Maandblad. Zuid-Afrika. Uitgave van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland te Amsterdam. 29 september-8 oktober. Week van de Afrikaanse roman

Transcriptie

1 Maandblad Zuid-Afrika Uitgave van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland te Amsterdam Jaargang 94 nr. 8 september 2017 issn Losse nummers 3, september-8 oktober Week van de Afrikaanse roman

2 Zuid-Afrika en de Lage Landen Agenda Zuid-Afrikahuis Donderdag 28 september: speelfilm Yesterday (Zuid-Afrika, 2004, 96 min, Zoeloe gesproken, Engels ondertiteld) Regie: Darrell Roodt Met: Leleti Khumalo, Lihle Myelase, Kenneth Khambula e.a. Als de jonge moeder Yesterday (Leleti Khumalo) ontdekt dat ze aids heeft, wordt ze door haar man, een mijnwerker in Johannesburg, afgewezen, ondanks het feit dat hij haar heeft besmet. Ze keert terug naar Rooihoek (KZN) en koestert nog één droom: lang genoeg blijven leven om haar dochter Beauty naar school te zien gaan. De eerste commerciële speelfilm in het Zoeloe; genomineerd voor een Oscar in de categorie Beste buitenlandse film. Toegang: 7,50 Aanvang: uur; zaal open: uur Reserveren: Maandag 2 oktober 2017: leeskring extra Ingrid Winterbach in gesprek met Ena Jansen Op speciaal verzoek van de leden van de leeskring van het Zuid-Afrikahuis vindt er op maandag 2 oktober een extra bijeen- komst plaats. Dan praat Ena Jansen, emeritus-hoogleraar Zuid-Afrikaanse literatuur aan de UvA, met de Zuid-Afrikaanse schrijfster Ingrid Winterbach over haar roman Vlakwater (2016). Toegang: 2,50 Aanvang: uur; zaal open: uur Reserveren: evenementen@zuidafrikahuis.nl Dinsdag 3 oktober 2017: Zuid- Afrikaanse misdaadfictie Rudie van Rensburg en Ingrid Winterbach Ter inleiding van deze speciale avond schetst Margriet van der Waal, hoogleraar Zuid-Afrikaanse literatuur aan de UvA, opkomst en bloei van de Zuid-Afrikaanse misdaadfictie sinds het einde van de apartheid. Daarna gaat Ingrid Glorie met Rudie van Rensburg, Peter Römer (de nieuwe Baantjer!) en Ingrid Winterbach in gesprek over de geheimen van het vak. Tijdens deze avond zal het 81 e deel van de Baantjer-reeks gepresenteerd worden, De Cock en een duivels dilemma. Toegang: 10,- Aanvang: uur; zaal open: uur Reserveren: evenementen@zuidafrikahuis.nl Johnny Clegg in Zaandam Vlak voor het ter perse gaan van dit nummer werd bekend dat de legendarische Zuid-Afrikaanse zanger Johnny Clegg op 6, 7 en 8 oktober optreedt bij de Yada Yada Market op het Hembrugterrein in Zaandam. Clegg is ernstig ziek en is bezig met zijn afscheidstournee. Dit wordt dus de laatste kans om hem in Nederland te zien optreden! Houd voor meer informatie website en Facebookpagina van de Yada Yada Market in de gaten: Tournee Jannie du Toit Zanger Jannie du Toit maakt van 22 september t/m 22 oktober samen met celliste Susan Mouton en pianiste Chanie Jonker een uitgebreide tournee door Nederland en Vlaanderen. Hij brengt twee programma s: Doep is nie dood nie (met muziek van Koos du Plessis) en Bonjour Monsieur Brel (met muziek van Jacques Brel). Volledige agenda: com/. Op donderdag 19 oktober brengt Jannie Doep is nie dood naar het Zuid-Afrikahuis. Meer informatie in het volgende maandblad. Kalushi Op het iafrica-filmfestival kunt u kennismaken met het beste wat de Afrikaanse filmindustrie en Afrikaanse filmmakers in de diaspora te bieden hebben. Tijdens dit festival kunt u op 8 oktober in Den Haag kijken naar Kalushi, een film over het leven van Struggle-icoon Solomon Mahlangu. Mahlangu is een 19-jarige straatverkoper als hij door de politie in elkaar wordt geslagen. Hij gaat in ballingschap en sluit zich aan bij het gewapende verzet. Hij komt net terug uit Angola wanneer zijn vriend Mondi door het lint gaat en op straat in Johannesburg twee onschuldige mensen doodschiet. De staat eist de doodstraf. In de rechtszaal vecht Mahlangu ( Kalushi ) zijn laatste strijd. Info: Afrovibes Het Afrovibes Festival brengt van 28 september t/m 9 oktober voor de 14e keer jonge makers en gevestigd talent op het gebied van theater, dans, muziek, poëzie, film en design uit Afrika naar Nederland. Het festival vindt plaats in Amsterdam, Utrecht, Den Haag en Rotterdam in verschillende theaters, maar ook op locaties in de publieke ruimte. Info: South African Dinner & Dance Show Op 23 september vanaf uur kunt u in de Gouda Studio aan de Oosthaven 12 in Gouda genieten van een authentieke Zuid-Afrikaanse maaltijd. Het programma biedt verder o.a. modeshows, een danswedstrijd en een bal in ware Bollywood-stijl. Entree: 22,-. Reserveren: Info: Springbok Bar De Springbok Bar in Den Haag bestond onlangs een jaar. Bij de Springbok Bar kunt u terecht voor typisch Zuid-Afrikaanse gastvrijheid. Verwacht burgers, braaivleis en Sunday roast en kijk samen op het grote scherm naar alle belangrijke rugby- en cricketwedstrijden. Ook treden er bij de Springbok Bar regelmatig Zuid-Afrikaanse artiesten op. Info: Maandblad Zuid-Afrika, september 2017

