Inhoud. Voorwoord... 3

Transcriptie

1 Inhoud Het verheugt ons u het jaarbericht van de Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft weer in een Nederlandse vertaling te kunnen aanbieden. U kunt hiermee een indruk krijgen van de wereldwijde activiteiten van onze Vereniging en de Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap. Wij wensen u veel inspiratie toe bij het lezen hiervan! Jan Borghs, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in België, Ron Dunselman, secretaris-generaal van de Antroposofische Vereniging in Nederland Voorwoord... 3 Algemene Antroposofische Vereniging Interview met Hans van Florenstein Mulder... 4 Enkele aspecten uit het antroposofische leven 2007/ De Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Jongerensectie... 7 Mathematisch-astronomische sectie... 8 Medische sectie... 9 Natuurwetenschappelijke sectie Pedagogische sectie Sectie voor beeldende kunsten Landbouwsectie Sectie voor woord, muziek en euritmie Sectie letteren en cultuurwetenschappen Sectie voor sociale wetenschappen Goetheanum Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht Financieel overzicht Adressen

2 Voorwoord Beste leden, Met de 21e eeuw zijn wij mensen zo zelfstandig geworden en door de condities van onze omgeving geëmancipeerd, dat we vaak niet meer weten wat onze verhouding tot de wereld eigenlijk is. De wereld vreemd zichzelf vreemd is een gevoel dat bijna geen mens bespaard blijft. De lichtzijde van deze vervreemding ligt in de mogelijkheid om nu een bewust en zelf gecreëerde verhouding tot de wereld en zichzelf te vinden. Bewustzijnsziel noemt Rudolf Steiner het deel van de mens, dat zich nu in zijn geestelijke evolutie doet gelden. Wij krijgen een nieuwe identiteit, maar betalen de hoge prijs De werkzame geest vervangen door gedachten, wil in ken, voelen en willen verloren dat de oude eenheid van den- deze tijd zeggen het aanvoelen van de fundamentele uit- de tot nu toe als vanzelfspre- gaat. Met dit verlies eindigt ook daging van het sociale. kend ervaren groepssaamhorigheid van de mens hij wordt Rudolf Steiner antisociaal. Wat van het grootste belang is en wat iedereen zich door antroposofie kan verwerven, is het ontwikkelen van een nieuwe, bewuste samenhang van denken, voelen en willen. Rudolf Steiner geeft deze weg aan wanneer hij in het boek Theosofie de bewustzijnsziel als ziel in de ziel omschrijft. Paul Mackay was als bestuurder actief in het antroposofische bankwezen in Nederland vóór hij in 1996 lid van het bestuur aan het Goetheanum werd. Op 23 januari 1923 wijst Rudolf Steiner erop dat de antroposofische vereniging voor een gezonde gemeenschapsvorming de zes deugden, die ook als zes basisoefeningen (Nebenübungen) bekend zijn, in totaliteit nodig heeft, opdat de bewustzijnsziel van haar antisociale aard naar de dialoog met de wereld kan komen. Deze dialoog betekent, dat de mens begint in zichzelf de wereldontwikkeling gewaar te worden en zo haar binnenkant leert ontdekken. Laten we op deze plaats van de zes deugden vooral de scholing van het gevoelsleven naar voren halen. Hier slaat het hart van dit zesledige organisme van ziele-rijpheid. Door dit te cultiveren en daarom hebben wij dit afgelopen herfst met de secretarissen-generaal en vertegenwoordigers van de ledengroepen tot het jaarthema van 2008/2009 gemaakt lukt het om het aanvankelijk op ons zelf betrokken gevoel, in een waarnemingsorgaan voor de eigenheid van andere mensen om te vormen. Daardoor ontstaat het vermogen tot empathie, het vermogen zich in de belevingswereld en het ervaringsveld van de ander te verplaatsen. Het hart wordt ruimer en wordt tot ken-orgaan. Deze scholingsweg betekent ook een vergeestelijken van de emotionele competentie waarover Margrethe Solstad in dit verslag spreekt. Als wij, als antroposofische vereniging in deze eeuw onze opgaven willen vervullen, dan komt het er in het bijzonder op aan grootmoedig te zijn in onze gemeenschapsvorming, want de verbintenis met het geestelijke zal steeds meer steunen op een intermenselijke verbintenis. Deze weg is niet makkelijk. Aanvankelijk kunnen tekortkomingen heftiger aan de dag treden. Maar na een min of meer lange weg zijn ook de resultaten te zien, die zowel de gemeenschap als het individu rijker maken. Zo zullen daden mogelijk zijn, waartoe wij als individu niet in staat zijn, maar waartoe onze tijd ons als mensengemeenschap en vereniging steeds dringender uitdaagt. Paul Mackay Het Bestuur van het Goetheanum 3

3 Algemene Antroposofische Vereniging Een zekere feeling voor de werkelijkheid van de geest Hans van Florenstein Mulder over het antroposofische werk in Oost Azië Hoe staat Oost Azië tussen de economische boom en de spirituele ontworteling? Jan Christiaan Smuts, een Zuid-Afrikaanse filosoof waar Rudolf Steiner reeds attent op maakte, raadde al in het begin van de 20e eeuw aan, dat de aandacht moest worden verlegd, weg van de Noordzee en de Atlantische Oceaan, naar de Pacific als plek van ontmoeting tussen Oost en West. In China beleven de leerstellingen van Confucius en Laotse een renaissance. Daar staat de economische boom met zijn enorme Ontvangstruimte in de nieuwe opleidingsschool voor biologisch-dynamische landbouw. Hans van Florenstein Mulder was vrijeschoolleraar voor natuurwetenschappen en was betrokken bij de lerarenopleiding. Na zijn werk als secretaris-generaal van Nieuw Zeeland, vertegenwoordigt hij sinds 2006 de antroposofische vereniging in Azië. e c o l o g i s c h e p r o b l e m e n tegenover. Tian Zhen of True Nature, bij Beijing, is een ecologisch initiatief, waar Oost en West, antroposofie en Tai-Chi elkaar ontmoeten. Daar werd een opleidingsschool voor biologisch-dynamische landbouw opgericht. In de ontvangstruimte hangen vier portretten: Rudolf Steiner, Goethe, Confucius en Laotse. Dat is veelbelovend. Hoe kunnen wij vanuit de westelijke hemisfeer Oost Azië begrijpen? In het westen ervaren wij de fysieke uiterlijke wereld als realiteit en de geestelijke wereld in het beste geval als idee. In het oosten is het omgekeerd. Hier wordt de geestelijke wereld reëel beleefd, hoewel in de loop van de 20e eeuw de invloed van het westen door de wereldeconomie sterk is geworden. Ik neem waar dat er nog steeds een sterk gevoel voor de geestelijke werkelijkheid leeft. Daarom is er zonder meer ontvankelijkheid voor wat door antroposofie mogelijk is: dat antroposofie hen ook een nieuw inzicht in hun eigen bronnen kan geven, dat door antroposofie niet alleen het verleden maar ook de toekomst duidelijker kan worden door ideeën over een nieuwe maatschappij-structuur. Zo n openheid vind ik in het westen niet. Ze hebben een gevoel voor ideeën die op de totaliteit zijn gericht en kunnen hun voorstellingen makkelijk veranderen. Ze zijn niet verliefd op ideeën, zoals wij in het westen. Voor mij was het boek van Prof. Richard E. Nisbette The Geography of Thought. How Asians and Westerners Think Differently And Why? zeer nuttig. Een voorbeeld van zijn onderzoek: In een experiment werd aan oosterse en westerse studenten het beeld van een aquarium getoond. Aansluitend moesten ze weergeven wat ze hadden gezien. De studenten met een westerse geaardheid beschreven hoofdzakelijk de centrale grote vis en nog zo n paar dingen van de omgeving. De oosterse studenten beschreven de mosselen, de planten, alle details van de bodem en pas op het laatst noemden ze de vis. In het oosten: van de periferie naar het centrum, een totaalbeeld. In het westen: van het centrum naar de periferie. De oosterse weg staat veel dichter bij de opvoedingsstijl van de vrijeschool-pedagogiek. In het oosten bestaat bovendien een ontvankelijk gevoel voor verandering. Terwijl het westerse denken doortrokken is van of of, hoort bij het oosterse denken het zowel het één als het ander. Dat zou ik met de grondsteenmeditatie in verband willen brengen: Laat uit het oosten aanvuren, wat door het westen zich vormt. Hoe ontwikkelt het antroposofische leven zich? Ik zou vooraf willen zeggen dat ik hier niet voor de ontwikkeling in Japan spreek, omdat de Japanners daar een eigen antroposofische vereniging en beweging hebben. Het is nu 12 jaar geleden dat de eerste vrije kleuterschool in Azië is geopend. Daarna zijn al gauw onderbouw en inmiddels ook bovenbouw gevolgd. Taiwan: Ilan, Taichung Filippijnen: Manilla Thailand: Bangkok en dit jaar ook in Korea: Seoel. Sinds 2005 hebben we regelmatig een Azië-Pacific-lerarenconferentie. In het afgelopen jaar kwamen 220 leraren naar Bangkok. 4

