natuurgebied. Dan verlaten we het Veentje. We staan op de dijk die uitzieht geeft over de Hoenwaard en de Wiessenbergkolk. Zes jaar geleden is ilier veel aan dijkverbetering gedaan. Zodoende kon een eind worden gemaakt aan de wateroverlast waar men hier mee te kampen had. De keerslu is in het peldoorns kanaal, het Bastion, moet er voor zorgen dat de uitmonding van het kan aal in de IJssel bij hoog wa ter in de rivier niet omgekeerd gaat werken. We lopen over de dijk verder naar de Hoenwaardse brug. Onderweg zien we bergeenden, kluten en aalseholvers. Ook over de Hoenwaard een verhaal. I vanaf 1401 Illochten de Hattemers 's zomers hun vee in de Hoenwaar'd laten graze n. Daardoor bleven de boerderijen lange tijd binnen de stadsmuren. Pas om streeks 1950 werden ook de boe rderijen verplaatst na ar de Hoenwaard. De wan deling gaat over het diikje met aan de linkerkant de Hoenwaa rd en aa n de reehterkant het peldoorns kanaal, de Wiessen berg kolk en wat verder het Veentje. Zo ervaren we de overgang tu ss en de uiterwaarden van de IJss el en de stu wwallen van de Veluwe. We lopen langs praehtig bloeiende bermen die blauw zie[1 van de vogelwikke. Maar ook m oerasspirea, melkdiste!, kat testaart, veldlathyrus, valeriaan, poelruit, jacobskruiskruid, akkerwinde. Ook een mooi moment van deze excursie. Via de keersluis lopen we langs de andere kant van het peldoorns kanaal terug naar het startpunt. We startten de wandeling bij het kolkhuis aan de Hezenbergerweg no. 65. Iwintig volwassenen en twee kinderen liepen met on s mee. We vertellen altijd eerst iets over de route die deze keer wat gewij zigd was. Een groot deel van de Wiessenbergkolk is namelijk afge zet met prikkeldraad om dit kwetsbare gebied te sparen. Maar eerst liepen we natuurlijk door 'het Veentje. ltijd weer zijn de mensen verrast over datgene wat zij hier aantreffen: geen veen lannes Hoeksema Ja nn ie Visscher lsi Zwols N;duur TiIIlSctltIlI

19 Vogelwaarnemingen in de regio Zwolle Van vele vogelaars ontving ik deze keer weer interessante waarnemingen; iedereen weer hartelijk bedankt daarvoor. Er werd 1 late roodkeelduiker en 6 geoorde futen gemeld, aile op de ra ndmeren. Boven het Engelse Werk werd een adulte kwak gezien. I n totaal 19 grote zilverreigers, 3 purperreigers en 30 fepelaars. In het Engelse Werk broedden 2 paar kolganzen maar ook brandgans, grauwe gans en Canadese gans. De grauwe gans koloniseerde weer een stukje IJssel. Ook in de Koppelerwaard bij Wilsum nu broedend. Indische ganzen broedden weer in hun bolwerk: de Vecht bij de Marshoek. Er werden 2 casarca ' s, 15 mandarijneenden, 3 kaneeltalingen, maar liefst 13 krooneenden, 1 witoogeend en 7 'april-nonnetjes' gemeld. Wintertalingen waren net als in de herfst talrijk in de Vreugderijkerwaard (tot 90 ex.). Ook het aantal bergeenden (tot 52 ex.) was daar opvallend. Krakeenden bl ijven verbazen met hun sterke toename. In mei bijv. 118 ex. op het Vossemeer. Zomertalingen waren wat minder talrijk dan de afgelopen voorjaren. Het ontbreken van voorjaarsoverstromingen langs de rivieren is hiervan waarschijnlijk de oorzaak. Bij de roofvogels 7 wespendieven, 1 zwarte en rode wouwen, 9 blauwe kieken, 7 visarenden, 2 smellekens, 2 roodpootvalken en 2 slechtvalken. Het aantal korhanen op de Sallandse H'euvelrug steeg naar 14 (vorig jaar 8). Patrijzen worden weer vaker gezien oostwaarts van Zwolle. Het was een slecht jaar voor kwartels en porseleinhoen. Twee kraanvogels vlogen over. Bij de steltlopers was de kluut de grote verrassing. In het natuurontwikkelingsproject Vreugderijkerwaard kwam een kleine kolonie van 12 paren tot broeden. Ook werden daar