3 Ingrid Glorie Opinie INHOUD 170 Zuid-Afrika en de Lage Landen 171 Opinie 172 Deze maand 174 Interview Deon du Plessis 176 Landhuizen in Zuid-Afrika 178 Archiefvormers en erflaters (7): E.C. Godée Molsbergen 180 Recensie: Maar we wisten ons door de Heer geroepen 181 Recensie: Learning Zulu 182 Programma Week van de Afrikaanse roman 184 Interview Ingrid Winterbach 186 Interview Amy Jephta 188 Interview Rudie van Rensburg 190 Afrikaans in Soweto 191 Aanwinstenlijst Volg Maandblad Zuid-Afrika ook op Facebook! Bij de omslag: Week van de Afrikaanse roman / Foto: Izak de Vries Colofon Maandblad Zuid-Afrika is een uitgave van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland. Publicatie wordt mede mogelijk gemaakt door het L.W. Hiemstra Trust, de Van Ewijck Stigting en de Vlaams Zuid- Afrikaanse Cultuurstichting. Maandblad Zuid-Afrika verschijnt 10 x per jaar en heeft een onafhankelijke redactie. Hoofdredactie: Ingrid Glorie Redactieraad: Hans Ester, Vincent Kuitenbrouwer, Titia Palthe, Annelies Verdoolaege Redactiesecretariaat: Corine de Maijer Vormgeving: Drukkerij De Swart Aan dit nummer werkten mee: Geoffrey Badenhorst, Eureka Barnard, René Dessing, Ena Jansen, Jasper Oosterveld, Aldi Schoeman, Gerrit Schutte Abonnementsprijs: 37,50 per jaar, studenten 27,50. Rekeningnr.: NL44 INGB Zuid-Afrika: losse nummers en nieuwe abonnementen via Redactie en administratie: Keizersgracht 141-c, 1015 CK Amsterdam Tel: redactie@maandbladzuidafrika.nl Website: Auteursrecht: Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Politici met de dood bedreigd Omdat zijn eigen partij, het ANC, er de meerderheid heeft, was de kans dat het Zuid-Afrikaanse parlement de motie van wantrouwen tegen president Jacob Zuma zou aannemen, altijd al klein. Toch kun je de uitslag 177 voor de motie, 198 tegen en 9 blanco geen overwinning noemen. Deze verdeling betekent namelijk dat zo n 35 leden van de ANC-fractie tegen Zuma hebben gestemd! Het was al de achtste keer dat er een motie van wantrouwen tegen de president was ingebracht. Tot dusver hadden de parlementariërs altijd openlijk moeten stemmen. Dat maakte het voor ANC ers lastig om tegen hun eigen partijleider te stemmen en dus stond de uitkomst al bij voorbaat vast. In juni verklaarde het Grondwettelijk Hof echter dat een stemming in het parlement ook anoniem mocht gebeuren; de keuze voor openbaar of geheim ligt bij de parlementsvoorzitter. Zes weken hield ze iedereen in het onzekere, maar op maandag 7 augustus minder dan 24 uur voor de stemming kondigde parlementsvoorzitter Baleka Mbete (tevens partijvoorzitter van het ANC én één van de kandidaten om Zuma op te volgen) aan dat de stemming anoniem zou zijn. In principe hoorde besluitvorming transparant zijn, zei ze. Maar omdat het steeds vaker voorkwam dat parlementariërs en hun familieleden geïntimideerd en fysiek bedreigd werden, moest hun veiligheid dit keer voorrang krijgen. Uiteraard kon Zuma het feit dat leden van zijn eigen partij tegen hem gestemd hadden, niet over zijn kant laten gaan. Maar hoe kun je parlementariërs straffen als het Grondwettelijk Hof én de parlementsvoorzitter hebben gezegd dat iedereen naar eigen eer en geweten mocht stemmen, zónder dat hier repercussies op volgden? En zoeken naar de schuldigen zou ook onaangename verrassingen kunnen opleveren. Wat zou de partij bijvoorbeeld moeten doen als bleek dat vicepresident Cyril Ramaphosa, Zuma s gedoodverfde opvolger, tégen had gestemd? Het zou geen heksenjacht worden, beloofde secretaris-generaal Gwede Mantashe. Toch moest er een voorbeeld worden gesteld. Dus richtte de wraak van de partij zich vooral op parlementariërs die zich vantevoren openlijk vóór de motie hadden uitgesproken. De eerste die het moest ontgelden, was Makhosi Khoza. Een politica met een levenslange verbintenis met het ANC en een indrukwekkende staat van dienst. Maar ook iemand die haar kritiek op Zuma niet onder stoelen of banken steekt. Een week na de stemming werd Khoza ontslagen als voorzitter van de parlementaire portefeuillecommissie Openbaar Bestuur, nadat vijf ANC-commissieleden een belangrijke zitting van die commissie hadden geboycot en minister Faith Muthambi, die die dag verantwoording had moeten afleggen voor het wanbeleid bij staatsomroep SABC, ook maar niet was komen opdagen. Khoza s positie was, zo bleek, onhoudbaar geworden. Ook oud-minister Derek Hanekom, die, saillant genoeg, al jaren voorzitter is van de tuchtcommissie van het ANC, ligt onder vuur. En je kunt erop wachten dat ook Pravin Gordhan aangepakt zal worden, die na zijn ontslag als minister van Financiën is teruggekeerd in het parlement. Makhosi Khoza is de afgelopen maanden regelmatig geïntimideerd en met de dood bedreigd vanwege haar kritiek op Zuma. De vrees voor een politieke hit is in Zuid- Afrika helaas niet denkbeeldig. Sinds 1994 hebben er in het land minstens 450 politieke moorden plaatsgevonden, vooral in de provincies KwaZulu-Natal, Mpumalanga en Noordwes. Alleen rond de plaatselijke verkiezingen van augustus 2016 waren het er al twintig! Óf het echt om een politieke aanslag gaat, valt niet altijd uit te maken. Dit soort moorden wordt vaak gemaskeerd als ordinaire roofoverval, en niet zelden wordt de daad zelf uitbesteed aan beroepscriminelen. In dit klimaat komt voor morele helden als Khoza en Gordhan de dreiging gevaarlijk dichtbij. Voor wie hoopt dat president Zuma nog voor het einde van zijn ambtstermijn in 2017 het veld moet ruimen, wordt september opnieuw spannend. Eerst buigt het Grondwettelijk Hof zich over de vraag of er een parlementair onderzoek moet komen naar Zuma s hantering van het Nkandla-rapport van nationale ombudsvrouw Thuli Madonsela uit 2014; een onderzoek dat tot afzetting zou kunnen leiden. En daarna moet het Hof van Cassatie zich uitspreken over het hoger beroep van Zuma en het nationale vervolgingsgezag tegen de uitspraak van een lagere rechtbank dat de 783 aanklachten wegens fraude, corruptie en afpersing tegen Zuma opnieuw in behandeling genomen moeten worden; die aanklachten werden kort voor Zuma in 2009 president werd, teruggetrokken. Maandblad Zuid-Afrika, september