4 Algemene Antroposofische Vereniging Voor de grondslagen van het pedagogische werk is het erg belangrijk de antroposofie te behoeden. Zo zijn antroposofische studiegroepen ontstaan in Bangkok en op de Filippijnen, waar inmiddels ook klassenuren worden gelezen. Op het ogenblik wordt de oprichting van de antroposofische vereniging in Taiwan voorbereid. Het is interessant dat vaak eerst de vrijeschoolpedagogie belangstelling wekt en pas veel later de methode van de biologisch-dynamische landbouw. Dit jaar ben ik gevraagd ook in Nepal en Vietnam werkcolleges te houden over biologisch-dynamische landbouw. Daarnaast wil ik de artsencursussen in India, Taiwan, de Filippijnen, Japan en Australië noemen, die Michaela Glöckler heeft georganiseerd. Het is belangrijk dat de vraag kwam: Hoe zou de antroposofische beweging door de antroposofische vereniging en de Vrije Hogeschool gesteund kunnen worden? Zo ontstond in 1996 de Pacific-conferentie. Welk gezicht heeft antroposofie of heeft antroposofie nodig in Oost Azië? In Azië ontmoeten wij de meest verschillende culturen en religies. Het is erg aan te raden met antwoorden te wachten tot er een vraag komt, de landstaal te gebruiken en de mensen op hun persoonlijke leefwereld aan te spreken. Bovendien zouden wij steeds de vraag moeten stellen: Wat vereent en verenigt ons? Tegenwoordig wordt zoveel over culturele en religieuze verschillen gesproken, dat wij vergeten welke gemeenschappelijke waarden ons samenbrengen. Zodra wij onbevangen de juiste vragen stellen, ontstaat gemeenschap en overeenstemming: Wat is het leven? Wat zijn de sociale uitdagingen van onze tijd en hoe vinden we passende antwoorden? Hoe kunnen wij de mensenrechten, de menselijke waardigheid, gelijkheid en vrijheid behoeden? Ik weet dat mijn werk in Azië, de ontmoeting met andere culturen en religies, mij heeft geholpen een dieper inzicht in de antroposofie te krijgen. Wat zijn de actuele opgaven? Wij moeten met elkaar in dialoog komen. Enige jaren geleden lukte het door het initiatief van Ha Vinh Tho zelfs in Vietnam, dat boeddhisten en antroposofen aan één tafel zaten. Daarbij mogen we niet in oude voorstellingen en clichés blijven hangen. Het moderne geëngageerde boeddhisme heeft hele nieuwe karaktertrekken. Het helpt de globalisering en de sociale spanningen een menselijk gezicht te geven. En de islam? Toen ik in 2006 in Lahore, Pakistan de heilpedagogische instelling bezocht, ontdekte ik het werk van de islamitische filosoof en dichter Mohammed Iqbal ( ). Hij heeft ongetwijfeld een verwantschap met Goethe en vereerde de Duitse schrijver. Hij is een moderne, islamitische denker waar wij als antroposofen oog voor zouden moeten hebben. Hier een paar van zijn ideeën: 1. Zelfverwerkelijking schenkt de mens uniciteit. 2. Opvoeding moet de individualiteit bevorderen. 3. Vrijheid is de eigenlijke adem van het leven. Hij ziet het als opgave, dat de mens medewerker wordt in het creatieve proces van de evolutie. Wat kunnen we Oost Azië wensen? Dat het zijn rijke, spirituele bronnen kan verdiepen en daarbij kan antroposofie een belangrijke hulp zijn. Studenten bij het vrijeschool-werkcollege in Taiwan. Tekens en kristallen. 5

5 Algemene Antroposofische Vereniging De onopvallende aanwezigheid van de antroposofie in de wereld Enkele aspecten uit het antroposofische leven 2007/2008 Drie voorbeelden uit honderd: - New York: 20 mensen kwamen in de zomer van 2007 naar het antroposofische Nature- Institute, om zich een week lang door excursies en workshops te scholen in de ontmoeting met de natuur. De deelnemers konden nauwelijks meer verscheiden zijn: naast de vrouwelijke biologieprofessor uit Texas, die antroposofie hier leert kennen, zit de leraar met 30 jaar vrijeschool-ervaring. Dat gaat goed, want het gaat er niet om wat iemand in zijn rugzak heeft, maar wat iemand aan nieuwe vermogens mee naar huis neemt, zei Craig Holdrege, die voor de cursus verantwoordelijk was. - Heliopolis/Egypte: op de trappen van aangestampte leem zitten onder het grote zonnezeil bijna 1000 jonge mensen voor het maandelijkse feest en kijken zwijgend naar het podium. Daar staat Ibrahim Abulaish en vertelt met zachte stem een sprookje van de heilpedagoog Michael Bauer. - Nakorn Nayok/Thailand: 80 belangstellenden wisselen gedachten uit bij de Pacific-conferentie samen met Paul Mackay en Cornelius Pietzner over de spirituele dimensie van het lot. Porn Panascot, uit de kring, doet een voorstel voor een kritiekcultuur: er zouden medailles gegeven moeten worden voor misstappen. Dit wereldwijde antroposofische cultuurleven doet denken aan foto s van de nachtelijke aarde, wanneer de belichting van de steden en straten een goudgeel lichtschijnsel geeft op het donkere aardelichaam. Deze ontmoetingen zijn niet spectaculair, maar ze vormen de binnenkant van het antroposofische cultuurleven. Dat geldt ook voor de hogeschoolbijeenkomsten, die in de USA en Nederland, in Noorwegen en Frankrijk hebben plaatsgevonden. Zoals al in 1991 in Järna en in 2005 aan het Goetheanum werd er gewerkt aan de hele cyclus van de 19 klassenuren in lezingen en gesprekken. In de USA hebben 230 leden van de hogeschool Michaela Glöckler, Virginia Sease, Johannes Kühl en Cornelius Pietzner ontmoet, op andere plaatsen waren er kleine groepen mensen bijeen. In het afgelopen jaar begonnen drie nieuwe secretarissen-generaal aan hun werk: Stefano Gasperi, nam de coördinatie in Italië over van Stefano Pederiva. In Duitsland kwam Hartwig Schiller, die in de afgelopen jaren voorzitter was van de bond van vrijescholen, in de plaats van Nana Göbel. Zij wil zich meer aan haar taken bij de Vrienden van de opvoedkunst volgens Rudolf Steiner gaan wijden en treedt daarom dit jaar af. Ook Joan Almon (USA) wil zich op haar werk bij de 'Alliance for Childhood concentreren en heeft daarom de functie overgedragen aan Torin Finser. Finser geeft leiding aan de opleiding voor vrijeschoolleraren in Antioch/New England en heeft zich beziggehouden met de menselijke organen in relatie tot de ontwikkeling van maatschappelijke organisatievormen. Hij wil in zijn functie, die hij deelt met MariJo Rogers, vooral zowel het antroposofische onderzoek als het inzicht in een kosmisch christendom stimuleren. Ter gelegenheid van de honderdste herdenkingsdag van het congres in München werd in 2007 op vele plaatsen dit begin van het antroposofische kunstleven herdacht, vooral in Duitsland/München, Nederland en aan het Goetheanum. Zo vond in november in Amsterdam een openbare conferentie plaats met meer dan 200 deelnemers, waar de kunst met een antroposofisch stempel centraal stond en waar ook delen uit de mysteriedrama s werden opgevoerd. Bovendien werd een special van het tijdschrift Motief aan dit thema gewijd. In München vonden het gehele jaar door voordrachten, gespreksgroepen en opvoeringen rond dit thema plaats. Op beide plaatsen stond de vraag centraal, hoe naast uiterlijke stijlvormen en de aan Rudolf Steiner s kunstwerken verwante stijlen, zijn kunstzinnige intenties opgepakt en voortgezet kunnen worden. In elke individuele ziel leeft tegelijkertijd de bewondering voor het onbekende en de wens naar eigen initiatief. Deze natuurlijke spanning is ook binnen de antroposofische vereniging te vinden. Stellig kan bezinning op de geboorte van het kunstzinnige werk binnen het congres van de theosofische vereniging in München in 1907, voor de toekomst mogelijkheden scheppen voor de antroposofische vereniging. 6

