VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED

Transcriptie

1 Noten Hoofdstuk 1 1 Volgorde van de gemeenten in de provincie Groningen naar grootte per 1 januari 1999: 1. Groningen: Winsum: Hoogezand-Sappemeer: Pekela: Stadskanaal: Menterwolde: Delfzijl: Appingedam: Veendam: Grootegast: Winschoten: Loppersum: Leek: De Marne: Haren: Bedum: Zuidhorn: Marum: Eemsmond: Bellingwedde: Vlagtwedde: Ten Boer: Slochteren: Reiderland: Scheemda: Mooibroek, Bewegende beelden - witte doeken De termen forward linkages en backward linkages worden uitgelegd in paragraaf Van der Werf, Industrie en regio. Kooij, De eerste urbanisatie en industrialisatiefase Fischer, De geschiedschrijving. 229, Fischer, De geschiedschrijving. 229, Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht. Van Dillen, Omstandigheden en psychische factoren in de economische geschiedenis van Nederland. Wieringa, Economische heroriëntering in Nederland in de 19e eeuw. De Jonge, De industrialisatie van Nederland tussen 1850 en Fischer, De geschiedschrijving Fischer, De geschiedschrijving. 240, 241, De Meere, Economische ontwikkeling en levensstandaard. hoofdstuk 7 Fischer, De geschiedschrijving. 244 Van Zanden, Economische groei Griffiths, Achterlijk, achter of anders. 27, 28, Fremdling, Van voorsprong en achterstand naar divergentie en convergentie. 2, 5 12 De Jonge, The role of the outer provinces Knippenberg en De Pater, De eenwording van Nederland Van der Werf, Industrie en regio. 242, De Vries, Barges and capitalism

2 NOTEN Kooij, Peripheral cities. 360 De Vries, Barges and Capitalism, 64, De Pater, Over historisme en regionalisme, periodiseren en regionaliseren Lambooy, Het begrip regio in de geografische theorie en methode 20 Keuning, Ontwikkelingstendentie Belangrijke vertegenwoordigers van twee verschillende richtingen waren Keuning (sociale geografie) en Hofstee (sociografie). Keuning, De Groninger Veenkoloniën. Een sociaal-geografische studie (herdrukt 1989) Hofstee, Het Oldambt. Een sociografie (herdrukt 1990) 20 Buursink, Regionale Geografie. Nieuw op opnieuw. Van der Laan, Ruimtelijk fetisjisme Hoekveld, Alweer een nieuwe geografie! Hoera? Hoekveld, Het vak in de stilstaande lift. Regionale geografie. 21 De Pater en Van Ginkel, Het begrip regio De Pater en Van Ginkel, Het begrip regio. 192, 193 Massey, Regionalism: some current issues De Pater en Van Ginkel, Het begrip regio. 192, Buursink, Regionale geografie. Nieuw of opnieuw Hoekveld, Alweer een nieuwe geografie. Hoera? Simmons, Urban systems: the new regional geography Hoekveld, Alweer een nieuwe geografie. Hoera? 146, Hoekveld, Alweer een nieuwe geografie. Hoera? Kooij, Hoe provinciaal is de regio? 17, 18, 30: noot Kooij, Hoe provinciaal is de regio? Kooij, Hoe provinciaal is de regio? Hoekveld, Alweer een nieuwe geografie. Hoera? In hoofdstuk acht: de conclusie. 34 Kooij, Urbanization what s in a name Kooij, Stadsgeschiedenis en de verhouding stad - platteland Lampard was dus geen socioloog en behoorde dus ook niet tot de Chicago School. 37 Lampard, Historical aspects of urbanization Postmus, Een onderzoek naar omvang en aard van de bevolkingsconcentratie , Kooij, Stad en platteland Deurloo e.a., Zicht op de Nederlandse stad Lambooy, Agglomeratievoordelen en ruimtelijke ontwikkeling Lambooy, Agglomeratievoordelen en ruimtelijke ontwikkeling Zie ook: Smith, The wealth of nations. (1776) Von Thünen, Der isolierte Staat. (1826) Marshall, Principles of economics. (1890) Weber, Über den Standort der Industrien. (1909) 42 Christaller, Die zentrale Orte in Süddeutschland. 22, 23, 26, Dicken and Lloyd, Location in space Buursink, Centraliteit en hiërarchie Keuning, Proeve van een economische hiërarchie Voortman, Ontwikkeling en toepassing. Keuning, Spreiding en hiërarchie Buursink, De Nederlandse hiërarchie der regionale centra. 46 Lesger, Hiërarchie en spreiding van regionale verzorgingscentra. 47 Buursink, Centraliteit en hiërarchie Buursink, Centraliteit en hiërarchie Buursink, Centraliteit en hiërarchie Hoover and Giarratani, Regional economics

3 478 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED Hohenberg and Lees, The making of urban Europe. 5, hoofdstuk 6 52 Lesger, Hoorn als stedelijk knooppunt. 53 De Vries, Barges and Capitalism Inwoneraantallen: Maastricht: 1899: , 1930: ; Heerlen: 1899: 6.312, Bron: Ramaer, Het koninkrijk der Nederlanden. 271, Inwoneraantallen: Den Bosch: 1899: , ; Eindhoven: , Bron: Ramaer, Het koninkrijk der Nederlanden Inwoneraantallen: Enschede: 1840: 3.721, ; Almelo: , 1899: Bron: Ramaer, Het koninkrijk der Nederlanden Clement, Transport en economische ontwikkeling. 58 Het betrof niet in alle gevallen 31 december; in het geval van 1815 is het niet geheel duidelijk, maar wordt meestal 1 januari aangehouden. De volkstellingen van 1829 werd gehouden tussen 16 november van dat jaar en de jaarwisseling. De volkstelling van 1849 werd gehouden op 18 november. In Winschoten trof ik zowel de tellingslijst aan als het aparte bevolkingsregister dat op 1 januari 1850 begint. Paping, Voor een handvol stuivers. 312, 313, 458 Geschiedenis van de statistiek. (1902) 59 In een aantal gevallen heb ik geboorteakten en overlijdensakten moeten tellen; vanaf 1851 kon ik terugvallen op de gemeenteverslagen. Maar ook het Provinciaal Archief bevatte voor de jaren 1839 t/m 1860 de aantallen overlijdens per gemeente: Groninger Archieven: Provinciaal Archief (PA) B III Gerding, Vier eeuwen turfwinning. 61 Keuning, De Groninger Veenkoloniën Harkema en Panman, Hoogezand-Sappemeer. Gemeentebeschrijving. 3 Harkema en Panman, Oosterbroek. Gemeentebeschrijving. 2, 3 Harkema en Panman, Muntendam. Gemeentebeschrijving. 3 Harkema en Panman, Meeden. Gemeentebeschrijving. 3 De Boer, Dorpen in Groningen. Keuning, De Groninger Veenkoloniën Voerman, Winschoten, stad in wording Harkema en Panman, Hoogezand-Sappemeer. Gemeentebeschrijving. 10, 11 Harkema en Panman, Muntendam. Gemeentebeschrijving. 8 Harkema en Panman, Veendam. Gemeentebeschrijving. 10, 11 Harkema en Panman, Stadskanaal. Gemeentebeschrijving. 9 Blink, De Groninger en Drentsche veenkoloniën. 481 en 936 e.v. De Boer, Dorpen in Groningen. Keuning, De Groninger Veenkoloniën Formsma, De vorming der Groninger gemeenten 8 66 Formsma, De vorming der Groninger gemeenten 10-14, Formsma, De vorming der Groninger gemeenten 14-17, 28, : gemeente Windeweer inwoners; Ommelanderwijk-Zuidwending inwoners. 69 Gids voor Veendam 9 70 Van der Berg, Negentiende eeuwse plannen. 11 Van der Ploeg, Twee eeuwen Stadskanaal Formsma, De vorming der Groninger gemeenten 17-22, 30, Venema, Statistieke beschouwingen