4 Deze maand Laat al die kindertjies na Amsterdam toe kom Kom, staan voor my in die tou, nooi n vrou my op my tweede inkopietog in Albert Heijn. Ek is so verbaas dat ek nie seker is of ek reg gehoor het nie. My oor is nog nie gewoond aan die Nederlands nie. Die gawe vrou sien my gesigsuitdrukking, wys na my driejarige seuntjie wat nuuskierig kyk na alles wat nuut is en slaan oor na Engels: Jy het n kind, jy kan voor my gaan. Dit moet n ma wees wat verstaan, dink ek by myself, en dankbaar aanvaar ek haar aanbod. So iets het nog selde met my (en my jongeling) gebeur, want gewoonlik vermy mense oogkontak as kinders in die omtrek is. Maar net die volgende dag beleef ons nog so n mooi gebaar. Ons is op pad na die kinderdagverblijf, ons eerste dag, en klim by Damplein op n vol trem. Iemand staan dadelik op en bied sy sitplek vir ons aan. Mettertyd kom ek agter dit is nie net gawe ma s wat verstaan en daarom help nie, maar almal. n Tienerseun help my seuntjie een slag met groot deernis op nadat hy in n parkie geval het. En só begin ek begryp waarom daar boeke geskryf word soos The Happiest Kids in the World: A Stress-free Approach to Parenting The Dutch Way en waarom Nederlandse kinders volgens n Unicefverslag van 2013 die gelukkigste van 29 ontwikkelde lande is. Die kindervriendelike infrastruktuur dra uiteraard by tot die vreugde, want elke naweek ontdek ons n ander klein kinderhemel. Dis goed onderhou, dit kos min of is selfs gratis. Op die oog af word niemand verhinder nie. (Hoewel n mens hoor van diskriminasie as jy daaroor uitvra of koerantlees.) Vondelpark se kinderbad (wat n mooi woord!), waarop ons een dag toevallig en onvoorbereid afkom, word n groot gunsteling. Daar is geen handdoek in my rugsak nie en ook geen ekstra klere nie, maar my papnat seuntjie is dolgelukkig nadat hy n paar keer van klip tot klip oor die somerblou water gespring het en toe inplons. Een Saterdagmiddag sit ek en my man langs die soortgelyke swembad in die Amsterdamse Bos en verwonder ons aan die omgewing. Al wat dit ons gekos het om tot hier te kom, was n rustige fietsrit van so 20 minute. Gesinne hou piekniek op die netjiese grasperk, kinders van verskillende herkomste speel met mekaar in die skoon water en hier is geen ouers wat skree en raas nie. Ons mymer oor wat reg is as n gemeenskap dít kan regkry. Al hierdie kinderhemels deel twee eienskappe. Eerstens vertrou mense mekaar genoeg dat niemand die plek gaan misbruik nie, en dat dit dus altyd n aangename uitstappie sal wees. Tweedens is hierdie plekke nie gister gebou nie. Vandag se ouers praat oor hoe hulle as kinders in die stad se parkies gespeel het. Dit is gebou deur n samelewing wat langer vooruit dink as die komende naweek, maar eerder dink aan hul kleinkinders se naweke. Dis mense wat besef dat as kinders hemelse ervarings het, hulle verbeelding groot genoeg gaan wees om eendag nog sulke hemels te bou. Aldi Schoeman was Netwerk24 se joernalis-in-residensie in die Zuid-Afrikahuis in Amsterdam vir Mei en Juni Awaiting Water Zondag 24 september, uur, vindt in De Uitkijk in Amsterdam de preview screening van de documentaire Awaiting Water plaats. Een documentaire die je meeneemt naar de ergste droogte die Zuid-Afrika in meer dan een eeuw heeft gekend. Wat zijn de oorzaken? Wie worden erdoor geraakt? En wat is onze eigen invloed door de gevolgen van klimaatverandering? Een persoonlijke zoektocht van Sanne naar oplossingen voor misschien wel het meest ingrijpende probleem van onze generatie. Kaartjes ( 5,75): Met korting naar DRONGO talenfestival! Op vrijdag 29 en zaterdag 30 september vindt in het Beatrixgebouw van de Jaarbeurs het DRONGO talenfestival plaats. Hét festival voor iedereen die geïnteresseerd is in taal vol inspirerende workshops, lezingen, debatten en labs. Op zaterdag 30 september zijn Suzie Matlhola en Karien Brits van het Afrikaans-in-Sowetoproject (zie p. 191) ook van de partij! Zij kunnen je alles vertellen over Zuid-Afrika als meertalige samenleving en kansen voor het Afrikaans. Lezers van Maandblad Zuid-Afrika krijgen 50% korting op een kaartje voor het DRONGO talenfestival. Ga naar en vul de kortingscode in: SuidAfrika#DRONGO2017. Woord van die maand fiemies s.nw. Grille, oordrewe kieskeurigheid, eien skap van moeilik te wees om te bevredig: Vol fiemies wees oor kos. Waar kom jy nou weer aan dié fiemies? Los jou fiemies en eet jou ertjies. Ek het nie fiemies nie; ek eet enigiets op my bord. Uit Latyn fimus stof wat uitgeskei word. Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Borg 'n woord by Maandblad Zuid-Afrika, september 2017