6 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Na zeven jaar een organisme Jongerensectie Hoe ziet de opgroeiende generatie met al haar verwachtingen zichzelf in een onoverzichtelijke en ouder wordende maatschappij? Het grote 15e Shell-jongerenonderzoek geeft antwoord op deze vraag met drie motieven: De meeste jongeren kijken met vertrouwen naar de ouderen, het klassieke generatieconflict is bijna onbetekenend geworden. Familiebanden krijgen een emotionele betekenis zoals voor het laatst veertig jaar geleden vóór de 68-revolutie. Waarden als betrouwbaarheid en eerlijkheid, als klassieke deugden van sociale vaardigheid, staan hoog op de ranglijst. In onze tijd is noch nabijheid noch afstand te vertrouwen, beslissend zal zijn of ik het ben die bereid is er middenin te willen zijn. Mechthild Oltmann op de zomer-jongeren-conferentie. Elizabeth Wirsching leidt sinds acht jaar de jongerensectie. Daarvoor werkte ze als lerares in Noorwegen. Het was geen opzet, maar vermoedelijk wel het resultaat van levendige actuele vragen en enquêtes, dat de projecten en bijeenkomsten van de jongerensectie juist die punten betreffen die in voornoemde studie vermeld staan. De februaridagen van het Vrije Hogeschoolcollege horen ook tot dit veld. Samen met de leden van het Vrije Hogeschoolcollege bogen meer dan honderd, bij de antroposofie betrokken jongeren zich over de kernvragen van de geestelijke scholing. Generaties overbruggend kwam zo een nieuwe vorm van collegialiteit tot stand. Samen met weekendbijeenkomsten over de mantra s vormen de februaridagen het innerlijke hoogtepunt van het jaar in deze sectie. De Connectbijeenkomsten, die elk voorjaar plaatsvinden, ontplooien een steeds bruisender leven. Op het Goetheanum worden dan ongeveer 30 twaalfde klassen uit meer dan 20 landen uitgenodigd, om hen een eerste kennismaking met antroposofie te bieden. Een paar leerlingen van de eerste Connectbijeenkomst 2003 zijn nu verantwoordelijk voor eigen antroposofische projecten, zoals bv. IDEM, het vrije netwerk van internationaal engagement in ontwikkelingssamenwerking. De derde Connectbijeenkomst 2007 zou de laatste zijn, maar de verwachtingen van veel 11de klassers dwongen de medewerkers van de sectie rond Elizabeth Wirsching door te gaan en in 2009 weer de poorten te openen. De ervaringen van de laatste Connectbijeenkomst laten wel zien dat de inhoudelijke voorbereiding met de afzonderlijke klassen en de begeleidende Leerlingen uit Zuid-Afrika op de Connect-conferentie. leraren, intensiever moet worden aangepakt. Connect maakt de eerste ontmoeting met antroposofie mogelijk. Bij de februaridagen vindt een intensieve uitwisseling plaats met de verantwoordelijken van de secties over meditatieve inhouden. Daar tussenin staat de zomerbijeenkomst: Onder de titel er middenin ( Mittendrin ) organiseerde de jeugdsectie voor het eerst samen met de Christengemeenschap in de zomer van 2007 een grote ontmoetingsconferentie met voordrachten en workshops over persoonlijkheidsvorming en spiritualiteit, in en vanuit de impulsen van het maatschappelijke leven. In de komende zomer zal het thema er middenin worden voortgezet. Zowel jongeren in opleiding en projecten, als initiatiefdragers van alle leeftijden worden op het Goetheanum uitgenodigd om over hun persoonlijke er middenin te vertellen. Ten gunste van een rijke levendigheid, zal worden afgezien van een klassieke programmastructuur. De reacties tot nu toe op deze oproep, stemmen de medewerkers van de sectie hoopvol, dat aan het Goetheanum na de rust van de Johannes-tijd de grote verscheidenheid aan menselijk engagement zichtbaar wordt. De verschillende vormen van gemeenschap zijn voor Elizabeth Wirsching en haar medewerkers bijzonder belangrijk, omdat naar hun mening, de ontwikkeling van het individu zich in en met de gemeenschap, steeds meer ontwikkelt en bewust wordt. 7

7 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Stappen in boek en tijdschrift Mathematisch-astronomische sectie Mathematica is de uitzondering onder alle wetenschappen. Alleen de wetenschap van de getallen en de figuren heeft voor een spirituele behandeling geen alternatieve toegang, geen verandering van paradigmata nodig. In de koningin van de wetenschappen speelt het materialisme nauwelijks een rol, ook al zou het materialisme juist door de mathematica alle wetenschapsgebieden kunnen veroveren. Mathematica is in zekere zin onaantastbaar, ze is religie, zoals Novalis schreef. Het gaat er bij de sectie-activiteit om dat bij deze vorm van mathematica, contemplatief wiskunde bedrijven (Kontemplatives Mathematisieren), de mathematische gedachtevormingen zo worden vertraagd dat de innerlijke kwaliteit van de wetmatigheden tot De gehele getallen heeft God geschapen, al het andere is een spirituele belevenis wordt. mensenwerk. Bijzondere aandacht gaat uit naar het gebied van de projectieve geometrie, omdat in deze Leopold Kronnecker bijzondere geometrie gedachtevormen worden ontwikkeld die niet alleen helpen om morfologische processen van het levende beter te begrijpen, maar ook een succesvol oefeninstrument zijn om aan de grensvlakken van zintuiglijk naar bovenzinnelijk, bewustzijn en zekerheid te ontwikkelen. Oliver Conradt, natuurkundige en pedagoog, leidt sinds 2005 de mathematischastronomische sectie aan het Goetheanum. Oliver Conradt, leider van de sectie, heeft nu op zich genomen om door een verdiepende en regelmatige samenwerking in de werkgroepen astronomie en geesteswetenschap en mathematica en geesteswetenschap, de basis te leggen voor nieuwe, actuele leerboeken en publicaties. Daarbij gaat het in de eerste plaats om de verhouding van antroposofische geesteswetenschap en astronomie, resp. mathematica. Als voorbeelden van de bevruchtende werking van antroposofie kunnen de fenomenologische astronomie, de kosmologie, ruimte en tegenruimte en de geestelijke grondslagen van de getallen genoemd worden. Nog een initiatief tot publicatie betreft de nalatenschap van Elisabeth Vreede, de eerste leidster van de mathematisch-astronomische sectie. Naast een paar voordrachten en haar circulaires, waarin ze de hele antroposofische astronomie De zon, astrofysisch en antroposofisch beschouwd, zal in 2008 een centraal studiethema zijn in de sectie. Eruptie op het zonne-oppervlak (Sonde Ulysses). heeft gebundeld, zijn er nog talrijke artikelen en voordrachtnotities, die ook zullen worden uitgegeven. Het nieuw opgerichte tijdschrift JUPITER in het Duits en Engels heeft al meer dan 170 abonnees. Artikelen over mathematica en astronomie, interviews met schrijvers en onderzoekers op het gebied van de sectie en boekverwijzingen zullen het geestelijke leven in de sectie zichtbaar maken. In de herfst van 2007 vond een conferentie plaats over de planeet Venus. Astronomische, medische en menskundige fenomenen van deze aardse buur en zijn betrekkingen tot het menselijk lichaam werden uitgewerkt. Het komende jaar zal Mars als de tweede buur van de aarde onder de loep genomen worden. Zoals op vele andere werkgebieden van de antroposofie stellen ook de wiskunde-leraren op de vrijescholen zich de vraag, wat het specifieke is van het antroposofische wiskunde-onderwijs. Als grondslag voor deze poging om zelf duidelijkheid te scheppen werd bij de jaarlijkse conferentie van wiskunde-leraren, de boog vanaf het vormtekenen van de eerste schooldag in de eerste klas tot en met het meetkunde-onderwijs in de 12e klas duidelijk uiteengezet. In het komende jaar zal het panorama van het antroposofisch geïnspireerde reken-onderwijs volgen. 8