4 NOTEN 479 Hoofdstuk 2 1 Typologie van de Nederlandse gemeenten naar urbanisatiegraad op 28 februari De reis is naast kaartmateriaal gebaseerd op: Kremer, Beknopte aardrijks- en geschiedkundige beschrijving , , , De veenborgen Langwijck en Vaartwijk zijn beide in de tweede helft van de 18 e eeuw gebouwd en bestaan nog steeds. Bodewes-Knol e.a., Het behouden waard. 77, 78 4 Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 192 Blijham en Kerkmeijer, Nieuw van de bijl Per 1 april 1949 zijn de gemeenten Hoogezand en Sappemeer samengevoegd tot Hoogezand-Sappemeer. 6 Keuning, De Groninger Veenkoloniën Gids voor Veendam Keuning, De Groninger Veenkoloniën Clement, Transport en economische ontwikkeling Keuning, De Groninger Veenkoloniën Clement, Transport en economische ontwikkeling Van der Veen, De Waterstaat. in: Formsma (red.), Historie van Groningen. Stad en Land. 639 In 1856 werd bijvoorbeeld het Beneden Verlaat te Veendam vergroot. De Zee, Mijn tiende wandeling door oud Veendam Streurman, Winkler Prins op de bres. in: Veendam Keuning, De Groninger Veenkoloniën Rapport, memorie en adres door den raad der gemeente Winschoten. 16 De Vos tot Nederveen Cappel, Geschiedenis van de stadskanalen De Vos tot Nederveen Cappel geeft als datum voor de verwijdering van de dam 28 november 1876, Gerding noemt als jaartal Gerding, Vier eeuwen turfwinning. 92, 93 De Vos tot Nederveen Cappel, Geschiedenis van de stadskanalen [Goldberg,] Journaal der reize Ao Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek, Zie ook: Jeurgens en Klep, Informatieprocessen. 20 Het gaat hier onder meer om Statistische tabelle bevattende den staat der ingezeetenen in derzelve bijzonder, betrekkkingen, beroepen, handwerken, bedrijven, benevens het getal runderen, paarden en schaapen, bouw- en weidelanden uit 1807, Tabelle van den staat der Fabrieken en Trafieken binnen de Jurisdictie van het Gorecht en Sappemeer / van den Oldampte / van Wedde en Westerwolde, in het departement Groningen, opgemaakt in den Jaar 1809., Staat van industrie en manufacturen, opgave van molens, bijvoegzel van den staat van industrie en manufacturen uit 1812 A.G.B. 855 tabelnr. 3., A.G.B. 859, A.G.B. 1741, 1742, Het betreft hier een verzamelstaat van plaatselijke tellingen bij de volkstelling van Statistische tabelle bevattende den staat der ingezeetenen in derzelve bijzonder, betrekkingen, beroepen, handwerken, bedrijven, benevens het getal runderen, paarden en schaapen, bouw- en weidelanden. Groninger Archieven, A.G.B Zie ook: Van Zanden, De volkstelling van 1807/1808. Alleen voor Hoogezand is een gedeelte van de plaatselijke telling bewaard gebleven. Met dank aan Richard Paping. Groninger Archieven, A.G.B Het aantal gezinshoofden dat in deze tabel bij Muntendam, Sappemeer, Veendam, en Wildervank vermeld staat, is niet in lijn met het aantal in de latere gemeenten. Bij Veendam is dit goed te zien. Het aantal gezinshoofden te Veendam in 1807: 1215;

5 480 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED aantal gezinshoofden gemeente Veendam in 1815: 1417; in 1815, minus Borger- en Tripscompagnie: De uit deze exercitie voortvloeiende groei van het aantal gezinshoofden in de kern Veendam en Ommelanderwijk en Zuidwending tussen 1807 en 1815 met 60, kwam neer op een groei van 4,9%; de bevolkingsgroei van de gemeente op basis van de volkstellingscijfers van 1805 en 1815 bedroeg 4,8%, wat een kleinere bevolkingsgroei in Borger- en Tripscompagnie veronderstelt. Mijns inziens is dat niet onaannemelijk. 23 Het totaal aantal gezinshoofden dat in deze beroepstelling vermeld staat, komt bij de nederzettingen in het kwartier Gorecht en Sappemeer, met uitzondering van Westerbroek, niet overeen met het totaal aantal gezinshoofden dat elders in deze volkstelling vermeld staat. Het aantal gezinshoofden staat hier apart vermeld, zowel gehuwde en ongehuwde gezinshoofden als huisgezinnen met of zonder kinderen. Soms komen deze cijfers niet overeen. Aangenomen moet worden dat bij de nederzettingen in dit kwartier de gezinshoofden zonder beroep niet meegeteld zijn. Tabel is hiervoor gecorrigeerd. Bij de nederzettingen in de kwartieren Winschoten en Westerwolde komen dergelijke verschillen niet voor. Vermoedelijk zijn de gezinshoofden zonder beroep bij de restcategorie overige bedrijven gevoegd. Zeker is dit overigens niet. Bij de correctie van de beroepstelling voor de nederzettingen in het kwartier Gorecht en Sappemeer is het grootste aantal gezinshoofden aangehouden. In het geval van Winschoten wijkt het aantal gezinshoofden nauwelijks af van dat van de structuuranalyse in Hieruit zou een min of meer stabiel blijven van de bevolkingsomvang geconcludeerd moeten worden. Dit is echter onwaarschijnlijk. In Veendam wijkt het aantal gezinshoofden in 1807 wel aanmerkelijk af van dat in Hier kan echter de afwijking aannemelijk worden gemaakt door het ontbreken van Borger- en Tripscompagnie en door de bevolkingsgroei in Veendam, Ommelanderwijk en Zuidwending in deze periode. Het aantal gezinshoofden te Winschoten in 1807: 549; aantal gezinshoofden gemeente Winschoten in 1815: 544. De ontwikkeling in het aantal gezinshoofden is in tegenspraak met de bevolkingsontwikkeling in dezelfde periode. In Winschoten groeide de bevolking volgens de tellingen van in 1805 naar inwoners in 1815, een groei van 20,2%. Hoewel deze groei door een onderschatting van de bevolkingsomvang in 1805 mijns inziens wat aan de hoge kant is, duidt deze ontwikkeling in elk geval niet op een stabiele bevolkingsomvang. Vermoedelijk zijn dus bij de beroepstelling van gezinshoofden in Winschoten niet alleen gezinshoofden meegeteld. Een aannemelijke en synchrone groei van zowel de bevolking als het aantal gezinshoofden, zoals die in de vorige noot voor Veendam is geconstateerd, gaat voor Winschoten niet op. Let wel: de telling van 1805 is dezelfde als de religietelling die Paping abusievelijk dateert op Enkele jaren geleden zijn de originele stukken van de verschillende kerspelen ten behoeve van deze religietelling teruggevonden: A.G.B. 333, ingekomen stukken november 1805 A.G.B. 855 en 857 Paping, Voor een handvol stuivers. 312, Het lijkt erop dat onder de rubriek handwerkers alle beroepen in de nijverheid gerekend kunnen worden. Maar het is niet uit te sluiten dat ook andere beroepen die normaliter niet tot de nijverheid worden gerekend bij deze rubriek gevoegd zijn, of andersom. De rubrieken boeren en ambtenaren zijn natuurlijk wel duidelijk. De arbeiders, in de bron arbeiders en dagloners, geven hier, evenals in de latere bevolkingsregisters, een probleem bij de interpretatie. Voor een groot deel zal het om arbeiders zijn gegaan die werkzaam in de landbouw waren. Toch moet zeker in de grotere plaatsen niet worden uitgesloten dat zij ook in andere takken van de economie ongeschoolde arbeid verricht hebben, bijvoorbeeld als sjouwers. Het is eveneens waarschijnlijk dat de veenarbeiders hieronder werden gerekend. Gezien de omschrijvingen is het niet waarschijnlijk dat kooplieden, tappers en schippers onder de rubrieken handwerkers, boeren, arbeiders en dagloners en ambtenaren vielen, daarom zal dit deel van de dienstensector tot de restcategorie overige bedrijven zijn gerekend.