5 Deze maand In memoriam Eric Wiese (5 Februarie Augustus 2017) Op Vrydag 4 Augustus 2017 stroom die koerantberigte opmerklik vinnig in en bring hulde aan n gestorwe syfer-superhero, Eric Wiese. Op dié dag, om 21:41 presies, verskyn dié berig op Netwerk24: Eric Wiese nederige Israeliet sonder bedrog Eric Wiese, die voormalige finansiële hoof van Naspers wat Vrydag vermoor is, was die prins van syfermense by dié maatskappy, iemand wie se deur altyd oop was en wie se geduld nooit opgeraak het nie. Dit is hoe kollegas Wiese (81) beskryf het. Hy is die Vrydagmiddag dood in sy huis in Higgovale, Kaapstad, aangetref. Hy was, wat my betref, die prins van syfermense, het Hennie van Deventer, n voormalige hoof van koerante by Naspers, gesê. Hierdie nederige gewese direkteur van die Pers was inderdaad een van die gesiglose helde van sy tyd, en nie net weens sy formidabele bydraes nie. Hierdie is maar een van die baie berigte wat sou verskyn uit alle uithoeke en in vele stemme. 'n Ware heer Dit gebeur min in n mens se lewe dat jou pad kruis met dié van iemand wat n impak maak op jou lewenspad vorentoe. En ook vir SASNEV is hierdie impak konkreet en meetbaar. Op Vrydag 4 Augustus, in die tyd dat die bestuursraad van SASNEV vergader en oudergewoonte, soos by elke vergadering die geval was, Eric met lof besing vir die opstel van die finansiële kwartaalverslag en ook vir sy aandag aan die komende jaar se begroting, word hy tragies van ons weggeruk. Ons staan nou nog stil, in verslaentheid oorrompel deur hartseer, en mens kan dit nie anders beskryf nie as die hartverskeurend heengaan van ons geliefde ere-penningmeester, die ware heer Eric Wiese. Eric Wiese Foto: Leanne Stander, Foto24 Min mense het geweet hoe belangrik Eric Wiese was vir SASNEV. Nie net oor een of twee jaar nie, maar meer as tien jaar lank was hy die finansiële ruggraat en krag wat die syfers laat klop het. Dit is betekenisvol as mens weet dat SAS- NEV as organisasie sonder winsoogmerk in 2017 skaars twintig jaar oud is. Eric het die fondament vir die suksesvolle finansiële bestuur van SASNEV gelê en n sterk huis daarop gebou. Eric was ons steunpilaar wat elke jaar pligsgetrou, al het hy in 2012 reeds uit die bestuursraad afgetree, met sy kwartaallikse finansiële insigte die dak omhoog gehou het. Toe daar uit Nederland van SASNEV se syfers verwag word om projekmatig opgeteken te word, het Eric met dié uitdaging n doel gaan druk en self netjies deur die doelpale vervyf. Hy was n opregte mens wat nooit n slegte woordjie oor iemand gesê het nie. Nie eens oor sy grootste vyand nie. Sy oog het skerp gekyk en sy brein het die insig altyd ewe skerp en baie vinnig in n grappie omgesit. As die Hollanders, wat ons befonds, in begrotingsonderhandelinge met ons skoorgesoek het, was Eric altyd reg met n gepaste opmerking wat gesorg het dat die krom angel se gif uit is lank voordat jy geweet het dit is n skerpioen waarna jy staan en kyk. Almal sou dan later na afloop van die samesprekings, as boesemvriende uit mekaar gaan. Op Vrydag 11 Augustus 2017 is daar in die NG Groote Kerk in Kaapstad eervol van Eric Wiese afskeid geneem. SASNEV is wankelrig sonder ons steunpilaar. Sy groot spore hier by SASNEV is onuitwisbaar. Dit was vir ons almal wat oor die jare met hom meegewerk het, n voorreg en groot eer om met n man van sy statuur vir n tydjie te kon saamloop. n Facebook-boodskap geplaas deur die Wiese-gesin op Dinsdag 8 Augustus gee n baie goeie aanduiding van wie die ander Eric Wiese was en wat hy vir sy gesin en vriende beteken het: Thank you so much for all the supportive messages and kind words. Our Dad was truly a wonderful, compassionate and loving person. Many of you have had the pleasure of meeting him and experiencing his wit and humour. He will be dearly missed. He was a Mentor, loving Husband, caring Father and fantastic Grandfather. Baie dankie vir al die ondersteunende boodskappe en pragtige herdenkinge aan ons pa. Hy was n opregte mens wat almal met ope arms ontvang het. Hy was n mense mens. n Persoon wat met enige iemand n gesprekkie kon aanknoop en het gewoonlik met n grappie begin. Die leegte gaan nie maklik gevul word nie. Eureka Barnard Die Suid-Afrikaanse Sentrum vir Nederland en Vlaandere (SASNEV) in Pinelands is n tuiste vir Nederlandse en Vlaamse kultuur in Suid-Afrika. Dit kry hoofsaaklik befondsing vanuit Nederland en Vlaandere. Die Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland is SASNEV se hoofbefondser vir die uitvoering van sy projekte. Eureka Barnard presenteert op 14 september, uur, in het Zuid-Afrikahuis de schoolmethode Eenders & Anders, die een beeld geeft van de Afrikaanse, Vlaamse en Nederlandse cultuur. Gratis entree. Rsvp: evenementen@zuidafrikahuis.nl. Maandblad Zuid-Afrika, september

6 Rugbycoach Deon du Plessis heeft grote plannen Begin 2016 verhuisde Deon du Plessis samen met zijn vrouw Esther van Zuid-Afrika naar Nederland. Hier begon hij als coach bij Zaandijk Rugby. Onlangs is hij hoofdcoach geworden van het eerste elftal van de Amstelveense Rugby Club. Deon en Esther du Plessis komen uit Klerksdorp in de provincie Noordwest, bijna 200 kilometer ten westen van Johannesburg. Omdat ze de situatie in Zuid-Afrika niet veilig meer vonden, zijn ze in 2016 naar Nederland verhuisd. Hier belandden ze in een dorp ten noorden van Amsterdam. Iedereen is even vriendelijk en belangstellend, vertellen ze, dat waarderen we enorm. We houden er ook van dat de mensen zo eerlijk en direct zijn. Inmiddels voelen ze zich al aardig thuis. Het helpt dat we een taalcursus gevolgd hebben. Nederlands is voor ons als Afrikaanstaligen niet moeilijk te begrijpen, maar zelf spreken valt nog niet mee. Vooral de verleden tijden zijn een uitdaging, maar verder lukt het behoorlijk goed. Wat doet een rugbycoach? Deon werkte aanvankelijk in het onderwijs, voordat hij de overstap maakte Deon du Plessis naar de verzekeringswereld. Daarnaast is hij altijd in de sport actief geweest. Rugby is in Zuid-Afrika een religie, vertelt hij, vooral