regelmatig bontbekplevieren gezien; een broedgeval (zoals vorig jaar) kon niet worden bewezen. Zeer magere aantallen strandlopers: 2 kleine, 1 Temmincks en 23 bontjes. Kemphanen trokken wei talrijk door met het Engelse Werk als beste plek nl. 512 slapers op 3 april. Door de droogte in april slechts 2 bokjes en nergens opvallende aantallen doortrekkende watersnippen. De grutto was veel' in de publiciteit door het 3-jarige project Nederland-Gruttoland. In wordt op 53 gruttoboerderijen een beheermethode getest om de afname op boerenland tot stilstand te brengen. Ook 2003 verliep voor de grutto niet gunstig in West-Overijssel. Door de aprildroogte legden de grutto' s laat. Toen in de laatste week van mei het massale maaien losbarste, konden de meeste kuikens nog niet vliegen en sneuvelden tijdens het maaien. Daarom op 26 mei alweer 187 ex. op de slaapplaats bij het Engelse Werk. Meer over dit project op Door de droge uiterwaarden ook weinig IJslandse grutto ' 5, zwarte ruiters (5), groenpoten (17), witgatjes (10) en bosruiters (5).Wel veel waarnemingen van regenwulpen, wei in kleine groepjes. Bij de meeuwen behoorlijke aantallen kleine en langs de IJssel opvallend vee I grate mantelmeeuwen. Verder 91 dwergmeeuwen, 1 gee ~ poot en 1 Pontische. Opvallend veel reuzensterns (8) voor het voorjaar en zelfs 1 lachstern. Net als vorig voorjaar vertoefde de witvleugelstern in de IJsseldelta. De Zwolse visdievenkolonie groeide iets, terwijl de zwarte sterns een wat mager broedseizoen hadden. Er werden 2 velduilen gemeld. Gierzwaluwen waren zeer vroeg (17 april).de ijsvogel bleek de afgelopen winter zware klappen te hebben gehad. Bij de zangvogels enkele echte bijzonderheden, namelijk: hop, roodstuitzwaluw, waterrietzanger, duinpieper en zeer grote aantallen doortrekkende graspiepers en noordse gele kwikken. Waarschijnlijk van april 101 mei 2003 door Gerril Gerrilsen bracht de aanhoudende oostenwind in de tweede aprilhelft al dit fraais in onze regio. Langs Vecht en Regge werden 3 paren grote gele kwikken gevonden. Nachtegalen deden het redejijk. Er werden 8 paapjes, 59 tapuiten en 16 doortrekkende beflijsters gemeld. Op het Vogeleiland zong op 28 mei nog een koperwiek. Er werden 2 sprinkhaanzangers, 2 snorren, 7 wielewalen, 7 klapeksters, 21 kruisbekken, 20 appelvinken en 8 geelgorzen gemeld. In Zwolle 2 zangposten van de grote karekiet, een recordvroege kleine karekiet en een opvallende afname van de roek als broedvogel. Bij Wilsum werd een buidelmezennest gevonden en in het Rechterense Veld wist een paar raven maar liefst 4 jongen groot te brengen. Kortom, het was weer fijn om buiten te zijn. Tot slot het volgende. Noteer vast zaterdag 8 november in je agenda. Dan wordt de 3e Overijsselse Vogelaarsdag gehouden, DitmaaJ in Twente. 80eiende lezjngen, De presentatie van het 2e nummer van Vogels ill Overijssel en een wandeling over het prachtige landgoed Twickel. Het precieze programma Is tzt op de site van onze vogelwerkgroep te vinden. Van de soorten met een * achter de naam zijn aile binnengekomen waarnemingen gepubliceerd. Van de overige soorten is een selectie gemaakt. Vaak is aangegeven hoe eerl selectie is gemaakt (bijv. vanaf 10 ex.). Ook niet-gepubliceerde waarnemingen worden uiteraard in het archief van onze VWG opgeslagen. gebruikte afkortingen en tekens ( ) = overvliegende vogels z = zang ex. = exempla(a)r(en) juv. juveniel/onvolwassen ad. = adult/volwassen m = man v = vrouw p = paar terr. = territoriaal/territorium slpl. = slaapplaats = ringvangst = tamme/verwilderde collectievogels loe ~rgang nu/iiiler 4 Zwols Naluvr Tijdscnrili 119