6 NOTEN De bevolkingsaantallen zijn die van De hier bedoelde statistiek geeft geen volledig overzicht van de nijverheid. De categorieën waarover deze statistiek informatie geeft per gemeente, zijn: dorpen, vlekken of gehuchten (binnen de betreffende gemeenten); vervolgens per dorp, vlek of gehucht: aantal huizen, inwoners, timmerlieden, scheepstimmerlieden, metselaars, kleermakers, schoenmakers, looiers, smeden, zwaardvegers, loodgieters, koperslagers, rijtuigen op riemen voor vier en twee paarden, wagens voor twee paarden (boerenwagens, daaronder begrepen de zogenaamde karren), schepen ladende niet meer dan vier last, schepen groter dan vier last, paarden, ossen en koeien, schapen en varkens. Groninger Archieven: aanwinsten Provinciale Bibliotheek (1988) 26 De verzamelstaat voor de provincie Groningen in 1819 is door Brugmans gepubliceerd. Brugmans, Statistieken van de Nederlandse nijverheid. dl. 1 en 2. (R.G.P. delen 98 en 99) xvi-xxv Zie ook: Damsma, De Meere en Noordegraaf Statistieken van de Nederlandse nijverheid. (supplement) (R.G.P. deel 168) 27 Schilthuis, Statistiek Na 1819 zijn er alleen nog twee enquêtes gehouden in achtereenvolgens 1843 en In deze enquêtes ontbreken voor Groningen gegevens op gemeentelijk niveau. gepubliceerd in: Brugmans, Statistieken van de Nederlandse nijverheid. l ix-xvi, Damsma e.a., Statistieken van de Nederlandse nijverheid. (supplement) (R.G.P. deel 168) Zie voor een kritische beschouwing van deze nijverheidsenquêtes en de opgaven van ambachten en fabrieken in de gemeenteverslagen: Duijghuisen en Klep, De staat van fabrieken en trafieken. Duijghuisen, De staat van fabrieken en werkwinkels. Paping, De nijverheid Brugmans, De arbeidende klasse. 118, 119, Paping, De nijverheid 86, Van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek. (deel 12) De bewering van Gerding dat de verveningen in Westerbroek in de 17 e eeuw al voltooid waren, is daarom mijns inziens onjuist. Gerding, Vier eeuwen turfwinning Gerding, Vier eeuwen turfwinning , Fehse, Gemeente-atlas van de provincie Groningen. kaart no Gerding, Vier eeuwen turfwinning Paping, De nijverheid Volgens Schilthuis waren de prijzen van tarwe en rogge al in 1818 sterk gedaald. Schilthuis, Statistiek Van der Poel, De landbouw na Van der Poel, De landbouw na Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 178 Van Koldam e.a., Veenkoloniale zeevaart Knoppers, De vaart in Europa Daalder, e.a. (red.) Goud uit graan. 64 Blijham en Kerkmeijer, Nieuw van de Bijl In 1795 waren de Zuidelijke Nederlanden (België) door Frankrijk geannexeerd en was de Republiek betrokken geraakt bij de oorlog tussen Frankrijk en Engeland. De handel tussen Engeland en Nederland verliep via de neutrale Noord-Duitse havens: Hamburg, Bremen, Emden. Clement heeft bij zijn analyse van de zeescheepvaart alleen de scheepvaart van en naar Groningen betrokken en niet de Groningse zeevaart buiten de provincie om. Clement, Transport en economische ontwikkeling. 79, 81, Brugmans, Paardenkracht en mensenmacht

7 482 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED Een uiteenzetting over het varen onder neutrale vlag is te vinden in: Kerkmeijer, Groningers onder neutrale vlag Keuning, De Groninger Veenkoloniën Schilthuis, Statistiek Provinciale Verslagen over ; zie ook Paping, De nijverheid Keuning, De Groninger Veenkoloniën Zie de tabel Keuning, De Groninger Veenkoloniën Dit gold o.a. voor de reis om de wereld van kapitein Pieter Hendriks Hazewinkel. Vos, Pieter Hendriks Hazewinkel 1 dec dec Top, Geschiedenis van de Groninger Veenkoloniën Paping, De nijverheid Zie verderop in tabel De forward linkage effecten zijn de uitstralingseffecten naar de bedrijfstakken die gebruik maken van de geleverde goederen of diensten van de betreffende bedrijfstak en dus in die zin profiteren van gunstige ontwikkelingen daarin; backward linkage effecten zijn de uitstralingseffecten naar de bedrijfstakken die diensten of goederen leveren aan de betreffende bedrijfstak en aldus profiteren van de positieve ontwikkelingen daarin. Clement, Transport en economische ontwikkeling. 4-7 Fremdling, Eisenbahnen und deutsches Wirtschaftswachstum. Fremdling, De rol van de spoorwegen Rostow, The stages of economic growth Het is niet helemaal duidelijk wat de eerste werf in Hoogezand is geweest. In sommige literatuur wordt vermeld dat de eerste werf te Hoogezand werd gesticht in 1650 op de hoek van het Kalkwijksterdiep en het Winschoterdiep. Andere literatuur vermeldt dat de eerste werf al in 1640 werd gesticht op de hoek van het Kieldiep en het Winschoterdiep. De volgens Blijham en Kerkmeijer eerst bekende werf zou al voor 1650 zijn gesticht. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 192 Ter Laan, Groninger Encyclopedie. Wijnne en Weijland, Bijdrage tot kennis van de instellingen 93 Smit, Beknopt overzicht van de opkomst Blijham en Kerkmeijer, Nieuw van de bijl Blijham en Kerkmeijer, Nieuw van de bijl Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 192 Keuning, Economische ontwikkelingen. 498 Wijnne, Hoe de nijverheid zich ontwikkelt. 146, Doornbos, Parenteel Sap Blijham en Kerkmeijer, Nieuw van de bijl Groninger Archieven: Archieven Gewestelijke Besturen, inv.nr Groninger Archieven: Provinciaal Archief (P.A.) B III Bijvoegzel van den staat van industrie en manufacturen der gemeente Hoogezand [idem.]... der gemeente Sappemeer A.G.B Het betreft hier de werf van Meursing te Hoogezand. In 1858 kwam bij deze werf het eerste in de veenkoloniën gebouwde ijzeren schip van de helling. Van Koldam e.a., Veenkoloniale zeevaart. 48, 95 Van Herwerden, Uit de geschiedenis van de zeilvaart Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 196, Keuning, De Groninger Veenkoloniën Dit wordt nogmaals bevestigd in het verloop van het aantal werven en de hoeveelheid knechten. In 1851 en 1852 waren er in Hoogezand 16 werven, in 1854 was dit aantal opgelopen naar 18, en in 1856 waren er 23 werven met 227 knechten in de gemeente. In de vijf jaar daarna was het aantal scheepstimmerknechten in Hoogezand