onder Afrikaners. Afrikaan se jongens beginnen er al rond hun vierde mee. Zelf heeft hij als winger gespeeld. Hij volgde scheidsrechters- en trainerscursussen en vervulde verschillende bestuursfuncties, onder meer bij een schoolteam en een provinciale rugbyclub. Het waardevolst is echter zijn jarenlange ervaring als coach. Volgens Deon heeft een coach zowel voor het collectief als voor de individuele spelers een cruciale rol. Hij moet zich ervan bewust zijn dat rugby een wetenschap is geworden. Spelers moeten niet alleen sterk zijn, maar ook een goede conditie hebben. Daarnaast moet je voldoende afweten van mogelijke blessures en hoe daarmee omgegaan moet worden, je moet kennis hebben over geschikte voeding en ervoor zorgen dat de spelers alle technische vaardigheden goed onder de knie hebben. Je moet ook mogelijke tactieken kunnen bepalen, want rugby is eigenlijk een schaakspel. Bij een schaakspel moet je op de hoogte zijn van de speelwijze van de tegenstander. Ik zeg daarom vaak: know your enemy. Ik bespreek altijd met het team hoe de tegenstander speelt. Deon vindt dat zijn grootste vaardigheid als coach is dat hij de wedstrijd goed kan lezen. Hij heeft al snel door wat de speelwijze van de tegenstander is en kan zijn team hier meteen op aanpassen. Vaak zie ik tijdens de warming-up al wie de beste spelers van de tegenstander zijn. Afhankelijk van hun positie pas ik mijn tactiek aan. Ik laat een aantal van mijn spelers tijdens de warmingup specifieke tactische oefeningen doen, zodat we de beste spelers van de tegenpartij zo snel mogelijk kunnen neutraliseren. Deon laat zijn team twee keer per week drie uur trainen. Eerst vooral het fysieke aspect, altijd met bal. Daarna komen de meer specifieke balvaardigheden. Vervolgens gaat het team bezig met gameplanning, dus gericht trainen op de strategie voor de komende wedstrijd. Ook tijdens de training maken we veel en hard contact, vertelt Deon, we trainen heel fysiek. Ik wil complete spelers. Het is namelijk niet zo dat een bepaald aspect van de sport belangrijker is dan de andere. Het gaat om de combinatie. Kracht, snelheid, uithoudingsvermogen, vaardigheden, inzicht Alles doet ertoe. Dat geldt volgens Deon ook voor het psychologische aspect. Voor elke wedstrijd praat ik met mijn hele team, motiveer ik ze. En daarna individueel. Ik spreek met elke speler om ze voor te bereiden op de wedstrijd. Ik denk dat het een van mijn sterke eigenschappen als coach is dat ik me goed in mijn spelers kan verplaatsen. Ik zie binnen vijf minuten of iemand goed in zijn vel zit of niet. Tijdens een wedstrijd moet je blijven communiceren met spelers. Wanneer het team achter staat, blijft de Zuid-Afrikaanse coach zijn spelers motiveren. Ook als er een individuele fout wordt gemaakt, zegt hij, want dan is het hele team verantwoordelijk. Rugby is echt een teamsport. Ik pak daarom nooit iemand individueel aan, ik kraak nooit iemand af. Sowieso is het essentieel om een team niet af te branden na een tegenvallend resultaat. Wat betreft tegenstanders ben ik het tegenovergestelde, ik probeer ze psychologisch te beïnvloeden vanaf de zijlijn. Daar maak je uiteraard geen vrienden mee, maar dat is nou eenmaal deel van sport. Rugby in Nederland Deons passie kwam al tot uiting in zijn hoofdtrainerschap bij Zaandijk Rugby. Onder zijn leiding groeide het aantal spelers in het eerste elftal en van de club 174 Maandblad Zuid-Afrika, september 2017

7 Jasper Oosterveld Sport ARC 1 in actie / Foto: Kevin Scott als geheel. Het niveau van het Nederlandse rugby valt hem mee. De Nederlandse hoofdcoach, Gareth Gilbert, heeft goed werk geleverd. Zowel de teams met 15 als met 7 spelers doen het goed. Wat me opvalt, is dat ook het damesrugby hier goed ontwikkeld is. In Zuid-Afrika spelen maar weinig vrouwen rugby. Op het Amsterdam Sevens-toernooi, waar teams van over de hele wereld op af komen, kon ik zien dat het niveau zowel bij de Nederlandse mannen als bij de Nederlandse vrouwen hoog lag. Dat toernooi was ook heel strak georganiseerd. Wat ook zo positief is aan het Nederlandse rugby, is niet alleen dat de sport snel groeit, maar ook dat het allemaal enthousiaste amateurs zijn. Het gaat ze niet om het geld. De Amstelveense Rugby Club, waar hij per 1 augustus is aangesteld als hoofdcoach, is volgens Deon een relatief grote club met een professionele organisatie. Met het eerste team van ARC heeft hij grote plannen, maar wát, dat moet nog even geheim blijven. Het enige wat ik wil verklappen, zegt hij, is dat we heel fysiek gaan spelen. Kijk, in Zuid-Afrika spelen alle jongens rugby op school. Elke jaarlaag heeft meerdere teams. We spelen er hard, fysiek rugby, met veel contact, van de jeugdteams tot het nationale team. Hier in Nederland ontbreekt die traditie, iedereen speelt voetbal. Die voetbalachtergrond zorgt ervoor dat veel Nederlandse rugbyers het contact wat schuwen. Ze zijn het gewoon niet gewend. Dat is, denk ik, toch wel het grootste verschil tussen het Nederlandse en Zuid-Afrikaanse rugby. Vooruitblik Over het nationale team van Zuid-Afrika, de Springbokken, is Deon gematigd positief. Het team zit sinds het wereldkampioenschap van 2015, waar ze de halve finale haalden, in een overgangsfase. De vorige bondscoach gebruikte veel oudere spelers, die vaak hun oude niveau niet meer haalden. Ze spelen nu nog wel in Europa, waar ze het prima doen omdat er minder druk is, maar op het absolute topniveau