20 B = gnietenberg RB = rchemerberg W = ersoltweerde BL = Buitenlanden Langenholte BP = Bomhofsplas BS = Boswachterij Staphorst BU = Buitenwaarden Wijhe BV = Beerzerveld BW = Bentinckswellen CH = Centrale Harculo D = Den lerdinck DD = Diezerdijk DH = De Harte DM = Drontermeer DN = De Nateers DW = Duurse waarden DZ = De Zandjes GW = Gelderdijkse Waard HB = Haarlerberg HEW = Herxerwaard HOW = Hoenwaard HW = Harculose Waard JK = Junner Koeland JR = Jutjesriet (SBB-reservaat) KB = Kranenburg KE = Kampereiland KH = Kluinhaar KP = Ketelpolder KM = Ketelmeer KSW = Keizers- en Stobbenwaarden KW = Koppelerwaard LB = Lemelerberg LW = Landgoed Windesheim MH = Marshoek MP = Milligerplas MW = Marlerwaard NIJ = Landgoed 't Nijendal NK = Noorderkolk OM = aide maten OSW = Ossenwaard OW = Oldenelerwaard PO = Polder Dronthen PEW = Park Engelse Werk PK = Polder Kamperveen PLM = Polder Lierder-en Molenbroek PI", = Polder Mastenbroek POW = Polder Oosterwolde phz = Polder Haag Zalk PS = Polder Sekdoorn RP = Rietpark-Stadshagen RV = Rechterense Veld RW = Roetwaard RZ = Roggebotzand SB = Sprengenberg SCW = Schellerwaard SE = Spoolderenk SH = Stadshagen SHV = Staphorsterveld SK = Stadskolk SP = Sekdoornse Plas SPH = Spoolderhank SW = Scherenwelle TL = Tolhuislanden TS = Tibbensteeg TW = Tichelgaten Windesheim V = Veerallee VB = Veldiger Buitenland VD = Veecaterdijk VE = Vogeleiland Zwarte Meer VH = Vilsterense Heide WK = Wiessenbergse Kolk WP = Wythmenerplas WV = Westerhuizingerveld' VM = Vossemeer VW = Vreugderijkerwaard IJZK = JJssel Zwolle-Kampen YP = Yperenbergplas WR = Weerribben ZB = Zalkerbos ZH = Zandhove ZM = Zwarte Meer ZW = Zwarte Water Roodkeelduiker 2304 KM 1 SD/EvW/ FR/ B Dodaars' 1603 Noorddiep 2 SD 0604 BV 1z VM 1004 Wechterholt 2 L 1104 TW 1 BS 1304 gnietenplas 1 WH 1304 ZB P GG 1304 EW 1 GG 2504 VM 1z GG 0405 Besthemerven p VM 0405 Zeeserven p VM Geoorde luut 1604 ZM 2 SD 1704 Ramspol 2 SO 1704 KM 2 SD alsch olver (meer dan 25 of trek) 2605 ZM 720 SD Roerdomp 1603 ZM 1 SD 2405 DM 1z HvdH Kwak ' 3005 EW (ad) GG Grote zilverreiger 1603 ZM 7 SO 2003 Kampen, Zeeburg 3 MH 0404 DM 4 HvdH 1304 DM 1 HvdH 0705 Veluwemeer, Elburg 1 SD/BvdB 2705 ZM 2 ad SD 2805 VE 1 SD Blauwe relger (meer dan 10 en aile broedgevallen) broedgevallen: JJssel, De Nateers 8 RVV Zwolle, De Markte 1 lerdinck 1 Langenholte 22 HvV Purperreilier 1004, 1305 De Enk 1 MH 2805 Kamperzeedijk 1 HvV Dolevaar 0604, 0704 TW 2 BS 0804, 2105 Hoonhorst 1 JH 1104 TW 2 op nest BS 1304 Zalk 3 HvdH 1304 TW 2 L 1404 Dalfsen (1) VM 1404 Staphorst 1 VM 1504 Dalfsen 1 n Z VM 1504 PD 5 MH 1604 dorp Nederland 2 nesten VM 1804, 2004 Oalfsen (1) VM 2104, 0505 SH (2) CH 2504 Herfte (1) M 2804 Hoonhorst 5 JH 0105 TW 6 BS 0305, 0605 HW 2 BS 0405 HW 4 BS 0505 Zwartewatersklooster 5 LZ 0705 KH (3) L 0805 Vecht, Vilsteren 1 saw VM 1605 TW (1) BS 1905 TW 1 op nest BS 1905 Genne 8 LZ 2305 Zijlkolk 7 HvV 2805 Hoonhorst 2 JH 3005 Dalfsen (1) JS 3105 WK 1 op paalnest JBO 3105 Genne 5 VM 3105 Ossenzijl 3 VM 3105 Blankenham, Binnenpolder 5 VM lepelaar' 1204 DM 1 HvdH 2204, 2604 OM 1 SD 2304 Keteleiland 1 SO/vdB/EvW/FR 2504 OM 3 GG 0905 OM 4 HvdH 1005, 1205, 1405 WK 2 RJ 1205 EW 1 sow GG 1305 VM (4) SO 1905 EW 1 GG 2105 VW 1 GG 2605 VE 1 SD 2705 ZM 1 SO 2705 VM 2 GG 2905 DM 2 HvdH 20 I l wols NaluUf TildsWrili 1(}, I3alOong rjumrw 4