8 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Innerlijke en uiterlijke identiteitsvorming Medische sectie Michaela Glöckler heeft sinds 1988 de verantwoordelijkheid voor de medische sectie. Zij is kinderarts en houdt zich naast de geneeskunde bezig met pedagogische, christologische en kunstzinnige vragen. Geneeskunde en de zich stormachtig ontwikkelende gezondheidsbranche worden op het ogenblik als de meest kansrijke groeimarkt gezien. Maar terwijl patiënten met kennis van zaken in het algemeen welwillend staan tegenover de complementaire en antroposofische geneeskunde en de antroposofische kliniek Havelhöhe in de tot nu toe grootste enquête van een ziekenkas naar de tevredenheid van patiënten, de eerste plaats behaalde, strijdt de antroposofische geneeskunde toch nog steeds voor haar wettelijke legitimatie. Voor de verantwoordelijken van de antroposofische medische beweging is dit de externe aanleiding, haar wetenschappelijke en praktische identiteit te onderzoeken, om haar in de context van de tegenwoordige medische begrippen een plaats te veroveren. Op vijf gebieden wordt achter dit proces vaart gezet: Schijnbaar uiterlijk, maar belangrijk voor het eigen begrip van iedereen die op het gebied van de antroposofische geneeskunde werkt, werd de naamgeving verduidelijkt. De veelsoortige benamingen bijv. geneeskunde die antroposofisch uitgebreid, vervolmaakt, georiënteerd is werden onder de door Rudolf Steiner gebruikte naam antroposofische geneeskunde samengebracht. Deze naamgeving is vanaf 2007 ook te vinden in de titel van het tijdschrift medizin-individuell, een gemeenschappelijke onderneming van de Duitse antroposofische ziekenhuizen. Samen met de pedagogische sectie en de landbouwsectie, evenals de Europese overkoepelende verbanden van antroposofische beroeps- en levensgebieden, werd in het voorjaar 2007 het initiatief ELIANT (Europese alliantie van initiatieven op het gebied van de toegepaste antroposofie) in het leven geroepen. Het doel van ELIANT is, om met een mln. handtekeningen het belang van het antroposofisch maatschappelijk engagement aan de Europese wetgever zichtbaar te maken. Deze onderneming is een schrede op de weg om in Europa ook voor de antroposofische medicijnen wettelijke kaders te scheppen. Twee gebieden van activiteit beogen de innerlijke identiteit: Op academisch gebied wordt eraan gewerkt leerstoelen voor antroposofische geneeskunde mogelijk te maken en de opleiding wereldwijd te ondersteunen. De jaarconferentie van de antroposofisch-medische beweging van 2007 stond in het teken van samenwerking met farmaceuten en fabrikanten van geneesmiddelen. De pogingen om de spirituele identiteit van de antroposofische geneeskunde beter te omschrijven en erkenbaar te maken, culmineren vooralsnog in de jaarconferentie van 2008, met als thema antroposofische geneeskunde en haar identiteit, waarvoor alle mensen die in therapeutische beroepen werkzaam zijn, in het Goetheanum worden uitgenodigd. Een hoogtepunt in 2008 zal het eerste wereldcongres voor heileuritmie zijn. Na drie jaar voorbereiding worden op het congres zoveel mogelijk van de 1600 heileuritmisten verwacht. Angelika Jaschke en Elisabeth Leiste van de conferentie-organisatie zien de volgende vragen als centraal: Hoe kan de heileuritmie zo tot de geneeskunde doordringen, dat ook haar mogelijkheden bij welvaartsziektes ten volle worden benut? Wat is het speciale van heileuritmie in vergelijking met andere bewegingstherapieën? Hoe is de geestelijke scholing van een heileuritmist te omschrijven? Het is zeker geen toeval dat 100 jaar nadat Ita Wegman op het Congres van München van de theosofische vereniging besloot om met Rudolf Steiner samen te werken, de identiteit van de antroposofische geneeskunde nu opnieuw wordt verankerd. Opleidingscursus voor antroposofische geneeskunde in Chili. 9

9 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Leren van het leven Natuurwetenschappelijke sectie Het organisme van de aarde en de evolutie waren twee manifestaties van de sectie. Aan de beide bijeenkomsten lag de vraag ten grondslag wat leven eigenlijk is. In onze tijd die het stempel draagt van verandering, krijgt de vraag naar het inzicht van wat leven is, bijzondere dramatiek. I am being well prepared to appreciate the struggle ('nu ben ik goed voorbereid om de strijd aan te gaan ) schreef Charles Darwin op de overtocht naar Amerika in zijn dagboek. De grondvester van de moderne evolutietheorie had het werk van de Hoe we denken over het sociaal econoom Thomas leven, bepaalt ons handelen. Malthus Principle of Population We lossen de problemen van voor zich en las dat de groei van de 21e eeuw alleen op, als de bevolking bij beperkte middelen van bestaan uitmondde in we van de natuurwetenschap leren, een begrip voor het een strijd tot overleven. Alle leven te ontwikkelen dat observaties schijnen Darwin recht doet aan de geestelijke gelijk te geven, toen hij de sociale theorie op de biologie over- dimensies. bracht. Omgekeerd inspireert Johannes Kühl De strijd om het bestaan als verondersteld automatisme van de natuur tot op heden grote gebieden van het menselijke handelen. Basisonderzoek om tot vruchtbare beschouwingen over de natuur en het leven te komen, is daarom een centraal aandachtspunt van de medewerkers van de natuurwetenschappelijke sectie. Johannes Kühl (natuurkundige) leidt sinds 10 jaar de natuurwetenschappelijke sectie. Zijn wetenschappelijke prioriteiten zijn het water, en de optiek. Een succesvol voorbeeld is het genproject van Ruth Richter en Johannes Wirz. De twee biologen onderzochten gentechnisch gemanipuleerde tomaten-, tarwe- en aardappelsoorten. Bij deze planten werden enkele gen-sequenties in het erfelijkheidspatroon ingebouwd, zodat ze resistent worden tegen ongedierte of bestand zullen zijn tegen pesticiden. Op het onderzoeksinstituut in Dornach kon worden aangetoond, dat zo n lokale manipulatie van de erfelijkheid het gehele organisme verandert, vanaf de ontwikkelingsdynamiek, via de plantenvorm tot en met de bloeiwijze. Net als het weer en de voeding werkt iedere genetische ingreep omvangrijk, integraal. Zo is het gelukt, de karakterisering zoals Goethe die geeft, beter te begrijpen: De erfelijkheid is tot de uiterlijke omstandigheden te rekenen, die de planten in totaliteit modificeren, terwijl de innerlijke natuur de plant constitueert. Johannes Wirz neemt als vergelijking een roman van 1000 pagina s: Zoals door één woord het hele verloop van een handeling zou kunnen veranderen, zo lijkt de specifieke genmanipulatie te werken op het organisme. Als we onze gedachten laten gaan over de overwegingen betreffende genmanipulatie aan hogere organismen, dan wordt de draagwijdte van dergelijke inzichten duidelijk. In het laboratorium voor kristallisatie, werden bloedbeeldanalyses in opdracht van artsen uitgevoerd en vragen naar kwaliteitsonderzoeken behandeld. De samenwerking met een afdeling van de vakschool in Wädenswil heeft geresulteerd in een project voor levensmiddelenkeuring: Met traditionele methoden is het niet mogelijk om de processen bij de productie van olijfolie te beoordelen. Mogelijkerwijs kan hier de beeldscheppende methode van de kristallisatie bijspringen, zodat het mogelijk wordt het ontwikkelingsproces van de olijfolie te beoordelen. In 2007 betrokken de medewerkers van de sectie het gerenoveerde Glashaus. Nieuwe kantoor- en laboratoriumruimten staan nu ter beschikking. Na deze uiterlijke verbouwing volgde ook een innerlijke verbouwing: Het onderzoeksinstituut wordt nu door twee secties, natuurwetenschap en landbouw, samen gerund. De wetenschappelijke uitwisseling via colloquia, conferenties en tekststudies staat zo op een breder fundament. 10

10 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Academisering van de vrijeschool-pedagogiek Pedagogische sectie In het jaar 2007 heeft de vrijeschoolbeweging de grens van 1000 scholen overschreden. Vooral in Hongarije, Duitsland en buiten Europa, in Israël en Argentinië stijgt het aantal leerlingen. Tegelijkertijd is het duidelijk dat het gebrek aan gekwalificeerde leraren overal de groeikracht afremt. In de Oost-Europese landen, met name in Rusland en Roemenië, hebben de scholen met tegenslagen te kampen. Een dominerende bureaucratie en de lage levensstandaard bezorgen de scholen veel last. Naast de uitbreiding zijn er daarom ook verschillende scholen die hun deuren weer hebben moeten sluiten. De vrijescholen en Rudolf Steiner scholen hebben hun schaduwplekjes verlaten en treden in het volle licht van de openbaarheid. Dat heeft twee gevolgen. Met name in het Duitstalige gebied neemt de kritiek op de scholen Vrijeschoolpedagogie bouwt toe. Hier wordt een verborgen op de intuïtiegave van de ritme zichtbaar. De solopartijen individuele leraar. Hier ligt de van enkelingen wordt een eigenlijke bron. orkest in de media. De inhouden van deze kritiek zijn over- Christof Wiechert wegend thema s uit oudere controversen die allang werden uitgelegd en weerlegd. In de hoop op nieuwe munitie hebben Duitse critici zich onlangs tot vrijescholen overzee gewend. Het is zeer belangrijk de oprechte bezwaren in deze polemiek te onderscheiden. Christof Wiechert, pedagoog en medeoprichter van de lerarenopleiding in Nederland, leidt sinds acht jaar de pedagogische sectie. Daarmee is het tweede gevolg aangeroerd. In wetenschappelijke kringen begint een kritische uiteenzetting met de vrijeschool. Een oorzaak voor deze nieuwe belangstelling komt zonder twijfel door de activiteit van de Software AG Stichting. Deze stichting houdt zich zeer intensief bezig met de belangen van de internationale schoolbeweging, met het doel de antroposofie en vooral de vrijescholen op academisch niveau te verankeren. Hiermee staat ook in verband dat kortgeleden de Alanus Hogeschool als universiteit is erkend. Naast Stuttgart beschikt de vrijeschoolbeweging daarmee over een tweede academische lerarenopleiding. De betekenis van deze ontwikkeling naar het universitaire leven toe mag niet worden onderschat. Ten opzichte van deze academisering van de vrijeschoolpedagogie, contrasteert het vermogen De vredesactivist en vrijeschool-pedagoog Johannes Matthiesen op de conferentie over vredespedagogie in tot intuïties, dat van de leraren vooral als kunstenaars wordt gevraagd. Van het succes van de samenwerking van opleidingen en scholen zal het een en ander afhangen. In het jaar 2007 werden door de schoolbeweging vier onderzoeken naar de levensomstandigheden van vroegere vrijeschool-leerlingen uitgebracht. De eerste studie, geïnitieerd door de Software AG Stichting, leidde tot de publicatie: Vrijescholen op de testbank. Het onderzoek werd via netwerken gekoppeld aan verschillende universiteiten en ook in Zwitserland toegepast. Hoewel de Duitse studie bepaalde punten van kritiek disproportioneel belichtte, is het totaalbeeld bemoedigend. Deze studies werden aangevuld met enquêtes uit Zweden (Bo Dahlin) en de USA (David Mitchell en Gerwin Douglas). Een wetenschappelijk colloquium, Pasen 2009, is een bijzonder initiatief samen met de medische sectie. Bij deze bijeenkomst met leidende vertegenwoordigers op het gebied van de neurobiologie en de leermogelijkheden van de mens zal de vraag centraal staan of de nieuwe inzichten op het gebied van onderwijskunde, de antroposofische zienswijze over de mens en zijn leervermogen onderschrijven. Kunnen leeftijdsgebonden ontwikkelingsfasen, een ontwikkelingsafhankelijk leerplan en het pedagogisch voornaamste uitgangspunt van leeftijdshomogene opvoeding wetenschappelijk worden bevestigd? Achter deze vraag staat de vraag naar de wetenschappelijkheid van de antroposofie. 11