8 NOTEN 483 alweer gehalveerd en kwam in 1861 op een aantal van 113. In Sappemeer lag het aantal werven in 1851 op acht. Op deze werven waren 56 scheepstimmerknechten werkzaam. Het aantal werven en scheepstimmerlieden steeg vervolgens tot elf werven met in totaal 128 knechten in Het aantal hellingen nam in 1858 nog toe naar twaalf, maar het aantal knechten nam geleidelijk af van 111 in 1858, naar 75 in 1861 tot 67 in Ook in Oude Pekela viel een dergelijk opwaartse en neerwaartse beweging waar te nemen. In 1851 waren er in deze gemeente tien werven; in 1853 was dat aantal elf. Het aantal knechten op deze werven bedroeg dat jaar 87. In 1854 waren er twaalf werven met 117 knechten daarop werkzaam en in 1856 was het aantal knechten opgelopen naar 132. Vijf jaar later, in 1861 was het aantal werven weliswaar groter dan in 1856, nl. 15, maar het aantal knechten dat daarop werkzaam was, was gedaald naar 75. In Veendam bleken de werven veel minder conjunctuurgevoelig te zijn. In 1851 had Veendam twaalf werven. In 1854 was dat nog steeds het geval. Er waren in knechten op deze werven werkzaam. In 1856 was het aantal werven met één gegroeid naar 13 en waren er 82 knechten daarop werkzaam. In 1861 waren er twaalf werven en 81 knechten. Ook in Wildervank waren de pieken en dalen niet zo groot als in Hoogezand, Oude Pekela en Sappemeer. In 1856 waren er tien werven met 54 knechten en in 1861 was het aantal werven met één gereduceerd naar negen en waren er nog 35 knechten werkzaam op deze scheepswerven. bron: gemeenteverslagen Hoogezand, Sappemeer, Veendam en Wildervank In de gemeente Hoogezand kwamen alleen in het noordelijk deel van de gemeente houtzaagmolens voor in In de toen nog van Hoogezand gescheiden gemeente Windeweer waren geen houtzaagmolens aanwezig. 66 In de jaren 1870 was er ook door de firma A. van Linge Ezn. aan het Beneden Oosterdiep een houtzaagmolen gebouwd. De houtzaagmolen aan het Beneden Verlaat werd toen buiten bedrijf gesteld. De molen aan het Beneden Dwarsdiep werd door de firma K. en J. Wilkens rond 1873 van de hand gedaan. Mensch en Wilkens Geschiedenis van K. & J. Wilkens , 48 Knaap, K & J Wilkens Veendam. 28, 54 Mensch, De handelmaatschappij A. van Linge Ezn. 17, Lourens en Lucassen, Lipsker op de Groninger tichelwerken , 99, Lourens en Lucassen, Lipsker op de Groninger tichelwerken Lourens en Lucassen, Lipsker op de Groninger tichelwerken , Paping, De nijverheid Paping, De nijverheid 90, Schilthuis, Statistiek Keuning, Economische ontwikkelingen Kooij, Groningen Clement, Transport en economische ontwikkeling Bij de gemeentelijke cijfers in tabel en voor de oliemolens zijn de overige ambachten in olie, vet, zeep weggelaten. 75 Schilthuis, Statistiek Het provinciaal verslag over 1836 maakt melding van een reeds 4 jaren opgerichte weverij van callicots. Hieruit is het stichtingsjaar van de katoenweverij, 1832, afgeleid. Top geeft als stichtingsjaar 1831 en Minderhoud Provinciaal Verslag over Minderhoud, Ontwikkeling en beteekenis. 2 Top, Geschiedenis der Groninger Veenkoloniën Provinciaal Verslag over Het provinciaal verslag over 1836 vermeldt dat deze fabriek aan 70 a 80 meisjes uit den geringen stand, van tien tot twintig jaar oud, dagelijks werk, en aan vele van dezelve een ruim dagloon [bood]. Zie ook: Paping, De nijverheid Top, De geschiedenis der Groninger Veenkoloniën. 279