21 Knobbelzwaan (meer dan 25 of trek) 0404, 0804 MH 36 VM 2404 MH 22 VM 2704 Ruitenborgweg 48 VM ZlIIarte zwaan 2003 PO 1 MH 0805 KM 1 SO 1205 Vecht, MH 1 VM Koigans (meer dan 1000 en aile ver wilderde ex.) 3005 EW 2 paar met pulli GG Graullle gans (meer dan 25 of trek en broedvogels) 1704 EW paar + 4 pulli GG 2704 VW P + 5 pulli GG 0505 Vecht, Oalfsen 3 ad en 14 juv JS 0505 Noorderkolk p + 7juv HvV 2705 KW P + 5 pulli GG Indlsche gans 0404 OM 1 HvdH 0404, 0804 Vecht, MH 12 VM 1904 Vecht bij Rechteren p VM 0805, 1005 EW 1 BS/JBO 3105 TW (1) BS 0206 Vecht, MH 3 broedgevallen VM Canadese gans 0504 EW 2 JBO 1504 Schellerwade nest en nog 3 ex. GG 2904 Zuideinde p MH 2505 HOW 20 en paar met pulll GG 2505 SCW 2 paren met resp 4 en 5 pulli GG 2705 HW 8 paar met jongen BS 2905 MP 16 LZ Brandgans' 0804 Vecht, MH 5 VM 1504 EW 13 GG 2104, 1905 TW 1 BS 3105 Vossenwaard 2 HvdH Casarea 1204 VE 1 SO 1605 TW (1) BS Bergeend (meer dan 5 en aile meijullwrn) 1104 VW 52 GG 2004 VW 36 GG 2504 OM 35 GG 2504 POW/SBB 19 GG 2704 VW 33 GG 2804 VW 40 CH 3004 VW 34 GG 0305 VW 26 GG 1405 VW 36 wv P + 6 pulli GG 2705 VM 23 GG Mandarijneend 1304 Zwolle, centrum (2) GG 1504, 1205 Wechterho!t p L 0405 Olst m GG 0905 Wechterholt 3p L 0905 Westerveld m HvV 3105 Hezenberg m 160 Smienl (meer dan 100 en aile wrn van 15 mei tjm aug) 1903 Oe Enk 460 MH 3103 PK 200 MH 0104 PK 250 MH 1005, 1205, 1405 WK m RJ Krakeend (meer dan 10 en aile meijuniwrn) 1304 Kranenkolk 8m+5v WH 2705 VM 118 GG Winlertallnll (meer dan 25 en aile mei-juniwrn) 1104 VW 90 GG 2004 VW 96 GG 2704 VW 35 GG Pljlslaart (10 of meer en aile wrn van 10 mei tjm juli) 0404 OM m in 100 HvdH VW 18 GG 2004 VW 6p GG 2504 OM 15 GG Zomel1allnll 0604, 1104 TW 1 BS 0704 TW 2 BS 1204 BW 4M HvdH 1204 KW 1 HR/R 1204 Regge, rchem 2m+v M 1204 SK m+v LZ 1304 VW 1 HR/R 1604 On derdljkse Polder p MH 2104 TW m BS 2504,0605 Harculo m HR/R 2504 OM 2m GG 2504 POW/SBB 3m GG 2604 EW 1z GG 2704 VW m GG 3004 HW m BS 0305 OW m GG 0405, 0605 HW 3m BS 0705, HW m BS 1105 KW 2m+v HR/R 1405 VW 2m GG 1805 PLM m HR/R 2105 VW 1z GG 2705 VW 3m GG 2705 OZ 5m GG 2905 VM 9m Hv dh 3005 VW 1z GG 3105 OM 3m HvdH Kaneeltallnll 2304 TW P HR/R 1505, 1905 EW m GG Siobeend (meer dan 10) 0304 EW 27 GG 0704 EW 30 GG 0904 EW 35 GG 1104 SK 15 LZ 1504 EW 34 GG 2504 OM 18 GG Kroaneend' 2104, 2204 OM, Reve-eiland p SO 2504 OM m GG 0305 SCW m GG 0705 ZM m SO 1605 OM, bberteiland p SO 1605 VM P SO 2705 VM m GG 3105 OM m HvdH TIlfeleend (meer dan 50 en aile wrn van 15 mei- 10 juli) 1706 Oe Enk 1 MH Wlloogeend 0305 Besthemerven m VM Kuifeend (meer dan 50 en aile wrn 15 mei-30 juni) 1903 De Enk 70 MH Brilduiker (meer dan 5 en aile mei tim sepwm) 0604 TW 2 BS 1004 ; 2004, 2104, 1805 TW v HR/R/BS 0305,0405 TW P GG/BS 1405 TW m HR/R Nonnelle (meer dan 10 en aile apr. tjm sepwrn) 1204 VE m SO 1104, 1304, 1604 TW P BS/CH Wespendiel 1604 RV (1) JH 1505 RV (1) VM 1905 DH (1) JH 2805 Oalfsen (1) JH 2905 Oe Colckhof 2 JH Zwarte WDUW * 1604 DH (1 ) JH Rode wauw' 1404 LB ( 1) HR/R 2204 Heino ( 1) JH Owergarend 3005 Weerribben (1) ER loe jaargallq fwi1i11ili 4 b..uis Nat"or TIldschrm I 21

22 Bruine kiekendief * 1204 SW m HR/R 0604, 1204 IJssel bij Kampen 1 HR/R 1204 Langenholte m HvV 1304 DM 4 HvdH 1304,1604 RV (1) VM 1504 Laag-Zuthem 1 HR/R 1604 VW 2 HR/R 2004 IJsselmuiden (1) JH 2104 Wanneperveen (1) KK 2304 Harculo m HR/R 2704 Veerallee v NO GG 1305 De Enk 1 MH 2605 OM 6 HvdH 2805 Hasselt, Nadorst m CH Blauwe kiekendiel * 1603, 1604 ZM m SD 0604 PM v HR/ R 0604 Dalfsen (v) JS 1304 RV (1) VM 1704 KM v SD 1804 Zuthemerweg v HR/R 2804 DH (1) VM 1505 SW v WG Havik' 1104 SPH 1 GG 1204, 1805 ZB v HvdH 1304 DM 1 HvdH 1304 ZB 1 GG 1804 Stadsgaten 1 GG 2004 De Dellen (1) CH 2204 Dalfsen 1 JS 2904, 3004 TW 1 BS 0505 Westerveld (1) WH 2405 De Zande (1) HvdH Visarend * 0904 a-landen 1 naar NO HvV 1404 LB (1) HR/R 1704 Laag-Zuthem (1) HR/R 2004 VW 1 NO GG 0805 KM ad SD 0905 Schelle (1) WvB 2405 DM 1 HvdH Buizerd 0604 Dalfsen (9) JS Smelieken * 1604 DH (1) JH 0305 nkummerdijk (1) JH Boomvalk' broedgevallen: Kampen, Broeken en Maten 1 GG PLZ 1 GG waarnemingen: 2004 De Dellen 2 CH 2104 Veerallee 1 NO GG 2304 Keteleiland 1 SD/FR/B/EvW 2304 Dalfsen 1 NO VM 0105 Klein Cellemuiden 1 SD 0305 a-landen (1) WH 0305 RV 1 VM 0305 TW 2 BS/GG 0305 ZH 1 GG 0505 Westerveld (1) WH 0705 Dalfsen 1 JS 0705 KH (1) L 1105 Vilsteren 2 JS 2405 TW (1) BS 3105 Kalenberg 1 VM Roodpoolvalk * 0105 B m ER 1605 WR mer Slechlvalk * 1604 ZM m SD 2:304 KM m SD/FR/B/EvW Korhoen SH in hanen (in )RJ 0504 HB 3m+3v JH 0604 HB 5m+4v JH 1904 HB 5m+2v JH Palrijs * 2 204, 2504 PS 2 HR/R 2204 Haog-Zuthem p BS 0705 PS P HH 0905 Herxen p BS 1505 Herxerenk 5 HR/R 2405 PLM 2 HR/R Kwartel' 1505 PK 3z MH 3005 Den Ham lz M Walerral * 1004,1904 TW 1 HR/R/JH 2904 Zwolle-Noord (1) M Porselelnhoen * 0704 TW 1 HR/R 3105 VW 1z HvdH Kwarlelkoning * 0905 BL 1z HvV 2605 Broekenpolder m SD 2705 Zwolle, Roodhuizerpad lz M 3105 KW 1z HvdH 3105 SW lz HvdH Kraanvogel 2004 SK 2 NO LZ Kluul 1104 VW 3p GG 1304 VW 8 HR/R 2004 VW 8 baits GG 2204 OM 5 HvdH 2504 VM 21 GG 2504 DM 8 GG 2804 VW 18 CH 0405 VW 14 WvB 0705 EW 2 BS 0905 VW 12 HvdH 1005 WK 3 RJ 1205, 1405 WK 2 RJ 1405 VW 12 nesten GG 2105 EW 5 GG 2305 EW 6 GG 3105 VW 6 pulli LZ Goudplevler (meer dan 25 en dec tim febwrn) 0804 Vecht, MH c 25 saw VM 1404 nkumerdijk c 50 VM 1504 Kampen, Zeeburg 220 MH Kleine plevler * broedgevallen/territoria: RP 1 LZ EW 1-2 GG VW 5 GG Kampen, 50 min 2 GG Marslanden min 3 GG nabij station Steenwijk 1 GG waarnemingen: 1204 Regge, rchem 2 M 1304 EW 2 KK 1504 MP 2 WH 1904 Langenholte 2 HvV 2104 WK 1 WK 2804 VW 9 CH 0905 VW 6 HvdH Bonlbekplevier 1104 VW 2 GG 3004, 2705 VW 1 GG Ka noelslra nd Ioper 1205, 1405 EW 1 GG Kleine slrandloper 0304 EW 1 GG 2304 KM 1 SD/FR/B/EvW Temmlncks slrandloper * 0605 EW 1 GG Bonle slrandloper 2403 VM 1 SD 1104 VW 1 GG 1904 BL 1 HvV 2104 WK 1 WK 2304 KM 14 SD 2604 EW 5 GG Kemphaan 0304 EW 512 slpl GG 0504 EW 360 slpl GG 0704 EW 408 slpl GG 0904 EW 397 slpl GG 1104 EW 31 GG 221 Z,.OIS NaiUIJr Tildschrill

23 boompieper (nlhus Iriviali s) 1104 Spoolder.vaard 3 GG 1104 VW 54 GG 1304 EW 50 GG 1304 IJssel Zwolle-Zalk 176 HvdH 1504 EW 51 slpl GG 1704 EW 38 GG 2004 VW 104 GG 2004 EW c 50 GG 2104 WK c 10 WK 2204 EW 4 GG 2504 OM 60 GG 2504 POW 50 GG 2604 EW 60 GG 2704 VW 3 GG 2804 EW 33 GG 3004 VW 1 GG 2705 KP alarmerend vrouwtje GG 2705 VW m GG 2705 KW m GG Bakle 1704 KM 1 SO 2104 WK 1 WK Grutto (meer dan 25 en aile wrn in okt tim jan) 1603 ZM 120 slpl SO 1703 VM 68 SO 2403 VM 139 SO 0504 EW 648 slpl GG 1104 VW 345 GG 1604 ZM 120 SO 2204 OM, Reve-eiland 340 SO 2204 EW 108 slpl GG 1505 EW 87 slpl GG 2605 EW 187 slpl GG 3005 EW 192 slpl GG IJslamlse grutta 2403 VM 25 SO 1104 EW min 21 GG 2004 EW min 11 GG WK 1 WK folo: Hans en Hania renlsen 1905 EW 1 GG Regenwulp ' 1004 Beulakerpolder 14 GG 1104 VW 7 NO GG 1204 Oalmsholte (1) M 1304 PHZ 14 en 4 GG 1604 Onderdijkse Polder 10 MH 1604 PHZ 10 MH 1604 Polder Gelderingen 5 VM 1704 nabij Soeslo 2 HR/ R 1704 EW 1 GG 1804 PS 23 HR/R 1804 SHV 2 en 5 GG 1904 Veerallee 2 NO GG 2104 Veerallee 1 NO GG 2204 KH 10 JH 2404 PK 3 MH 2404 PK 16 MH 2504 OM 1 GG 2604 EW 2 NO GG 2804 KH (2) JH 2804 Poppenallee (4) JH 0305 VW 2 GG 0705 ZM (2) SO 0905 Hessumse Mars (6) VM 1505 PK 2 MH Wulp (meer dan 25) 1204 PK 176 HvdH 1304 PHZ 57 GG Zwarla ruller 1104 VW 1 GG 2104 WK 1 WK 2504 BL 1 fivv 0805 KM 2 baits SO Groenpool' Regge, rchem 2 M 1704, 1205 EW 1 GG 2004 VW 3 sow GG 2304 KM 3 SO/EvW/FR/B 2404 EW 2 GG 2404 Veerallee (min 1) GG 3004 VW 1 GG 0305 HW 1 GG 0305 VW 1 GG 2605 Groote Buitenlanden 1 SO WlIgalje' 0204, 0704, 1004, 1504, 2204 KH 1 JH 0304 