konden ze niet altijd meer mee. Zijn opvolger moet daarom vernieuwen en veel jonge spelers opnemen. Die spelers moeten zich ontwikkelen en ook het team als geheel moet meer naar elkaar toe groeien. Dat het op dit moment niet zo goed loopt als de fans gewend zijn, heeft er simpelweg mee te maken dat het een team in opbouw is, verduidelijkt Deon. Bovendien is er vorig jaar een minimumquotum ingevoerd voor niet-blanke spelers, zowel voor het nationale team als op jeugdniveau. Ik hoop dat dit wordt teruggedraaid, want spelers moeten gekozen worden op hoe ze presteren. Hun huidskleur is daarbij onbelangrijk. Vanwege al deze factoren vindt Deon dat de spelers en technische staf niet meteen moeten worden afgerekend op tegenvallende resultaten. Het gaat er uiteindelijk om hoe de Springbokken presteren op het volgende wereldkampioenschap, in Hij denk dat het team dan een goede kans maakt om wereldkampioen te worden. Hetzelfde geldt voor de tour van de British and Irish Lions naar Zuid- Afrika in Over het Rugby Championship van komende zomer en herfst, het meest prestigieuze toernooi van het zuidelijk halfrond, is Deon minder optimistisch. Het wordt lastig om te winnen. Als Springbokfan en patriot hoop ik dat het ons lukt, maar als realist denk ik dat we Nieuw-Zeeland nog niet aan kunnen. We zullen genoegen moeten nemen met de tweede plaats. De wedstrijden van het Rugby Championship zijn onder andere te zien bij het Britse Sky UK en in de meeste Ierse en Britse pubs. De eerstvolgende wedstrijd van de Springbokken is op zaterdag 30 september om uur. Maandblad Zuid-Afrika, september

8 Het buitenleven in Nederland en aan de Kaap In de bloeitijd van de VOC werden in Nederland honderden buitenplaatsen gevestigd. Hier kon de gegoede burgerij bijkomen van het leven in de stad. Ook aan de Kaap richtte de elite buitenverblijven voor zichzelf in. Vaak ging het om leden van dezelfde invloedrijke families. Verspreid over Nederland liggen 552 buitenplaatsen. Deze luxe buitenhuizen met bijzondere tuinen en exclusieve interieurs kwamen grotendeels in de zeventiende en de achttiende eeuw tot stand. Rijke burgers gebruikten ze in de zomermaanden om aan de vieze en lawaaierige stad te ontsnappen. In de Nederlandse kolonie aan de Kaap ontwikkelden zich in dezelfde periode de Kaaps- Hollandse boerderijen of hofstedes met hun welbekende witgepleisterde gevels als symbool van de welvarende Kaapse boeren. De ontwikkeling van deze gebouwtypes die ruim tienduizend kilometer van elkaar verwijderd zijn, hangt samen. Maar wat is precies hun onderlingerelatie? Het begin van het burgerlijke buitenleven Invloedrijke burgerfamilies maakten eind zestiende eeuw in Nederland de dienst uit. De adel had langzaam haar positie af moeten staan. Handel in graan, vis en textiel had de zeevarende natie welvaart gebracht en het einde was nog lang niet in zicht. Ondernemers wilden hun winsten graag herinvesteren, maar het vinden van nieuwe investeringsmogelijkheden werd lastiger. Land en vastgoed was voor deze kooplieden een solide en winstgevende keuze. Het platteland was veilig en na de Reformatie was er veel grond van kerken en kloosters vrijgekomen. Steden waren overbevolkt en vormden bronnen van epidemieën. Een boerderij of hofstede met een deftige kamer, een zogenaamde herenkamer, bood uitkomst om hieraan te ontsnappen. In deze schone omgeving konden de rijke burgers volop genieten van het rustige buitenleven en de producten van het land. De ontwikkeling van de buitenplaats De Nederlandse handelsinvloed breidde zich na de oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) in 1602 snel uit. Invloedrijke kooplieden waren nauw betrokken bij deze ontwikkeling. Een goed voorbeeld is de Amsterdamse familie Bicker. Vader Gerrit was betrokken bij de oprichting van de VOC. Zoon Jan maakte zijn fortuin in de handel en scheepsbouw. In de stad bezat Jan het naar hem vernoemde Bickerseiland. Bij Beverwijk liet hij in 1637 een buitenplaats aanleggen. Deze is er nog altijd en draagt de naam Akerendam. Het buitenleven werd grootser en steeds vaker voldeden de oude hofstedes niet meer. De buitenplaats werd een statussymbool waar kooplieden hun welvaart omzetten in een totaalconcept van architectuur, tuinontwerp, interieurinrichting, beeldhouw- en schilderkunst. Dit verblijf diende tot vermaak en had in tegenstelling tot een landgoed geen winstoogmerk, al bleef het bezit wel een investeringswaarde behouden. Via het water waren de buitenhuizen die in de nabijheid van Amsterdam, Utrecht en Den Haag verrezen, makkelijk te bereiken. Minstens vier maanden per jaar speelde het leven van de rijke burgers zich buiten de stad af. Huisraad en kleding werd doorgaans over het water vooruitgestuurd. Huispersoneel ging mee en grote delen van de grachtengordel liepen leeg, om pas in het najaar weer tot leven te komen. Namen van buitenplaatsen kwamen ook voor op VOC-schepen. De belangrijkste investeerder mocht het schip een naam geven. Dit gebeurde ook met Akerendam. Behalve een buitenplaats was de Akerendam ook een schip dat in mei 1758 op de terugreis naar Europa aan de Kaap strandde. Landhuizen overzee Buiten de landsgrenzen verschenen in de Nederlandse koloniën ook de eerste buitenhuizen. Een belangrijk voorbeeld was Vrijburg, van de koninklijke opdrachtgever prins Johan Maurits van Nassau-Siegen. In 1636 vertrok hij naar Akerendam, de buitenplaats van Gerrit Bickers bij Beverwijk Landgoed Vergelegen (Beeldbank Rijksdienst voor het cultureel erfgoed) Landgoed Vergelegen (Paul Godard) 176 Maandblad Zuid-Afrika, september 2017