11 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Erkenning als inspiratiebron Sectie voor beeldende kunsten Op vrijwel geen enkel levensgebied is Rudolf Steiner s omgang met uitdrukkingsmiddelen zo tastbaar als op het gebied van de beeldende kunsten. Het eerste Goetheanum / het tweede Goetheanum, de verscheidenheid in vorm en materiaal doen ons realiseren dat Aan het werk van Rudolf scheppende impulsen veel dieper Steiner kunnen kosmischmenselijke vormgevende behoort tot de centrale aan- liggen dan in de stijlrichting. Het krachten worden ervaren, die dachtspunten van het sectiewerk het eigen kunstzinnige scheppen impulseren. van de 21e eeuw op het spoor te om deze vanuit het gezichtspunt Ursula Gruber komen. De antroposofisch georiënteerde architecten vragen zich bijvoorbeeld af hoe tussen de extreme architectonische talen van tegenwoordig een midden, een architectuur vanuit de mens geschapen kan worden. Formeel strenge en eenvoudige bouwwerken staan tegenover het zoeken naar dynamiek en elan. Gaat in de verstarring het leven verloren, in de willekeurige beweging ontbreekt vaak de menselijke maatstaf. De binnenhuis architectuur van de DZ-Bank in Berlijn van de architect Frank O Gehry is een voorbeeld van deze zich uitlevende dynamiek. Ursula Gruber studeerde beeldhouwkunst in Salzburg en is sinds twee jaar verantwoordelijk voor de sectie beeldende kunsten. 12 Voor de architecten Pieter van der Ree, Espen Tharaldsen, Luigi Fiumara en anderen kwam de ontwikkelingsgedachte als bemiddelend motief tussen verstarring en levendigheid. Colloquia, of dat nu voor architectuur, beeldhouwkunst of schilderkunst was, hebben een belangrijke plaats op de ranglijst in het leven van de sectie gekregen. Daarbij komt de vraag centraal te staan, hoe dat wat bovenzinnelijk wordt waargenomen in de gemeenschap bewust gereflecteerd en met de eigen artistieke activiteit verbonden wordt. Zo wisselen de beeldhouwers van gedachten over de plastische krachten van afzonderlijke landschappen en bespreken hoe deze vormingskrachten in een sculptuur kunnen toenemen. Michael-Ahriman-imaginatie. Ursula Gruber 2007 Deze sfeer van wederzijdse erkenning is weinig spectaculair, maar hoort tot het belangrijkste, om gemeenschappelijk het antroposofische scheppen van kunst verder te brengen. Daar is ook de wekelijkse werkkring van kunstenaars voor, die door gesprekken over kunstwerken de kunst van het aanschouwen wil cultiveren. Tegenwoordig staat elk antroposofische levensgebied voor de uitdaging Rudolf Steiner s werk te begrijpen en toegankelijk te maken en tegelijk eigen wegen te gaan. De toekomst van de antroposofie hangt er vooral van af hoe deze vermeende tegenstellingen vruchtbaar kunnen worden samengebracht een opgave die op het gebied van de antroposofisch geïnspireerde kunsten veeleisend blijkt. Ursula Gruber en haar medewerkers wijden zich daaraan in de studieweken over de kunstimpuls van Rudolf Steiner. In de ontmoetingen en conferenties van de sectie staat centraal hoe zich in de tegenwoordige kunst de huidige geestelijke situatie spiegelt. Dat veel van het huidige cultuurleven breder in de belangstelling staat, liet Dokumenta 12 in Kassel zien, de wereldwijd grootste kunsttentoonstelling over de situatie en de mogelijkheden van de beeldende kunsten. Wat zijn de bronnen van onze tijd? Wat is het leven? Wat zijn de huidige opgaven? Zulke vragen stonden als kernthema boven de tentoonstelling: Kunst blijkt in haar visionaire, boven de taal verheven dimensie, weer maatschappelijke ruimte te krijgen. Duidelijker dan dit verslag zal de tentoonstelling in de herfst van 2008 over het sectiewerk kunnen informeren. Parallel aan de Michaëlsconferentie zullen dan talrijke kunstenaars gehoor geven aan de uitnodiging om schilderijen en beeldhouwwerken over het thema Michaël als tijdgeest in het Goetheanum tentoon te stellen.

12 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Van klimaatverandering naar het spirituele Landbouwsectie Mediteren is een noodzaak, zonder dat zullen wij het in de toekomst niet redden. Nikolai Fuchs Nikolai Fuchs, landbouwkundige uit Duitsland, leidt de landbouwsectie aan het Goetheanum. De kring van vertegenwoordigers van de landbouwsectie kondigt voor elk jaar een jaarthema aan. Nadat er 15 maanden aan is gewerkt vormt zich het conferentiethema van de in februari plaatsvindende landbouwconferentie. Met het thema koolstof en klimaatverandering werd de hartslag van de tijd geraakt, want slechts enkele dagen vóór de conferentie publiceerde begin februari 2007 de UNO-klimaatraad zijn alarmerende prognose. Met Prof. Grassl als medeauteur van deze studie, hield een prominente vertegenwoordiger een voordracht op de conferentie. Het feit dat in de industrielanden de consumenten meer voor verzekeringen dan voor voedingsmiddelen uitgeven, kenmerkt de voortdurende prijsverlagingen van levensmiddelen in de laatste 30 jaar. Dan, in 2007, het verrassende keerpunt: weerschommelingen, de groeiende vraag uit China en brede concurrentie door de groeiende vraag naar grondstoffen, deden het aanbod schaarser worden en de prijzen stijgen. De kloof tussen prijs en waarde van levensmiddelen wordt weer iets kleiner en geeft de basisverzorging van het leven weer meer gewicht. Met het jaarthema van 2007 spiritualiteit en landbouw, kiezen de medewerkers op het sectiegebied een belangrijk thema: omdat de prijsverlaging de biologische en biologisch-dynamische beweging dwong tot conventionalisering, komt nu de vraag naar boven: Wat is de zin van ons werk? Nadat de eko-landbouw maatschappelijk aanvaard werd (de meeste landen van de wereld stimuleren tegenwoordig officieel de eko-landbouw), komen de motieven en bronnen van het dagelijkse handelen centraal te staan. Het verlangen naar geestelijk inzicht en de wens de natuur te genezen, brengen naast innerlijk zoeken en vragen naar meditatiepraktijk, vele methoden en technieken zoals geomantie en systeemopstelling op de boerderijen. Welke vormen en soorten spiritualiteit zijn adequaat voor de huidige tijd, en hoe vind ik mijn individuele toegang daartoe? Welke positie nemen de biologisch-dynamische landbouw en de antroposofie daarbij in? Stof genoeg om ons wereldwijd Herkenningsteken van de biologisch-dynamische landbouw: koeien met horens. intensief in te zetten voor de biologisch-dynamische beweging. De jaarlijkse conferentie in februari 2008 trok meer publiek dan anders en gaf gelegenheid het thema grondig door te spitten. In maart 2007 namen de medewerkers van de sectie hun werk weer op in het gerenoveerde Glashaus. De verhuizing van de kleine hoekjes als kantoren voordien, naar de royale, lichte ruimten van nu, illustreert de ontwikkeling van de sectie. Of het nu om het politieke werk voor de ecologische landbouw in Brussel gaat, of het zich beraden op ethische kwesties als de waarde van de planten, gespreksforums met universiteiten, onderzoekskwesties bij ecologische zorg voor bijv. de hygiëne op bedrijven: de landbouwsectie staat allang stevig met één been in de openbaarheid. Voor de antroposofisch werkende boeren, tuinders en mensen die zich met distributie bezighouden, is het zonder twijfel duidelijk dat de vraag naar spiritualiteit en landbouw het doel in zich draagt de spiritualiteit van de eerste generaties een nieuwe basis te geven. Misschien wel om deze reden willen Nikolai Fuchs en zijn raadgevende kring van vertegenwoordigers het jaarthema een langere adem geven, door voor het komende jaar Rudolf Steiner s landbouwcursus zelf als werkthema te nemen. Dit thema vraagt dat wij onze manier van te werk gaan, onze manieren van begrijpen, opnieuw vormen en testen alleen zo kunnen wij uit de bron scheppen. 13