KH 2 JH 1304 PHZ 1 GG 2004 TW 1 BS 2004 VW 1 sow GG Bosruller ' 2004 VW 2 GG 3004 VW 1 GG Oeverloper (meer dan S en aile okt tim m rtwrn) 1505 EW 19 GG Zwarlkopmeeuw 1603 KE ad SO 2304 KM 2.ad SO 2404 OM (2) SO Dwergmeeuw 1304 EW 2 ad GG/KK/ HvdH 2104 OM 40 SO/B 2204 EW 26 GG 2304 KM 4 ad SO 2504 DM 17 GG/SO 0205 VE 2 ad SO Kleine manlelmeeuw 1104 Spoolderwaard 1 GG 1304 EW 1 KK 1704 EW 2 ad GG 2004 Spoolderwaard ad GG 2204 RP 1 CH 2204 EW 4 GG 2404 EW 3 GG 2804 EW 3 GG 2704 VW 2 GG 3004 KE 2. GG 0305 VW 6 GG 0605 EW 3 GG 0805 EW 1 GG 1905 EW 17 slpl GG 2105 VW 9 GG 2705 VM 7 GG 2705 OZ 3 GG 2805 Kamperzeedijk 48 HvV PonUsche meeuw 1304 BP ad M Geelpoo1meeuw' 2304 KM 2 ad SO/B/FR/EvW 10e i'-3rgang nurnmer 4 ZWOIS NalUu! Tlldsd1M I 23

24 grole manlelmreu\,/ (Larus marinus) Grole mantelmeeuw (meer dan 1) 2004 VW 2 GG 2204 EW 4 GG 2504 VM 44 GG 2504 DM 7 GG 2604 EW 3 GG 2704 VW 4 GG 3004 VW 6 GG 1405 VW 9 GG 1505 WK 3 GG 2105 VW 12 GG 2505 HW 2 GG ReUlenstern 1904 DM (1) CH 2004 DM 3 D~ VM ad SD/B 2204 DM 2 HvdH Lacllstem 2604 DM ad SD Vlsdlel (meer dan 5) 1304 EW 12 HvdH 2204 DM 16 HvdH 2504 DM 98 GG 1905 IJssel van 28 tot Zalkerveer 47 GG 2505 Zwolle, Marslanden 203 nesten GG Zwarte stern (meer dan 5 en aile broedparen) broedkolonies: Kam pen, De Enk GG/ MH Kampen, Scherenwelle 10 RVV Kampen, Hoge Weg 6 MH Oldenelerwaard min 2 GG Bentinckswellen 3 HvdH waarnemingen: 2904 SK 7 LZ 0305 KW 24 CH 0905 BW 6 HvdH 3105 DM 8 HvdH loto: Hans en Hania renlsen Wllvleugelstern 0905 BW 1 HvdH 0905 SW 1 RVV 1905, 2105 Klein Cellemuiden ad M/SD/ CH Houldull (meer dan 25) 0505 SH 45 LZ Zomerlorlel 2004, 2104, 0505 TW 1 B TW 2 HR/R 0505 Giethmense Veld 1z V~ Roggebotse Bos 2z CH 2705 Haatland 1 GG 2705 KB 1 M Koekoek' 2204 Langenholte 1 HvV 2604, 1005, 2405 EW 1z JBO 3004 TW 1 BS mei DM 2-4 HvdH 0505 B 1 GvK 0705 KH 1 JH 1005 Hessumse Mars 2 VM 1305 Herfte 2 NO GG 1405 RV 1 VM 1705 ZH 1z JBO 2505 OW 1z GG 2505 SCW 1z GG 3105 WK 1z JBO Kerkuil 1504 De Doorn 1 DM 1505 Dalfserweg 1 L 3105 Zalk 1 HvdH Sleenuil april-mei Zalk 2-4 HvdH 0704 Herxen 2 BS 1304, 2004, 0505, 0905, 1905 Herxen 1 BS 1604, 2404 Doevelersteeg 1 VM Bosuil * Hele periode: De Horte 1 JH Ransu ll * broedgevallen: 1504 De Doorn 2 baits DM waarnemingen: 1004, 1104 SK 1 LZ 1304 Hasselterdijk 1 LZ 1304 Zwolle, HTC baltsend paar GG 2104, 1205, 1405 De Doorn 1 OM 2204 Brinkhoek 2 M 0205 Dalfsen 1 JS 3105 ZB 1 HvdH Veldull 1604 Keteleiland 1 SD 1505 PLM 1 HR/ R Gierzwaluw (aile wm in aug ti m apr en meer dan 25 in mei-juii) 1704 bbertbos 2 SD 2104 Veerallee 12 GG 2904 SK 31 LZ 1905 PEW MIN 87 GG IJsvogel broedgevallen: Roggebotzand 2 SD Westerveld 1 HvV TW min 1 diverse waarnemers waarnemingen : 0604 SW 1 HR/R 0704,0305,1705,1905,3005 TW 1 BS/GG 1004, 2004, 2304 TW 2 HR/R/BS 1504 DH 1 VM 2004 Heerde, rk 1 CH 2204 Oldeneel 1 HR/R 1005 Zwolle, Ruiterlaan 1 M 1705 Regge, Hancate 1 M 3105 Hezenberg 1 JBO Groene spechl * 0104 Dalfsen 1z VM 0104 Vilsterense llee 1z VM 0804, 0904 D 1 HR/ R 0804 KB 1 M 0804 ' t Rozendael 1 L 1104, 1304 B lz VM 1304 JK 1z VM 1304 Oosterdalfsen 1z VM 1504, 2104 Nijenhuis 1 L 1604 Colckhof 1 L 2504, 2704 Rechteren 1z VM april B eo 1 GvK 0105 Het Laar 1z VM 0805, 1005 KH 1 JH Zwarle spec~t 2704 RV 2z VM 1105 RV 1z VM 1105 Hessum lz VM 24I z.1)lsnaluurnidscl1l1n Hie jaarqill1q numrrer4