9 484 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED Top, Geschiedenis der Groninger Veenkoloniën. 279, 280 Minderhoud, Ontwikkeling en beteekenis. 3 Provinciaal Verslag Minderhoud, Ontwikkeling en beteekenis. 3, 4 82 Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 222 Top, Geschiedenis der Groninger Veenkoloniën Het Provinciaal Verslag over 1850 maakt melding van twee aardappelmeel- en siroopfabrieken in de provincie Groningen. Naast de fabriek van W.A. Scholten te Foxhol is er ook nog een fabriek te Groningen geweest. Deze laatste was echter in 1851 al vervallen. Ook het gemeenteverslag van Groningen over 1851 maakt melding van deze fabriek. Verder maken de gemeenteverslagen van Muntendam over 1851 en 1852 melding van een aardappelmeel- & siroopfabriek. Deze fabriek draaide volgens de gemeenteverslagen ongunstig en werd in 1853 dan ook afgebroken. In de provinciale verslagen wordt deze fabriek echter nergens gememoreerd. Minderhoud noemt noch de fabriek te Groningen noch die te Muntendam. Minderhoud, Ontwikkeling en beteekenis. 3 Beschrijving van de aardappelcultuur in Nederland. Verslagen en mededeelingen In de bronnen wordt de vestigingsplaats van deze fabriek ook wel Martenshoek of Foxhol genoemd. Dit deel van de noordoever van het Winschoterdiep dat binnen de gemeente Slochteren lag, waar het diep ter plaatse de gemeentegrens vormde, wordt gewoonlijk Foxham genoemd. In 1943 werd dit gedeelte van de gemeente Slochteren bij de gemeente Hoogezand gevoegd. 85 Provinciale Verslagen over 1834, 1837, 1838 en 1839 Keuning, De Groninger Veenkoloniën Bij de vijf overgebleven aardappelmoutwijnfabrieken in 1856 betrof het naast de vier hieronder in de tekst genoemde fabrieken te Hoogezand, Sappemeer, Veendam en Stadskanaal (gem. Wildervank) eveneens die te Foxham (gem. Slochteren) aanvankelijk gebr. Van Lennep, in 1856 Van Lennep en Van Arnhem. Beschrijving van de aardappelcultuur in Nederland. Verslagen en mededeelingen Deze arbeiders waren niet gedurende het hele jaar in dienst van de fabriek maar alleen direct na de aardappeloogst in de herfst en wintermaanden, tijdens de campagne. 88 De aardappelmoutwijnfabriek te Veendam was in 1839 gesticht door Hendrik ten Horn, Hendricus Sinnige en H.H. Sinnige te Veendam en Hegge te Wildervank. De Zee, Mijn tiende wandeling door Oud-Veendam De aardappelmoutwijnfabriek te Stadskanaal (gem. Wildervank) werd later ingericht als aardappelmeelfabriek door W.A. Scholten. Tussen 1856 en 1860 is er in de gemeente Wildervank door E. Uniken nog een aardappelmoutwijnfabriek opgericht. Deze wordt in het Provincaal Verslag over 1860 voor het eerst genoemd en in de gemeenteverslagen van Wildervank in Waar deze fabriek precies heeft gestaan, is niet bekend. Rond 1865 is de fabriek stil komen te staan. Keuning, De Groninger Veenkoloniën In het bevolkingsregister 1850 staat Jakob Hendrik Phaff ingeschreven als winkelier, en in het kohier van de hoofdelijke omslag 1850 als koopman. Productie en de verkoop aan de consument van de likeuren waren dus niet gescheiden. bevolkingsregister Winschoten deel A blz Concessie voor de ijzergieterij werd verleend in Waarschijnlijk is Ewe ten Oever in het klein in 1851 begonnen is met een kachelmakerij, een smederij of een kopergieterij, later bijbedrijven van de onderneming. Westermann, De geschiedenis van de ijzer- en staalgieterij in Nederland. 101, Westermann, De geschiedenis van de ijzer- en staalgieterij in Nederland Schilthuis, Statistiek 253, 255, Klompmaker, De negentiende eeuw, , 173 In het register van vestiging en vertrek te Winschoten is J.C.A. Thöne ingeschreven als koopman; in het bevolkingsregister van 1829 wordt geen beroep vermeld.

10 NOTEN 485 Hiskes maakt melding van de door Thöne gestichte glasfabriek te Winschoten. 95 In 1833 werd de jongste zoon van Thöne nog te Winschoten geboren. 96 Keuning vermeldt dat de grondstof, het kwartszand vanuit de Belgische Kempen moest worden aangevoerd; Hiskes beweert dat wit zand vanuit de omgeving werd betrokken. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 257 Hiskes, De Veenkoloniën Het stichtingsjaar is ontleend aan Klompmaker. Hiskes noemt als stichtingsjaar Klompmaker, De negentiende eeuw, Hiskes, De Veenkoloniën Van der Ploeg, Twee eeuwen Stadskanaal Staat van de Nederlandsche fabrieken volgens de verslagen der gemeenten. 187 zie ook: Everwijn, Beschrijving van de handel en nijverheid in Nederland. deel 3, kaart XV 101 Everwijn dateert de opgaven onterecht op Het juiste jaartal is Brugmans, De arbeidende klasse Ontleend aan: Staat, houdende de bevolking van Drenthe, verdeeld naar hare beroepen. Met dank aan Vincent Tassenaar 103 In 1866 werd in het gebouw van deze aardappelmoutwijnfabriek de aardappelmeelfabriek van W.A. Scholten gevestigd. Met dank aan Dorien Knaap. 104 In dit proefschrift wordt Hoogezand-Sappemeer als één nederzetting gezien. De term Hoogezand-Sappemeer slaat dan ook op deze nederzetting en niet op de huidige gemeente. Wanneer Hoogezand of Sappemeer afzonderlijk worden gebruikt, gaat het om de gemeenten. Echter, soms bedoel ik een deel van de nederzetting Hoogezand- Sappemeer hiermee, wanneer het gaat om de delen binnen deze nederzetting, die hun eigen functie binnen de gehele nederzetting kregen, tegen elkaar af te zetten. Uit de context wordt dit wel duidelijk. 105 Het oudste bewaard gebleven bevolkingsregister van Hoogezand dateert van Voor dat steekjaar is dan ook een structuuranalyse gemaakt. Er zijn geen bevolkingsregisters van voor 1850 beschikbaar. Daarom is het niet mogelijk de gehele beroepsstructuur van voor 1850 te reconstrueren met behulp van structuuranalyses. Uit de periode vóór 1850 is alleen een Lijst van Ingezetenen uit 1826 overgebleven. In deze lijst staan alleen mannen die in dat jaar 21 jaar of ouder waren. Bij (bijna) alle daarin voorkomende mannen staat een beroep vermeld. In de Lijst van ingezetenen staan geen vrouwen vermeld. Om een vergelijking van 1826 en 1849 mogelijk te maken, is daarom uit de structuuranalyse 1850 van Hoogezand de beroepsstructuur van mannen van 21 jaar en ouder gefilterd, door de gehele vrouwelijke beroepsbevolking en de mannelijke beroepsbevolking jonger dan 21 weg te laten. Een bedrijfstak als bijvoorbeeld huiselijke diensten, waar vooral vrouwen in werkzaam waren, komt hierdoor nauwelijks voor. De vergelijking van de gemeente Hoogezand met andere gemeenten is door deze noodgedwongen beperking niet mogelijk. Het oudste bewaard gebleven bevolkingsregister van Sappemeer dateert uit De situatie die voor dat jaar wordt weergegeven is waarschijnlijk die van ergens tussen het begin van de telling, 16 november 1829 en het einde van het jaar. Zie ook het commentaar van Paping. Het daaropvolgende gebruikte bevolkingsregister is dat van Voor beide steekjaren zijn structuuranalyses gemaakt. We hoeven daarom de ontwikkeling in de beroepsstructuur hier niet te beperken tot die van de mannen, zoals in Hoogezand het geval was. Hier is de gehele beroepsbevolking aan de orde. Paping, Voor een handvol stuivers Binnen de gemeente Hoogezand is bij de indeling in nederzettingen in de bijlage een onderscheid gemaakt tussen de niet-agrarische nederzettingen langs het Winschoterdiep en de agrarische dorpen binnen beide gemeentes. Winschoterdiep in de gemeente Hoogezand: de nederzettingen Foxhol, Martenshoek, Hoogezand en Kalkwijk, Kielwindeweer : de nederzettingen Nieuwe Compagnie, Kiel, Windeweer en Lula, een combinatie van de voormalige gemeente Windeweer en Lula aangevuld met de overige nederzettingen langs het Kieldiep (Kiel) en langs het zijdiep (Nieuwe