9 Geoffrey Badenhorst en René Dessing Cultuur Brazilië voor de aanleg van de door slaven bewerkte suikerplantages en voor het verrichten van wetenschappelijk onderzoek. Kosten noch moeite werden voor het huis met de omringende tuin gespaard. Het ontwerp was waarschijnlijk afkomstig van de Nederlandse architect Pieter Post, die eveneens Huis ten Bosch ontworpen had. Ook in Batavia (het huidige Jakarta) verrezen na 1650 de eerste buitenhuizen. Verzet van lokale bewoners tegen de komst van de Nederlanders kon in de buitengebieden onder de duim worden gehouden. Aan de inmiddels veilige stadsranden werden kleine houten huisjes door woningen vervangen die hun gelijke qua grootte zelfs in Nederland niet kenden. Het begin van de Kaapkolonie De eerste Kaapse commandeur, Jan van Riebeeck, moest zijn ambtswoning in het tochtige fort aan de kust nog laten bouwen toen hij in 1652 arriveerde. De beschikbare arbeidskrachten werden ingezet om voedsel te produceren en het verversingsstation te ontwikkelen. Van een luxeleven was dus nog geen sprake. De VOC hield de economie aan de Kaap aanvankelijk strak in de hand en beheerde de Compagnietuin en -boerderijen. Pas vanaf 1657 kregen enkele kansrijke boeren de mogelijkheid om een eigen bedrijf te starten. De geschiedenis van de familie Van Riebeeck laat zien welke kansen het leven koloniale bestuurders bood en hoe verweven hun netwerken waren. Bij zijn vertrek naar Batavia in 1662 bezat de commandeur een eigen boerderij, Boschheuvel. Zijn zoon Abraham schopte het tot gouverneur van Batavia en verwierf hier een landhuis. Kleindochter Johanna Maria trouwde meerdere malen gefortuneerde mannen en werd een van de rijkste vrouwen van Amsterdam. Aan de Kaap ontwikkelde er een eenvoudige vorm van buitenleven op de Compagnieboerderij in het huidige Rondebosch. Bestuurders gebruikten deze boerderij voor landbouwinspecties en als eerste mogelijkheid om ook buiten het fort te vertoeven. Nauwe banden, grote groei Gouverneurs Simon ( ) en zijn zoon Willem Adriaan van der Stel ( ) brachten grote verandering in de trage ontwikkeling van de Kaapse landbouw. Zij bezaten naast de kennis en contacten ook het benodigde nepotisme. Door zijn afkomst uit een prominente Dordtse familie en zijn huwelijk met de Amsterdamse regentendochter Jacoba Johanna Six had Simon contacten in de meest invloedrijke kringen van ons land. Hij was op de hoogte van de ontwikkelingen op het gebied van tuinbouw en tuinaanleg en bezat zelf twee wijngaarden bij Muiderberg. Toegerust met kennis en ervaring vertrok Van der Stel in 1679 naar de Kaap. Hier zou hij zijn ambities op het gebied van land- en tuinbouw op een hoger plan brengen. Administratief VOC-ambtenaar Hendrik Adriaan van Reede tot Drakenstein, eveneens een getalenteerd botanicus, deed Van der Stel het landgoed Constantia cadeau. De Drakensteinbergen in de Westkaap herinneren nog aan deze ambtenaar. In Nederland is zijn achternaam bekend vanwege de buitenplaats Drakensteyn, waar prinses Beatrix nu woont. Destijds was die in het bezit van zijn broer Gerard van Reede van Drakenstein. Van der Stels landgoed was een plek van experiment en ontwikkeling van nieuwe gewassen en planten. Hij onderhield nauwe contacten met de Amsterdamse burgemeester Joan Huydecoper, die medeoprichter was van de Hortus Botanicus in de stad. In tuinen en oranjerieën van Nederlandse buitenplaatsen werden exotische plantenverzamelingen en dierentuinen aangelegd. Stadhouder Willem III ontving in 1676 al Kaapse bollen en planten. Van der Stel kweekte aan de Kaap kaneel-, kruidnagel- en kamferbomen voor raadspensionaris Gaspar Fagel. Hij bezat op zijn buitenplaats Leeuwenhorst te Noordwijkerhout een van de belangrijkste internationale plantenverzamelingen. Hem komt de eer toe voor het eerst een orchidee in Nederland in bloei te hebben getrokken. Het leven op zijn landgoed beviel Van der Stel zo goed hij zijn bestuurlijke taken verwaarloosde. In 1699 moest hij daarom plaats maken voor zijn zoon. Willem Adriaan Willem Adriaan van der Stel was evenals zijn vader bekend met land- en tuinbouw. Voor zijn vertrek naar de Kaap bezat Willem Adriaan de hofstede Duyn en Vaart onder Heemstede. Ook hij ging aan de Kaap voortvarend aan de slag. Hij kreeg het landgoed Vergelegen in Hottentots Holland toegewezen, dat tien keer groter was dan wat andere boeren konden bemachtigen. Het agrarische karakter was, anders dan in Nederland of Batavia, dominant in de ontwikkeling van de Kaapse landhuizen. De Van der Stels waren aan de Kaap het toonbeeld van een verfijnde levensstijl. De gouverneur overspeelde echter zijn hand door corruptie en belangenverstrengeling. Hij deelde zichzelf graas-, grond- en jachtrechten toe en de Compagnieslaven werden voor privégebruik op zijn landgoed ingezet. In 1707 werd hij door de VOC naar Nederland teruggestuurd. Constantia en Vergelegen werden beide opgedeeld en verkocht. Willem Adriaan en zijn vrouw Maria de Haes sleten hun laatste dagen op de buitenplaats Uitermeer in Lisse. Machtsveranderingen Na het gouverneurschap van Willem Adriaan van der Stel mochten bestuurders alleen nog grond bezitten voor eigen gebruik. De lokale burgerelite vormde een hechte groep. Zij kende inmiddels haar machtspositie tegenover de verzwakkende