25 2205 Heerde, 50 (1) CH Grote bonte specht (meer dan 1) B 3 terr GvK Kleine bonte specht * 0304 Ommerbos 1 VM 1004 TW 2 HR/ R 1804 Windesheim 1 JH eslo 1 J H 2104 De Helmhorst 1 HR/R 2504 Herfte v M Hop' 1704 tim Wilhelminabos 1 SD/DM 1704 PS (1) HR/R Boomleeuwerik 2004 VH P VM 1405 RV 2e p VM Oeverzwaluw (meer dan 10 en aile kolonies ) VW 8 nesten GG Roodslultzwaluw * 1904 OM 1 CH Graspleper 0504 SH (35 ) CH 0704, 1504 Hoonhorst 50 JH 1804 SHV vele honderden GG 2104 TL groep van c 300 GG Oulnpleper 3004 Vossemeerdijk (1) SO Waterpleper 0604 RP 1 CH 1204 Gro ote Buitenlanden 5 SO Gele kwlkstaart (meer dan 10, aile okt-m rtwrn en terr.) 2804 VW c 20 CH 1105 Broekla nd 1 L 1605 CH 1 HR/ R Noordse gele kwlkstaart 2804 VW c 8 CH Groote Buitenlanden 50 SO 0205 Broekenpolder 7 SD 0305 SP 1 GG 0305 VW 3 GG SHV 3 GG 1105 Westerveld m HvV 1405 VW v GG Grote gele liwlkslaart * 0805 Stuw Vilsteren p VM 0905 Hancate 1 broedgeval ER 0905 rchem 1 broedgeval ER WIHe kwikstaart (meer dan 10 en nov feb wrn.) 2804 VW c 40 CH Nachlegaal 2204, 0805, 1205, 1905 SB 1z GG/HR/ R vanaf 2204 OM zingend HvdH 2204, 2904 Oe Peli kaan 1Z M 2204 Zwartewaterallee 1z M 2204, 2605 Langenholte 1z HvV TW 12 HR/R 2504 OM, westoever 21z GG 2504 Roggebotse Bos 1z GG 2504 Veerallee 1z GG 27 4, 0805 Spoolderparkweg 1z GG 2904 Zwartewaterallee 2z M t hv Zwolle-Noord 12 M 3004, 1405, 2705 Zwolle, RZI 1z GG 0305 Brfnkhoekweg 12 HvV 0305 LW 1z GG 0505 B 12 GvK 0605 CH lz HR/R 2605 Sekdoom 1z HR/R Blauwborsl 0404 BL 4z HvV vanaf 204 OM paar HvdH z GG 1504 DO 2z WH Noorderkolk 12 WH 2004, 2705 VM 1z GG 2104, WK 1z WK/RJ 2104 za 1 JH OM, Elburg 1z GG 3004 VW lzgg 3105 VM 3z HvdH Zwarte roodslaart 1204 Zwolle, rangeerterrein m z JBO 0905 VW m HvdH SH min. 2 terr. LZ Gekraagde roodstaart 1604 Haerstermarkte 1 OM 3004 B 3 GvK 1005 Zwolle, ra ngeerterrein m JBO Paapje' 1604 KH (1 ) JH 1804 SHV m GG 2004 MP m Ll 0205 Groote Bu itenlanden 2 SO 0205 Broekenpolder v SO 0305 PM m CH 0505 SHV v GG RoodborsHapult 0104 LB 1 JH vanaf 1304 OM P HvdH 2004 VH 2p VM 2304 LB 2 JH Tapull* 1304 OM m HvdH 1604 Polder Gelderingen 1 VM 1604 KH 3 JH Laag -Zuthem 6 HR/ R 1804 SHV in totaal 9 GG 2704 SPH m GG 2804 Spooldere nk 2 PS 3004 Vossem eerdijk 2m SO 3004 VW m +v GG Klein Cellemuiden v SD 0205 Groote BUitenl anden 4 SO 0305 VW m GG 0505 SHV in totaai 23 GG 0905 VW m +v HvdH 100S Hessu mse Mars 1 VM Bellijster 0604 HB 1 JH 1404 Polder Gelderingen 1 vr.., 1604 lmv 3m+v SD 1604 OH 1 JH 1704 KM m SO 1804 SHV 2xl GG 1904 HB 2 JH 2404 ZM 3m+v SO Kramsvogel ( meer dan 10 en zomerwrn) 0804 KH 210 JH 1604 Tibbensteeg (280) JH 1704, 1804 Eishof 60 L Koperwiek (meer dan 10) 1204 La ngenholte 25 HvV 2805 VE l z SO Zangllisler 1804 SHV vele t ientallen GG Grote lijsler l alk 1 nest HvdH 1304 S 2 terr. GvK 2004 B 9 GvK Sprinkhaanzanger * 2504 OM 1z GG VW 1z GG Snor' 2905, 3105 OM l z HvdH 3005 VW 1z GG WalerrlelZanger 2304 Nleuwleusen 1 MB/ CH Kleine karekjel 0204 Wijde a 1z HvV; dit is een zeer vroege wrn. Oude record stond 21 apr il l toe jaalgang nljrmliir 4 Zwols WI Tijdsch"lt I 25

26 Grote karekiel Zwolle, Berkum/Nobelpad 75 WvB Waarnemers vanaf 0905 DM 4z HvdH 1905 BL 1z LZ Zwolle, Terra Nautic 17 WvB Zwolle, Haerstermarkte 16 WvB L M nnemiek Leusink ndre Marissen 2405, 2905 DD 1z LZ Zwolle, tankstation Haerst 40 WvB R lbert Roering Zwolle, Ceintuurbaan 58 WvB vdb ndrea van de Berg fluiter Zwolle, Dijkzicht 128 WvB BS Be Schilder 0105,0505 da ' 5 Hoeve 1z VM Zw olle, Spooldersluis 63 GG 0305 Sterrenbosweg 1z VM BvdB Ben nie van de Brink 0305 ZH 1z GG Baa' CH Cees Hummelen 1505 Sterrenbosweg 2z VM 0404 RV 1 JH OM Oir Maas 1505, 2705 Diezerstraat 1z VM 0905, 2705 RB 2z M 2905 Hellendoornse Berg 1z M 0604 LB (7) JH 0604 RV 2 JS 1304 RV (2) JH ER EvW FR Evert Ruiter Egbert van Wij he Fra nk de Roder 1604 RV 2 JH GG Gerrit Gerritsen Grasmus 2004 RV 3 JS GvK Gert va n Klinken 1704 Woldlakebos 1z ER (vroegste 0205 RV broedgeval, waarvan 4 datum was 