13 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Kan de taal de euritmie volgen? Sectie voor woord, muziek en euritmie Wat kan de euritmie als kunst, wat ze 10 jaar geleden niet kon? In de afgelopen jaren viel het antwoord bij de verantwoordelijken van de opleidingen dikwijls negatief uit: De doorlaatbaarheid van het lichaam zal verdwijnen, daardoor verliest de euritmie haar uitdrukkingskracht. Met dit verlies van deze natuurlijke geestelijke begaafdheid blijkt een andere aanleg te groeien. Aansluiten bij de emotionele competentie van de jonge generatie, en werken aan hun vergeestelijking, zien Margrethe Solstad, de nieuwe leidster van de sectie, en haar voorganger Werner Barfod als veelbelovende opgave. Dit De antroposofische kunstimpuls leidt ons naar geestelijke wetmatigheden, naar een veelheid aan impulsen. Deze om te zetten is een scholingsweg, die men slechts alleen nieuwe vermogen, zich in het gevoelsleven meer soeverein thuis te voelen, paart zich met het verlangen, spiritualiteit door de kunst ervaarbaar te maken. Voor de opleiding zal dit betekenen, kan gaan. aldus Margrethe Margrethe Solstad Solstad, dat in de ontmoeting met de euritmie spontaan waardevolle ervaringen mogelijk zouden moeten zijn, zodat de kunstzinnige weg zichtbaar is. Margrethe Solstad richtte de Noorweegse euritmie-opleiding op en gaf daar vele jaren leiding aan, was secretaris-generaal van Noorwegen en heeft sinds 2007 de verantwoordelijkheid voor de sectie voor woord, muziek en euritmie. In de afgelopen jaren werd vooral aandacht gegeven aan de grondslagen van de euritmie alsook aan de cultuur van wederzijds erkennen en inspireren. In de grote conferentie met Pasen werden afzonderlijke muziekwerken door verschillende mensen solistisch bewerkt en de resultaten ter discussie gesteld. Zulke stappen, evenals kleine artistieke panels en de workshops opleiding van de opleider, hielpen om een gemeenschappelijkheid te ontdekken in het bewustzijn voor de grondslagen van de euritmie. Tot dit bewustzijn wat euritmie tot euritmie maakt, hoort ook dat het een groep zelfstandige toneeleuritmisten is gelukt, hun lang gekoesterde droom van een nieuwe euritmieschool te verwerkelijken. In de vorige herfst begon de euritmieschool 4.D in Hamburg haar opleiding. Dat de euritmie weinig erkenning in het algemene cultuurleven vindt, hoort waarschijnlijk meer tot haar wezen, dan men denkt. Belangrijk is in ieder geval dat ze boven de schepping van Rudolf Steiner uit, een zelfstandig geestelijk fundament kon scheppen. Deze taak heeft de spraakvorming Tijdens repetities voor Ahrimans rijk, uit de Wachter aan de Drempel van Rudolf Steiner. en de antroposofisch geïnspireerde toneelcultuur nog voor zich. Verdwijnend beroepsgebied bijna geen vrijeschool kan zich nog een spraakvormer veroorloven en achteruitgang in expressievakken en mogelijkheden voor uitvoeringen gaan hand in hand. Voor de enscenering van de mysteriedrama s op het Goetheanumtoneel wordt het tekort aan in stemgebruik geschoolde jonge actrices en acteurs duidelijk. Ook voor de euritmie heeft de crisis van de stemvorming enorme draagwijdte. Om in de euritmische klankvorming op het scheppende niveau van de spraak te komen, zijn sprekers nodig die deze geestelijke vitaliteit van de stem tot uitdrukking kunnen brengen. Spraakvorming en euritmie zijn twee zijden van één medaille pointeert Margrethe Solstad de nauwe verwantschap van beide kunsten. Het onderzoek en de omschrijving, hoe deze beide artistieke disciplines elkaar wederzijds steunen, hoort tot de uitdagingen die we tegenkomen bij de nieuwe enscenering van de mysteriedrama s. Voor een nieuw leven in de spraakvorming is de ondersteuning van veel mensen nodig. De meest directe hulp zal Margrethe Solstad krijgen van haar man, Trond Solstad. Als spraakvormer zal hij zorgdragen voor de gebieden voordrachtkunst en toneel in de sectie, zodat met Michael Kurtz, die voor de muziek verantwoordelijk is, drie persoonlijkheden de antroposofische toegankelijkheid en inspiraties voor woord, muziek en euritmie willen bevorderen. 14

14 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Cultuur en bruggen bouwen Sectie letteren en cultuurwetenschappen Geen tijd heeft zo grondig over het eigen verleden nagevorst als de tegenwoordige tijd: miljoenen mensen bezoeken jaar na jaar de antieke opgravingen, getuigen van het geestelijke leven van vroegere tijden. Niet de uiterlijke feiten en bewijsstukken worden daarbij gezocht, maar de binnenkant van de geschiedenis. Waardoor wordt deze historische belangstelling in onze tijd gevoed? De taal vraagt onze aandacht, want ze is wezenlijke uiting Omdat de huidige cultuur haar van het geestelijke in de innerlijke oriëntering verregaand heeft verloren, groeit mens. het verlangen naar de bronnen. Martina Maria Sam Daarom is er voor geschiedeniswetenschappen en ook filosofie steeds meer belangstelling in het culturele leven. Martina Maria Sam heeft sinds 8 jaar de sectie letteren en cultuurwetenschappen onder haar hoede. Haar studies over de taal van Rudolf Steiner vonden in 2004 hun neerslag in het boek Im Ringen um eine neue Sprache. Binnen de sectie voor letteren en cultuurwetenschappen wordt op deze cultuurbehoefte met talrijke evenementen ingegaan. Zo vond in februari 2007 een conferentie plaats over de kathedraal en de school van Chartres, waarbij in februari 2008 werd aangeknoopt met een studieconferentie over de eerste eeuwwisseling, de geestelijke achtergronden van de school van Chartres. Dit tijdsbestek, waarin de Europese en de Arabische wereld elkaar voor het eerst ontmoetten en waarin personen naar voren komen die de verschillende culturen de oud-europeesheidense, de arabisch-islamitische en de roomschristelijke proberen te verbinden, geldt als het geboorte-uur van het moderne Europa. Met een conferentie over de weg van het esoterische christendom naar Europa met Pinksteren 2008 zal dit thema van de geestelijke grondslagen van Europa, vanuit een ander, nog oorspronkelijker aspect worden verdiept. De opkomst van de moderne kunst, rond 1900, toen ook de antroposofie in de openbaarheid trad, zal de inhoud vormen voor een volgende cultuurconferentie in oktober. Terwijl uitwisseling over het onderzoeken van sprookjes of over het werk en leven van afzonderlijke auteurs, eveneens een algemeen geïnteresseerd publiek aanspreken, is de antroposofisch-wetenschappelijke uitwisseling gediend met kleinere wetenschappelijke conferenties en colloquia bijv. over taalwetenschap, kunstgeschiedenis of over methodiek bij geestelijk onderzoek. Opdat de antroposofische geesteswetenschap als wetenschap serieus genomen wordt, moeten de mogelijkheden en wegen van een spiritueel breder onderzoek begrijpelijk en doorzichtig zijn. In verschillende bijeenkomsten staat daarom de methodiek van antroposofisch onderzoek op de voorgrond. Maar terwijl in de pedagogiek, de landbouw en de geneeskunde vanuit de acute levensbehoeften alternatieve wegen worden gerespecteerd, geldt in het universitaire leven over het algemeen nog de soevereiniteit van het materialistische wereldbeeld en de paradigmata daarvan, zoals bijv. de uitsluitende erkenning van het discursieve denken, de distantie tot het voorwerp van onderzoek, enz. Juist de cultuurwetenschappen, die zich uiteenzetten met de literaire en kunstzinnige getuigenissen van het menselijke scheppen door de tijden heen, kunnen niet zonder een vitaal, productief geestbegrip: Het gaat erom, de wording van de geest, ofwel van het menselijk bewustzijn, in de steeds weer specifieke expressie in deze getuigenissen na te gaan. Het is daarom de centrale doelstelling om op eigentijdse wijze uiting te geven aan geestelijke inhouden. In het hoe van een uitbeelding openbaart zich wat men ervan heeft begrepen. Omdat de taal ons belangrijkste uitdrukkingsmiddel is, vormt het werk aan en met de taal in haar verschijningsvormen en tijdperken de kern van het sectiewerk. Draagvlakken en hulpmiddelen om een bewuste verhouding tot de taal te ontwikkelen en de bijzondere kwaliteiten van de taal van Rudolf Steiner leren begrijpen, staan daarbij centraal. Daarover en over de verdere activiteiten van de sectie is behalve in het Jahrbuch für Schöne Wissenschaften, ook te lezen in de circulaire die vanaf dit jaar halfjaarlijks verschijnt. 15