VOC. En architectuur was een belangrijk middel om deze positie te benadrukken. Vanaf 1760 kwam de unieke Kaaps- Hollandse bouwstijl tot zijn hoogtepunt. De komst van de Britten in 1795 betekende een drastische verandering van de cultuur die zich sinds de vestiging van de Nederlanders aan de Kaap had ontwikkeld. Tegenslagen zorgden ervoor dat veel Afrikaners uit het gebied vertrokken en landhuizen in verval raakten. Exact honderd jaar geleden startte een grootscheepse restauratie van Vergelegen door een Britse ondernemer. De banden tussen Nederland en de Kaap waren hecht. De sporen hiervan zijn zowel in Nederland als aan de Kaap terug te vinden in de architectuur, tuinontwerpen, aanwezige planten en dieren, meubelkunst, interieur en naamgeving. Mettertijd lijken deze banden soms vergeten te zijn. In Maandblad Zuid-Afrika komen we er zeker op terug. Een overzicht van Nederlandse kastelen, historische buitenplaatsen en landgoederen is te vinden op de website van Stichting Kastelen, historische Buitenplaatsen & Landgoederen (skbl). Zie: De tentoonstelling Suidafrikaanse skoonheid in de Hortus Botanicus in Amsterdam duurt nog tot eind oktober. Zie: Maandblad Zuid-Afrika, september

10 Archiefvormers en erflaters (7): Het schoolboek van E.C. Godée Molsbergen Liefhebbers van de geschiedenis van Zuid-Afrika kennen zijn naam: E.C. Godée Molsbergen. Zijn nalatenschap in het Zuid-Afrikahuis bestaat uit boeken, onderzoeksmateriaal en een plakboek vol recensies van een omstreden schoolboek uit Everhardus Cornelis Molsbergen is in 1875 te Utrecht geboren als zoon van de ambtenaar Jan Roelof Molsbergen en Wilhelmina Godée (haar achternaam mocht hij bij Koninklijk Besluit van 9 oktober 1902 aan Molsbergen toevoegen). Hij groeide op in Rotterdam, studeerde geschiedenis te Leiden en promoveerde in 1902 bij prof. P.J. Blok op een studie van de betrekkingen tussen de Republiek der Verenigde Nederlanden en Frankrijk, Eveneens in 1902 werd hij directeur van de Christelijke Hogere Burgerschool aan de Jonker E.C. Godée Molsbergen Foto: Fotoarchief Zuid-Afrikahuis, Amsterdam Fransstraat in Rotterdam, de eerste protestants-christelijke hbs in Nederland, die in 1901 mede dankzij zijn inspanningen tot stand was gekomen. Een jaar later liet Godée Molsbergen zich echter alweer benoemen tot hoogleraar geschiedenis aan het Victoria College te Stellenbosch. Ongetwijfeld een eervolle benoeming. Maar de vraag rijst of deze stap, zo kort na zijn aanstelling in Rotterdam, misschien beïnvloed was door het feit dat zijn schoolbestuur in 1903 ook het gereformeerde Marnix Gymnasium had geopend en daar een andere jonge academicus, dr. J. van der Valk, tot rector had benoemd? Een bewogen leven Vanaf februari 1904 doceerde Godée Molsbergen te Stellenbosch, als de eerste hoogleraar Geschiedenis. Hij verdiepte zich in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis en begon erover te schrijven. Zijn verblijf te Stellenbosch werd in 1910 echter abrupt beëindigd. Godée Molsbergen was in 1897 getrouwd met de 20-jarige Rotterdamse Henrietta M.O.A. Hoek; ze hadden een dochter (1898) en een zoon (1903). Hun huwelijk was kennelijk niet erg goed; het werd een publiek schandaal toen Godée Molsbergen haar betrapte met een collega. Op verlof onderweg naar Nederland om er de archieven te raadplegen voor de biografie van Jan van Riebeeck die hij zich had voorgenomen te schrijven, ontving hij een telegram dat hij vanwege het schandaal ontslagen was (overigens samen met zijn rivaal). Het huwelijk werd gered en Godée Molsbergen werd hbs-leraar, privédocent en, na wat duwen en trekken, lector Zuid-Afrikaanse geschiedenis aan de Amsterdamse Gemeentelijke Universiteit (een benoeming tot directeur van de openbare hbs te Terneuzen gebruikte hij om de benoeming tot lector te forceren). Hij doceerde ook koloniale geschiedenis te Leiden, als waarnemer van prof. mr. J.E. Heeres, die lid van de Tweede Kamer was. Het waren jaren van veel werkzaamheden. Hij voltooide zijn boek over Van Riebeeck (1912), redde de Gordon Atlas voor Nederland (1914) en zette de uitgave op van de vierdelige bronnenpublicatie Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandsche tijd ( ). Een echt hoogleraarschap kreeg Godée Molsbergen in 1916 aan de dankzij de Duitse bezetter vernederlandste Universiteit Gent (in de Eerste Wereldoorlog hield Duitsland België grotendeels bezet en steunde de flaminganten; na de nederlaag van Duitsland pakte de Belgische regering de activisten aan en herstelde de vooroorlogse taalpolitiek). Als enthousiast Groot-Nederlander hoopte Godée Molsbergen in Gent de Vlaamse beweging te dienen. Een krant meldde echter na zijn overlijden dat hij er honger leed, in gevaar van bombardementen leefde en tenslotte verjaagd werd door de terugkerende Belgische soldaten, terwijl zijn vrouw er met een Duitse officier vandoor ging (ze trouwde in 1919 te Amsterdam met een dokter Djawa Mas Ischag, scheidde een jaar later van hem en trouwde toen met een vermoedelijk uit Oostenrijk afkomstige meneer L.D. Petit; ze overleed in 1932). Berooid en alleen reisde Godée Molsbergen naar Nederlands-Indië, waar hij leraar geschiedenis werd aan het Koning Willem III Gymnasium en de Meisjes- HBS van de Carpentier Alting Stichting (1919). Een collega, mevrouw W. Fruin- Mees, schreef: Het mannetje moet hard werken voor de kost.... Erg voldoen doet 178 Maandblad Zuid-Afrika, september 2017