2004) jongen uitvlogen VM HHO Herman Hazelhorst 1405 Heerde, 50 (2) CH HR Henk Rensink Braamsluiper 1405, 2605, RV 2ad en 4juv HvV Henny van Vilsteren 2504 DM, westoever 6z GG VM 1505 Wittenstein (2) MH Hvd H JBO Herman van de Hart Jort Bosman VuurgoudhaantJe 2105 Dalfsen 1 L JH Jan Hullen 2304 RB 1 M RV 4 juv JH JS Jos Scholten 2704 Diezerst raat 1 VM 3005 RV 1 JS KK Klaas Kamp Ommen, Kleine Wo lf 2 VM 3105 POW 3 HvdH LZ Louis Zandbergen 1105 RV 1 JS 1505 Sterrenbosweg 1 VM Keep MBU Martijn Bunskoek 1304 Bn nkhoek 1 GvK PS Pau l Schalkwijk Bonle vliegenvanger RJ Roel Janssen 0505 Brinkhoek 5 terr, GvK Graenllng RW Roel van der Veen Baardman Bergklooster 5 terr GvK SO Symen Deuzeman VM Vincent Martens 2605 DM paar HvdH WH Wim Helder WK Wiliem Kolvoort Jr. WvB Wi m van Bruggen GJanskop * 0305 ZH 1z GG Boomklevef B 5 terr GvK Boomkruiper B 5 terr GvK Buldelmees 0905 SW 1 nest RVV Wlelewaal* 0605 PLM 1 HR/R 1105 Roggebotsebos 1 CH 1305 Den Berg lz VM 1605 TW 1 BS 1705 Regge, Hancate 1 M 1705 Regge bij Den Ham 1 M 1705 ZH 1z JBO Kla peksler 0104, 1104 VH 1 VM 0104LB 1 VM 0104, 1104 RB 1 VM 0604, 1104 BV 1 VM Roek' Broedkolonies: Krulsbek' 1104 LB (1 ) VM 1304 LB (2) VM 1304 RV ( 2) VM 2204 Beerzerweg 2 VM 2304 RB m+v M 0105 RV 6 VM 2705 Veerallee min 6 NO GG ppelvink 1904 Hessum 2 VM 2204 Zeese 1 VM 2504 OM 1 GG 3004 Dalfsen 2 VM 3004 Brinkhoek 1 GvK 0205 Dalfsen, Bergerallee 2 VM 0305 Dalfsen, Bosrandweg 2 VM 0305 LW 2 GG 0505 Brinkhoek 2 GvK 0505 Bergklooster 1 GvK 0805 Stuw Vilsteren 1 VM 1405, 2605 Bosrandweg 1 VM 2305 RV (1) JH 2905 B 1 GvK Geelgors 0804 D 4 HR/R 1004 Wechterholt min 1 terr L 1704 Eishof min 1 terr. L 2104 HB 1 WH 0405 NIJ 1z GG 261 Z.;ols Nilkur TI dsc~"n 11)0 jaargang nu'lllt"!f 4

27 KNNV Konlnklljke Hederlandu Haluurhlstorische Verenlging Vereniging voor velibiologie fdellngsbestuur voorziher secretaris penningmeesler Vacature Hlnk van Blitlenwljk Westenholterweg E Zwolle va nblitterswijk-wiersma@wxs.nl Palra Schep Venestraat 11 BOll Gj Zwolle Petra_Schep@hotmail.com bestuunlld Ella van Donuen (tevens projecten) Prlnses I renelaa n T Wezep el]a-paulvandongen@zonnet.nl bntuurslid NIcola Vervoon (tevens website) Kattenwinkelweg PW Zwolle nian.hu bersvervoort@ wxs.nl website websile Vogelwertgroep e mailadres aldeling postadres zwolle@knnv.nl KNNV fdeli ng Zwo lle Postbus BG Zwolle Conlribulle KNNV Leden C 25,- per jaar, inti. toezending van Natura, het landelfjke tij dschrift van de KN NV; Huisgenootleden ( 11, Regionale leden (afdelingslid) ( 14, Glroflum mer: t.n.v. KVNV Zwolle IVN Vereniging voor Naluur- en MilieueducaUIl fdelingsbesluur vooniher sserelaris panningmeesler bestoorslld besluurslid be!luurslid lei. contacladres website e mailadres lben Verstugde Thorbeckelaan Z Zwolle aversteegde@msn.com I e Blom Eerbeek BJ Zwolle j oh sh.nl GeniI len Brlnke Scriveriusmate JV Zwolle wllmaten bnnke@hetnet. nl Hans de Jong Fabrieksweg PS wolle harculohans@hetnet.nl al_e Drljlholl Eendracht straat VZ Zwolle aalke@yahoo.com Diet ler Siege v. Middachtenmarke GC ZWOlle dietterstege@home.nl Genta 6001l$Ira IvnlWolle@planet.nl posllldres IVN fdeling Zwolle e.o. Post bus G Zwolle Conlribulle IVN Donateurs minimaal ( 7,95 per j aar; Leden (acti ef) ( 13,60 per jaar, Incl. toezending van Mens en Natuur; Huisgenootlid ( 6,80. Gironummer: t.n. v. IVN Zwolle Wijzigingen m.b.t. het donateurs- en lidmaat schap schriftejij k doorgeven aan postadres of per e- mail : ivnzwolle@planet.nl I!oano nur11rm 4 Zwals Naill"! Tids&.,n I 27

28 Indien onbestelbaar verzenden aan: IVN Postbus G Zwolle gezamelijke ultgave van KNNV afdeling Zwolle en IVN afdeling Zwolle e.o.