15 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap De menselijke waardigheid Sectie voor sociale wetenschappen Het sociale leven als kunstwerk gestalte te geven, betekent de wereld de schone schijn van een maatschappij te geven die de mens waardig is. Ulrich Rösch Paul Mackay heeft de Triodosbank (NL) geleid voordat hij in 1996 tot het bestuur aan het Goetheanum toetrad. Met steun van Ulrich Rösch leidt hij ook de sectie voor sociale wetenschappen. Basisinkomen voor iedereen van Götz W. Werner en Conflict, crisis, catharsis van Friedrich Glasl waren op sociaal gebied de succesvolste publicaties van de antroposofische uitgeverijen in het jaar Boeken, waarin in het ene geval visionaire, in het andere eigentijds concreet, realistische perspectieven werden ontwikkeld. In beide boeken werd het kernthema van vele antroposofische maatschappijonderzoekers, de sociale driegeleding, niet genoemd; zij vormt veel meer de kentheoretische basis voor beide studies. Bovendien beoogden zowel de idee van het basisinkomen, als de perspectieven voor een vruchtbare geschillencultuur, de waardigheid van de individuele mens tot haar recht te laten komen. Juist aan dit thema hebben de verantwoordelijken voor de sectie bijzondere aandacht gewijd. Uitgaande van het zomercongres de menselijke waardigheid organiseerden zij een reeks colloquia en conferenties over menselijke waardigheid, het streven naar vrede en samenlevingsvormen. Daarmee werd bij het sociaal-kunstzinnige klimaat van de zeventiger jaren aangesloten, toen in Achberg/Allgäu met steun van Joseph Beuys een cultuurcentrum tot leven kwam. Vele van de toen geëngageerde maatschappijonderzoekers vonden bij deze reeks evenementen voor het eerst weer de weg naar het Goetheanum. In voorjaar en zomer 2008 vinden nog drie colloquia over menselijke waardigheid plaats, waar steeds twee inleiders zich zullen concentreren op de filosofische, juridische en psychologische dimensies van menselijke waardigheid. Het thema 'kunst' wordt in 2008 voortgezet. Zo vond begin maart een conferentie plaats over kunst en economie: uitgaande van het Egyptische Sekem-initiatief spraken gezaghebbende deskundigen uit het bedrijfsleven en kunstenaars over de perspectieven van kunst in de maatschappij en de economie. George Steinmann, kunstenaar, en Ha Vinh Tho, heilpedagoog, op het congres Oorzaak-Toekomst. In de herfst zal door de sectie voor sociale wetenschappen nog een project van ontwikkelingssamenwerking centraal worden gesteld. Monte Azul met haar school- en opvang-initiatieven in de favelas van São Paulo, zal samen met een tentoonstelling haar engagement voor dakloze kinderen en jongeren voorstellen. Na een onderbreking van een jaar vindt in de herfst opnieuw een conferentie over gezinscultuur plaats. Een nieuw team van moeders wil vooral de persoonlijkheidsontwikkeling van de ouders onderzoeken. Eveneens in de herfst organiseert de sectie een interdisciplinair economieforum. Onder de titel de warmte in het bedrijf zal de blik op het vergelijken van de warmte-organisatie van de mens, zowel op fysische verschijningsvormen van warmte als de kosmische afspiegelingen daarvan, helpen om noodzakelijke warmte- en koudegraden in een onderneming te begrijpen en te ontwikkelen. Hoogtepunt van het werk van de sectie vormt in 2007/08 een conferentie in Praag: De ziel van Europa Aan de drempel van een nieuwe maatschappij. Veertig jaar na de beëindiging van de Praagse lente ontmoeten mensen uit heel Europa elkaar in Praag om zich op kwesties als een maatschappij met een menselijk gezicht te beraden. 16

16 Goetheanum Verhelderen en identiteit Het antroposofische werk aan het Goetheanum, kort belicht Het Hogeschool-college aan het Goetheanum. Zeven aandachtspunten drukten hun stempel op het werk: 1. Er vond bijna geen bijeenkomst plaats waar geen informatie gegeven werd over het initiatief ELIANT. Met deze tot nu toe grootste handtekeningenactie proberen de medische sectie, de landbouwsectie en de pedagogische sectie om, binnen de wettelijk gereglementeerde ruimte van Europa, de betekenis van de antroposofische culturele en economische initiatieven zichtbaar te maken. 2. Het congres Oorzaak-toekomst in de zomer van 2007 bracht rond het thema van menselijke waardigheid en sociale beeldhouwkunst, vertegenwoordigers van het kunst- en cultuurleven naar het Goetheanum. De sculptuur Exchange Values van Shelley Sacks in de foyer van het Goetheanum en de tentoonstelling Joseph Beuys en Rudolf Steiner sociale beeldhouwkunst van nu leidden tot controversen. Terwijl velen dit initiatief zagen als een in het hier en nu aanwezig zijn van antroposofie, misten anderen juist de antroposofische kwaliteit. 3. In het voorjaar van 2007 kwamen de controversen met de groep Gelebte Weihnachtstagung tot een voorlopig einde door uitsluiting van de leden van deze groep. Daardoor werd er ruimte geschapen om de werkelijke vragen en controversen over de identiteit van de antroposofie op te pakken. 4. In de zomer van 2007 werd de publicatie van Helmut Zander Anthroposophie in Deutschland in eerste instantie onbevangen opgenomen, totdat door het bestuderen van de 1800 pagina s bleek dat de historicus zelf de voorwaarden voor de dialoog niet waarmaakt, maar zijn verachting ten opzichte van Rudolf Steiner in academische termen kleedt. De constructieve omgang met het boek ligt in initiatieven zoals de onderzoeksdag in het Rudolf Steiner Archiv. Twintig jonge onderzoekers, die zich buigen over Rudolf Steiner en de huidige antroposofie, bespraken hoe de wetenschappelijkheid van antroposofie zo kan worden beschreven dat ze zowel aan Rudolf Steiner als aan het huidige wetenschappelijke leven recht doet. Deze zelfbewuste bereidwilligheid tot gesprek, bleek ook vruchtbaar bij de toetsingscommissie van het ministerie voor het gezin in Duitsland, waar twee werken van Rudolf Steiner op vermeend racistische opmerkingen werden onderzocht. 5. In de Michaëlstijd werden voor het eerst, met een project-ensemble, scènes uit de mysteriedrama s opgevoerd. Het resultaat werd door vele toeschouwers nog niet artistiek overtuigend bevonden. Tegelijkertijd werden de mogelijkheden die in deze ondramatische aanpak liggen wel aangevoeld, daarom wordt vanaf 2008 verder gewerkt aan het concept, waarbij de artistieke leiding bij Gioia Falk zal liggen, ondersteund door Christian Peter (toneel) en Carina Schmid (euritmie). 6. Het algemene hogeschoolwerk staat ook in het teken van verhelderen en identiteit. Drie voorbeelden: Het intensievere werk aan de inhouden van de eerste klasse, de kwestie van het representatief zijn van de antroposofie op de bijeenkomst van de lectoren en het behandelen van een brochure van het hogeschoolcollege ter oriëntatie op de hogeschool. 7. Op pijnlijke wijze werd ook op economisch gebied iets duidelijk. Van de slechts schoorvoetend, maar noodzakelijkerwijs gebudgetteerde legaten kwam slechts een klein deel in de kas van het Goetheanum. Pregnanter dan in vorige jaren werden daarmee de structurele financiële problemen van het Goetheanum en de antroposofische vereniging duidelijk. Omdat ook in het komende jaar met dergelijke uitdagingen moet worden gerekend, moet de actuele zelfbezinning zich ook intensief richten op de problemen in de bedrijfsvoering. 17