11 486 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED Compagnie). Verder worden de nederzettingen Kropswolde en Westerbroek nog onderscheiden. Winschoterdiep: bevolkingsregister wijken Hoogezand A (Martenshoek), B, C, D, E (Kalkwijk), F (Kalkwijk), Kropswolde A (Martenshoek), B (Foxhol). Kielwindeweer: bevolkingsregister wijken Hoogezand G (Kiel, Nieuwe Compagnie), Windeweer A (Lula), B, C, D. Kropswolde: bevolkingsregister wijken Kropswolde C, D. Westerbroek: bevolkingsregister wijken Westerbroek A, B. In de gemeente Sappemeer worden Sappemeer (langs het Winschoterdiep), Achterdiep en Kleinemeer onderscheiden, met dien verstande dat de tot de gemeente behorende delen van Borger- en Tripscompagnie bij Kleinemeer zijn gevoegd. Sappemeer: bevolkingsregister wijken A,B,C,D,E en scheepsadressen; Kleinemeer: bevolkingsregister wijken F en G (Kleinemeer, Borgercompagnie, Tripscompagnie); Achterdiep: bevolkingsregister wijk H. 107 De groei van de bedrijfstak metaalbewerking kan niet toegeschreven worden aan de ijzergieterij, aangezien die pas in 1853 werd opgericht. 108 Zie tabel Zie de ontwikkeling bij de gezinshoofden per nederzetting in bijlage B. In bijlage B zijn de gezinshoofden in de landbouwsector allen boeren. De arbeiders zijn tot de losse werklieden gerekend; inwonende boerenzoons en -knechten waren natuurlijk geen gezinshoofd. 110 De bedrijfstakken handel, verkeerswezen en horeca, crediet- en bankwezen en verzekeringswezen worden onder de economische diensten gerekend. 111 Keuning, De Groninger Veenkoloniën In een belangrijk centrum voor de binnenvaart als Hoogeveen bijvoorbeeld werd scheepsbewoning een omvangrijker verschijnsel na In Hoogeveen was in % van de bevolking woonachtig op een schip. Nijstad, Huizen, velden en schepen. 71 In de gemeente Hoogezand kwam het verschijnsel van scheepsbewoning nog minder voor dan in Sappemeer. Binnen deze gemeente waren in 1849 negen bewoonde schepen met in totaal 45 inwoners. bron: Uitkomsten der derde tienjaarlijkse volkstelling.: plaatselijke indeeling 113 In het bevolkingsregister van Sappemeer in 1849 staat bij zowel de schippersgezinshoofden die op een schip woonden als die een waladres hadden, consequent vermeld of het om een praamschipper, tjalkschipper, trekschipper, stuurman of zeeschipper ging, zodat het mogelijk is een verdeling tussen binnen- en buitenvaart te maken. 114 zeevaart: 51,8 van de schippers (5,7% van de gezinshoofden); binnenvaart: 48,2% van de schippers (5,3% van de gezinshoofden) 115 De bedrijfstakken onderwijs, huiselijke diensten, overheid en maatschappelijke diensten (overig) worden hier tot de maatschappelijke diensten gerekend. 116 De bevolkingsregisters van Veendam hebben tot 1900 een huisnummering gehad die los stond van de wijkindeling. De huisnummering begon aan het Oosterdiep bij de grens met Wildervank, er werd doorgenummerd via het Oosterdiep naar het noorden, het Egypteneinde, vervolgens ging de nummering van het Beneden Verlaat via het Westerdiep naar het zuiden om weer bij de grens met Wildervank de kern Veendam te verlaten. Bij de doornummering werd eerst Zuidwending en vervolgens Ommelanderwijk aangedaan. Borgercompagnie en Tripscompagnie hadden hun eigen nummering die bij 464 begon en dus waarschijnlijk voortnummerde op huisnummers in andere gemeenten. Veendam kern: bevolkingsregister: huisnrs. 1 t/m 933; Ommelanderwijk & Zuidwending: bevolkingsregister: huisnrs. 945 t/m 1195; Borger- & Tripscompagnie: bevolkingsregister: huisnrs. 464 t/m Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 105 Kok, Het landbouwbedrijf in de Veenkoloniën. 38 Van der Veen, Boeren op toegemaakte grond. 8, 17, 18

12 NOTEN Daarnaast komt er nog een meer administratief verschijnsel voor. Landbouwers waren rond 1815 in sommige gevallen eveneens schipper. Mogelijk dat gezinshoofden, die in 1815 als beroep schipper opgaven, tevens landbouwer waren, in 1829 en 1850 als beroep landbouwer opgaven. Een voorbeeld hiervan is Frans Wilkens Jzn. ( ), vader van Klaas en Jan Wilkens van de firma K. en J. Wilkens. Frans Wilkens was naast handelaar, houtzager, steenfabrikant en schipper ook nog landbouwer. Mijns inziens is de invloed van dit laatstgenoemde administratieve verschijnsel voor gemeentelijke beroepsstructuur van minder belang. Mensch en Wilkens, Geschiedenis van K. & J. Wilkens Ondanks deze groei was het landbouwerspercentage onder de gezinshoofden in 1849 maar een fractie van dat in de buitendorpen, en was ook nog steeds onder kleiner dan in de hoofdkern van de gemeente Hoogezand. Zie bijlage B. 119 Dit was 17,8% van de beroepsstructuur in de gemeente Veendam. 120 De hoogtijdagen van de zeescheepvaart in de Veenkoloniën worden in de literatuur in de periode van de Krimoorlog gedateerd. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 179 Van Herwerden, Uit de geschiedenis van de zeilvaart Dat het om schippers ging, kan worden opgemaakt uit de beroepsvermelding in de kohieren van de hoofdelijke omslag. 122 Twee handelsbedrijven begonnen respectievelijk in 1823 en Mensch en Wilkens, Geschiedenis van K. en J. Wilkens Mensch, De handelmaatschappij van A. van Linge Ezn Kampman, Te-recht in Winschoten Bij Sappemeer is natuurlijk alleen de daling tussen 1829 en 1849 te zien, omdat gegevens van voor die tijd ontbreken. 125 Bevolking hoofdkern Veendam 1837: zielen; 1849: zielen. Bevolking Ommelanderwijk en Zuidwending 1837: zielen; 1849: zielen. Bevolkingsomvang Borger- en Tripscompagnie (binnen gem. Veendam) 1837: 722 zielen; 1849: 764 zielen. Groninger Archieven: PA III 196; Uitkomsten der derde tienjaarlijkse volkstelling: plaatselijke indeeling 126 In de bevolkingsregistratie van Winschoten komt tot 1860 geen functionele wijkindeling voor. Evenals in Veendam werden de huizen door de hele gemeente heen genummerd. De nummering begon in de Langestraat, vervolgens werd er doorgenummerd via het Kerkhof (het latere Marktplein), Torenstraat, Blijhamsterstraat, Wevershorn, Winschoter Hogebrug, Liefkenshoek (nog niet benoemd in 1815), Vissersdijk, Binnenvenne, Buitenvenne naar het Zuiderveen. De nummering ging via Zuiderveen en St. Vitusholt naar de Molenhorn. Vervolgens werd er doorgenummerd in de Bovenburen en Oostereinde. De nummering eindigde in Winschoterzijl. Winschoten-kern: bevolkingsregister: huisnummers: 1 t/m 132, 135 t/m 264, 338 t/m 382; Zuiderveen & St. Vitusholt (inclusief Winschoter Hogebrug, Garst, Poelke en Kloosterholt): huisnummers: 133, 134, 265 t/m 337; Bovenburen & Oostereinde (inclusief Winschoterzijl): 383 t/m Van de vier hoofdgemeenten in dit onderzoek was Hoogezand de grootste met een oppervlakte van ruim ha.; Veendam had een oppervlakte van ruim ha. Sappemeer was kleiner dan Winschoten en had een oppervlakte van ruim ha. Venema, Statistieke beschouwingen 289, Paping, Voor een handvol stuivers Nuth, Winschoten, sociaal-geografisch belicht. 11 Harkema en Panman. Winschoten. Gemeentebeschrijving percentage scheepvaart in de beroepsstructuur van Winschoten: 1815: 3,88%, n=979; 1829: 3,78%, n=1271; 1849: 5,85%, n= Timmer en Oostman. Uit Winschoten s verleden Kampman, Te-recht in Winschoten

13 488 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED Wittebol, Onderzoek naar de toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden Keuning, Proeve van een economische hiërarchie Voortman, Ontwikkeling van een methodiek Buursink, De Nederlandse hiërarchie der regionale centra. 134 De in 1819 nog aparte gemeente Windeweer is in deze tabel reeds bij Hoogezand gevoegd. De scores voor de gemeente Hoogezand (exclusief Windeweer) zijn: timmerwinkels: 11,43; ververijen: 1,95; kleermakerijen: 7,81; schoenmakerijen: 5,58; gouden zilversmederijen: 0,56; smederijen: 5,58; uurwerkmakerijen: 0,56; weverijen: 4,74; bakkerijen: 8,36; vleeshouwerijen: 1,95 werkzamen per 1000 inwoners. De scores voor de gemeente Windeweer zijn als volgt: timmerwinkels: 4,79; ververijen: 0,80; kleermakerijen: 8,79; schoenmakerijen: 6,39; goud- en zilversmederijen: 0,00; smederijen: 1,60; uurwerkmakerijen: 0,00; weverijen: 7,19; bakkerijen: 3,99; vleeshouwerijen: 1,60 werkzamen per 1000 inwoners. bevolkingsomvang gemeente Hoogezand (excl. Windeweer): 3587; bevolkingsomvang gemeente Windeweer: bron: P.A. BIII De kleermakerijen waren rond 1819 nogal verspreid over het veengebied, zonder een duidelijk patroon. Tussen 1819 en 1856 had zich een concentratieproces in deze bedrijfstak voltrokken. De meeste gemeenten hadden een beduidend lager aantal kleermakers per 1000 inwoners dan de provincie als geheel. De cijfers van Veendam en Oude Pekela lagen rond het provinciale gemiddelde. Het waren vooral de gemeenten Sappemeer en Winschoten en in iets mindere mate Wildervank die buitengewoon hoog scoorden bij de kleermakerij. In 1819 was geen enkele gemeente die bij de schoenmakerijen boven het provinciale cijfer wist te scoren. In 1856 hadden Sappemeer gevolgd door Hoogezand, Onstwedde, Oude Pekela, Veendam, Wildervank en Winschoten een cijfer dat boven dat van de provincie lag. 136 Bij de bakkerijen was het in 1819 alleen de gemeente Hoogezand die duidelijk boven het provinciale cijfer scoorde, een cijfer werd gedrukt door het lage cijfer van Windeweer, want zonder Windeweer zou Hoogezand nog ruim één bakker per 1000 inwoners hoger scoren. Nieuwe Pekela zat net iets boven het provinciale cijfer, maar de overige negen gemeenten hadden een relatief klein aantal personen dat werkzaam was in deze bedrijfstak. In 1856 hadden Hoogezand, Oude Pekela en Sappemeer een cijfer, dat bijna gelijk was aan het provinciale cijfer. Weliswaar scoorde de gemeente Hoogezand voor de bakkers iets lager dan het provinciale gemiddelde, maar hierin was ook Windeweer verdisconteerd. Helaas is het voor 1856 niet mogelijk een onderscheid te maken tussen Hoogezand en Windeweer. Duidelijk daarboven lagen de scores van Nieuwe Pekela, Veendam en Winschoten. 137 Bij de vleeshouwerijen lagen in 1819 al de aantallen in de gemeenten Oude Pekela, Sappemeer, Veendam en Winschoten boven het provinciale cijfer. Nieuwe Pekela, Wildervank en Zuidbroek hadden beduidend lagere cijfers dan de provincie. De overige gemeenten zaten op het provinciale gemiddelde. In 1856 bleven Hoogezand en Onstwedde achter. De overige gemeenten hadden toen een aantal in deze nijverheidstak werkzame personen dat of bijna op het provinciale gemiddelde lag, zoals in Zuidbroek, of daar bovenuit kwam zoals in de overige gemeenten. 138 Het aantal timmerlieden en -knechten per 1000 inwoners was met 16,57 wel bijzonder groot in Sappemeer in Ter vergelijking: de gemeente Groningen had in 1819 een score van 12,93 per 1000 inwoners. Zonder Windeweer zou ook Hoogezand in 1819 boven het provinciale cijfer scoren. 139 Evenals bij de timmerwinkels en bij de ververijen werd ook bij de smederijen het cijfer voor de gemeente Hoogezand naar beneden getrokken door de gemeente Windeweer. 140 Hoewel er in 1819 goud- en zilversmederijen voorkwamen in enkele gemeenten, was deze bedrijfstak toen nog zeer sterk in de stad Groningen geconcentreerd. Van de 96 goud- en zilversmederijen in Groningen was ruim de helft (49) in de stad gevestigd. Van de 157 edelsmidsknechten in de provincie, woonde maar liefst 83,4% (131) in de

14 NOTEN 489 stad. De stad had 6,58 edelsmeden en edelsmidsknechten per 1000 inwoners, ruim twee keer zoveel als Winschoten. In 1856 was de geografische spreiding over de provincie toegenomen. In dat jaar concentreerde deze bedrijfstak zich vooral in Oude en Nieuwe Pekela, Winschoten, Veendam en Wildervank. In 1856 was dat aantal in de stad gedaald naar 3,21. Nu waren de rollen van Groningen en Winschoten omgedraaid en had Winschoten relatief twee keer zoveel goud- en zilversmeden als de stad. De uurwerk- of horlogemakerijen, die in de bijlage zijn de uurwerkmakers opgenomen in overig metaal en instrumenten kwamen nog minder frequent voor. In veel gemeenten werd het ambacht niet uitgeoefend. In Hoogezand, Oude Pekela, Veendam en Winschoten kwam dit ambacht in 1819 voor. In 1856 was er alleen een oververtegenwoordiging in Winschoten. 141 In de bijlage zijn veel meer ambachten opgenomen dan hier bij de verzorgende ambachten zijn opgenomen. Het betreft hier ambachten die maar betrekkelijk weinig voorkwamen of ambachten die tot de restcategorieën gerekend zijn of ambachten die vaak, maar niet altijd, gecombineerd werden uitgeoefend en ook nog enkele andere ambachten. Omdat het hier veelal om gecombineerde categorieën gaat, zijn de aantallen niet afgezet tegen het aantal inwoners, om zo een relatieve oververtegenwoordiging of ondervertegenwoordiging te kunnen berekenen. In het hier volgende wordt alleen gekeken naar het al dan niet aanwezig zijn van de betreffende ambachten. 142 Tussen 1819 en 1856 nam het aantal drukkerijen toe, voornamelijk in de centrale plaatsen. Vanaf 1 juli 1829 werd in Veendam de Veendammer Courant gedrukt, de eerste krant op het Groninger platteland. Een zelfde proces als bij de drukkerijen zien we bij de dekkerijen en molenmakerijen. De chemische nijverheid was in 1819 alleen door een lijmkokerij te Sappemeer vertegenwoordigd. In 1856 kwamen binnen de chemie alleen vernisbereiding te Veendam en Sappemeer voor. Ook de tabakskerverijen (voedings- en genotmiddelen overig) gaven tussen 1819 en 1856 een toename in geografische spreiding te zien, maar vooral in de verzorgingscentra. De kuiperijen en wagenmakerijen en ook de wolkammerijen en blauwververijen kwamen in 1819 in bijna alle elf gemeenten voor. In 1856 was het beeld nog hetzelfde met dien verstande dat in Meeden de blauwververs en wolkammers verdwenen waren. In Meeden was er naast de slechtere scores voor de nog wel voorkomende verzorgende ambachten, sprake van een uitdunning van de toch al niet grote variëteit aan ambachten. Heel weinig kwamen de kunstnijverheid en de potasbranderijen voor. In 1819 kwam er in Winschoten een beeldhouwerij voor en in Veendam een potasbranderij. In 1856 waren beide takken van nijverheid uit het veengebied verdwenen. In de bedrijfstak overig metaal en instrumenten kwamen naast de hierboven genoemde uurwerkmakerijen, voornamelijk koper- en blikslagerijen voor. Kenmerkend voor het multifunctionelere karakter van Veendam en Winschoten was dat binnen de bedrijfstak metaal in deze gemeenten ook nog geelgieterijen en tingieterijen (Winschoten) en scharenslijperijen (Veendam) voorkwamen. In 1819 bestond kleding en reiniging overig in de elf gemeenten slechts uit een pruikmakerij met één knecht te Winschoten. In 1856 was er geen pruikmakerij meer in Winschoten maar werd deze categorie opgevuld door twee paraplumakerijen. In 1856 was de spreiding van de paraplumakerijen toegenomen, voornamelijk weer in de verzorgingscentra. De paraplumaker van Veendam wist echter behalve aan regen ook aan zonneschijn geld te verdienen en maakte eveneens parasols. In leerbewerking overig ging het meest om ambachten als leerlooierijen, vellenbloterijen en zadelmakerijen. In 1819 kwamen deze al voornamelijk voor in de verzorgingscentra. In 1856 was zowel het aantal leerlooierijen als het aantal zadelmakerijen uitgebreid in zowel die centra als daarbuiten. Wel hadden die centra de meest variatie. In Veendam kwam toen bijvoorbeeld een zeemlederij voor. Tammeling, De krant bekeken. 63, 64 Potas is de oude benaming voor kaliumcarbonaat, dat werd gewonnen door het verbranden van planten en in potten werd bewaard. Het werd gebruikt bij de vervaardiging van zeep. Een geelgieterij is een werkplaats waar gietwaren uit geelkoper of mes-

15 490 VERSTEDELIJKING EN MIGRATIE IN HET OOST-GRONINGSE VEENGEBIED sing worden vervaardigd. Bron: Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal. 143 Een trip is een plankje dat turftrappers onder de voeten binden, of dat bij paarden aan de hoeven wordt bevestigd om over veengrond te kunnen lopen. Bron: Van Dale. Groot Woordenboek der Nederlandse taal. 144 Schilthuis, Statistiek Bij de enquête van 1819 is waarschijnlijk sprake van een onderregistratie van de garentwijnderijen. Als we de nijverheidsenquête van 1819 zouden mogen geloven was dit ambacht in het kleigebied en in de stad Groningen in het geheel afwezig. Dit lijkt toch onwaarschijnlijk. 146 De Zee, Uit Veendam s verleden. 28, Potjewijd, Winschoten: vlek, vesting, provinciestad. 32 Voerman, Winschoten Het gemeentelijk cijfer voor Hoogezand werd opgekrikt door de score in Windeweer, waar zich 7,19 wevers en weversknechten per 1000 inwoners bevonden. 149 Paping, De nijverheid 100 Schilthuis, Statistiek De gemeente Groningen scoorde met 2,53 wevers en weversknechten per 1000 inwoners weliswaar hoger dan het provinciale gemiddelde maar beduidend lager dan de gemeente Hoogezand. 151 Het gemeentelijk aandeel van de textielnijverheid onder de mannen van 21 jaar en ouder in Hoogezand steeg van 3,4% in 1826 naar 3,8% in Deze toename was vooral toe te schrijven aan de groei in Kielwindeweer waar deze textielnijverheid groeide van 2,4% naar 7,0% tussen 1826 en zie bijlage B 152 Schilthuis, in: Bijdragen tot de kennis van den tegenwoordigen staat. dl. 1., 233, Zo staan bijvoorbeeld in 1856 in Hoogezand, Sappemeer, Veendam en Wildervank geen strohoedenmakerijen vermeld, maar wel hoedenmakerijen. Dit hoeft dus geenszins te betekenen dat in deze gemeenten geen strohoeden werden vervaardigd. Alleen in de gemeenten Nieuwe Pekela, Onstwedde en Oude Pekela werden beide soorten hoedenmakerijen geregistreerd. 154 Schilthuis, Statistiek Buursink, De Nederlandse hiërarchie der regionale centra Buursink, Centraliteit en hiërarchie Keuning, De Groninger Veenkoloniën Vóór de Franse tijd viel het veengebied onder drie verschillende jurisdicties: Gorecht, Oldambt en Westerwolde. Het grondgebied van de latere gemeenten Hoogezand, Sappemeer en Windeweer en Lula behoorde tot het Gorecht. Het grondgebied van de overige gemeenten behoorde respectievelijk tot het Oldambt en Westerwolde. De Pekel A vormde de grens tussen beide jurisdicties. De drost van het Wold-Oldambt, waar het grootste deel van de nieuwe nederzettingen in het veengebied onder viel, zetelde in Zuidbroek; maar hield ook zittingen in Noordbroek, Midwolda, Finsterwolde en Winschoten. Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 35 Kampman, Te-recht in Winschoten Kampman, Te-recht in Winschoten Kampman, Te-recht in Winschoten. 15 Oomkens regeringsalmanak voor het jaar , Oomkens regeringsalmanak voor het jaar , Gids voor Veendam Stel e.a. (red.), Gedenkboek Keuning, De Groninger Veenkoloniën. 183 Schilthuis, Statistiek 266, 267 Timmer en Oostman, Uit Winschoten s verleden. 193 Jonckers e.a. (red.) Gymnasium Winschotanum. 13