17 Algemene Antroposofische Vereniging Financieel overzicht 2008 balans De reikwijdte gaat van het meest materiële tot het meest vluchtige, van het beton van het Goetheanum en de 13 gebouwen tot het geestelijke werk van de Hogeschool; dat alles vereist materiële toewijding. Het verheugt ons dat wij, ondanks een moeilijke economische situatie van het Goetheanum, in het jaar 2007/2008 toch konden voldoen aan onze verplichtingen en doelen door het engagement van de leden en vrienden van de antroposofische vereniging. Onze hartelijke dank voor al deze ondersteuningen. Balans per 31 december 2007 Wij sloten het jaar af met een balanstotaal van CHF; dat is 2,3 mln. CHF minder dan in Weliswaar hadden we ruim een miljoen meer liquide middelen aan het eind van het jaar, maar we moesten meer dan 2 mln. CHF aan effecten van de hand doen om de liquiditeit te waarborgen. Als grootste aandeelhouder van Weleda gaven wij samen met de Ita Wegmankliniek gevolg aan de wens van de Weleda AG tot kapitaalverwerving. Om het participatieniveau van 21% te behouden, kocht de antroposofische vereniging certificaten aan met een boekwaarde van 1,7 mln. CHF. Eenzelfde aantal aandelen zonder stemrecht werd aan derden overgedragen. Met de opbrengst hiervan alle bedragen in 1000 CHF activa passiva activa passiva kas, bank, giro 3'048 1'661 vorderingen 1'918 2'149 overlopende posten liquide middelen 5'196 3'904 verplichtingen 1'382 1'458 reserveringen overlopende posten korte termijn verplichtingen 2'558 2'303 effecten 1), voorwaardelijke tegoeden 2), leningen 4'544 7'818 deelnemingen 3) 3'738 2'016 beleggingen 8'282 9'834 roerende goederen, auto's 0 66 voorraden onroerende goederen 4) 6'046 6'240 Goetheanumgebouw 3'736 5'362 Vaste activa 9'782 11'799 leningen, hypotheken 5) 7'418 8'273 rente voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht 6) 8'140 7'818 langlopende kredieten 16'052 16'619 fondsen 7) 3'960 6'186 reserves batig saldo saldo tekort totaal 23'260 23'260 25'536 25'536 1) Voornamelijk door financiële waarden uit legaten 2) Dit betreft voorwaardelijke tegoeden, die onder bepaalde omstandigheden teruggevorderd kunnen worden. Deze zijn opgevoerd als uitgaven bij de passiva; bij 'voorwaardelijke schenkingen met terugvorderingsrecht'. 3) Het grootste deel van de deelnemingen betreft Weleda AG. 4) Dit betreft huizen/appartementen voor personeel in Arlesheim/Dornach. 5) Dit betreft ten dele rente op leningen en hypotheken van personen/instellingen bij banken. 6) Dit betreft voorwaardelijke schenkingen die onder bepaalde omstandigheden teruggevorderd kunnen worden. Dit komt zelden voor. 7) Dit betreft interne geoormekte fondsen, deels voor verbouwing en voorzieningen, alsmede activiteiten van de Hogeschool. kon het eigen aandelenpakket worden gefinancierd. In de balans werd de waardering van deze certificaten opgenomen volgens de marktwaarde op het transactiemoment. Door o.a. afschrijvingen van gebouwen op het Goetheanumterrein, namen de kapitaalgoederen (activa) met 1,9 mln. CHF af. Passiva We hebben leningen van bijna één miljoen franken ingelost en ontvingen schenkingen met recht van terugvordering ten bedrage van CHF. Interne fondsen ten bedrage van 2,1 mln. CHF werden voor projecten gebruikt, zoals bv. ca. 1,4 mln. CHF voor de renovatie van het Glashaus. Dit project bleef gelukkig onder de geraamde kosten van 3 mln. CHF. Wij sloten het jaar CHF hoger af. Verlies en winstrekening De kosten stegen in 2007 met 5,4 mln. CHF tot 32,5 CHF. Achtergrond hiervan zijn de genoemde afschrijvingen die behalve op apparatuur ook betrekking heeft op een aantal bijgebouwen, alsook de buitengewone afschrijving van 3,4 mln. CHF op de Weleda-certificaten t.o.v. de nominale waarde plus rente, koersdaling, verlies op effecten en overige. Terwijl de personeelskosten onveranderd bleven, daalden de kosten voor evenementen en productie met ongeveer CHF. Reden hiervoor is het geringere aantal grote theatervoorstellingen. De ledenbijdragen zijn met 4,756 mln. CHF voor de derde keer gestegen. Dat is temeer verheugend, omdat veel landen hun ledenlijsten hebben 18

18 resultatenrekening opgeschoond. Ook de bijdragen van instellingen zijn met 2,409 mln. gestegen. Ondanks positieve reactie op de oproep voor Kerstbijdrage (ca CHF) bleven de vrije schenkingen rond CHF achter bij de verwachtingen, evenals de geoormerkte schenkingen, met CHF. Ernstig was vooral de teruggang in legaten. Wij hadden voor ,388 mln. CHF begroot en ontvingen CHF. Interessant is dat de hoogte en niet het aantal legaten is gedaald. Wij zijn dankbaar dat de aankoop en gedeeltelijke verkoop van de Weleda-aandelen het mogelijk maakte het ontbrekende bedrag te compenseren. Voor projecten en voor de renovatie van het Glashaus werden interne fondsen ten bedrage van 2,571 mln. CHF gebruikt. Het bleek moeilijk om voor de eerste stappen op de weg naar een nieuwe enscenering van de mysteriedrama s schenkingen te vinden, zodat het project een tekort van CHF laat zien. Alle bedragen in 1000 CHF uitgaven personeelskosten 12'742 12'581 administratiekosten reis- en vervoerkosten informatie en reclame evenmenten 3'933 4'227 materiaal- en productiekosten 929 1'209 onderhoud gebouwen, terrein, meubilair energie en schoonmaakkosten donaties en belastingen schadeverzekering en consultatie afschrijving en herwaarderingen dotaties aan bestemmingsreserves 393 1'995 rente en andere kosten 4' personeelswoningen 1'083 1'192 algemene belastingen 1' dotaties reserve waardeschommelingen investering en afschrijving onroerend 2' batig saldo totaal 32'714 27'374 Alle bedragen in 1000 CHF inkomsten bijdragen leden 4'757 4'650 bijdragen instellingen 2'409 1'992 conferenties/curssussen/evenementen 1'279 1'515 publicaties/brochures theaterproducties 835 1'308 rondleidingen en tentoonstellingen diverse diensten 1'322 1'381 weekblad 'Das Goetheanum' 1'483 1'536 studiegelden geoormerkte schenkingen 3'298 4'187 vrijval fondsen en leningen 2' rente en overige opbrengsten 10'399 1'059 personeelswoningen 1'898 1'924 diversen giften 1'567 2'328 legaten 341 4'298 saldo tekort totaal 32'714 27'374 Begroting 2008 Voor de nieuwe enscenering van de mysteriedrama s begroten wij voor de komende drie jaren ca. 3,6 mln CHF. Daar komen nog aanzienlijke renovatiekosten voor de toneelfaciliteiten bij. De inrichting van het podium stamt uit de bouwtijd van het Goetheanum en maakt het steeds moeilijker de veiligheid op het podium te garanderen. Een opknapbeurt, zelfs in beperkte mate, kosten ons 3 tot 4 mln. CHF. Wij zoeken op het ogenblik partners voor deze financiële uitdagingen bij stichtingen en instellingen, leden en vrienden van de antroposofische vereniging. De financiële grenzen aan het antroposofische werk laten zich in de activiteiten van de Hogeschool pijnlijk voelen. Onderzoeksopdrachten, zoals bijvoorbeeld de meditatieve relatie tot de gestorvenen of een eigentijdse bovenbouwdidactiek, stuiten snel op de grenzen van rentabiliteit. Daarom is het één van de opgaven voor de komende jaren om het onderzoek financieel wind in de zeilen te geven. De bouwdirectie heeft onlangs een energieanalyse van het Goetheanum en de omliggende gebouwen (totaal m2 oppervlakte) uitgevoerd. Resultaat: het zuid- en westterras en het leien dak van Goetheanum, alsook de zuidzijde van het Schreinerei-gebouw moeten worden geïsoleerd en gerepareerd. Dit bouwproject, waarbij ook verdere betonsaneringen nodig zijn, zal meer dan 3 mln. CHF vergen. Theater, Hogeschool en gebouw drie even dringende projecten die zorgvuldig moeten worden afgewogen. Exploitatiebegroting 2008, nieuwe presentatie De aanhoudende afhankelijkheid van schenkingen en de achteruitgang van legaten in 2007, laten de zwakke plek van de financiële structuur van het Goetheanum zien. Op grond van het structurele tekort, doen we ons best de operationele kosten te reduceren. Een eerste stap was een reductie van rond CHF op 20,2 mln. CHF. Wij hebben helaas de kosten voor de Vrije Hogeschool rond CHF en het theater CHF lager moeten budgetteren. Hier staan kleine verhogingen van de kosten voor de vereniging ( CHF), het gebouw ( CHF) en CHF (personeelskosten) tegenover. Wij rekenen op een operationeel tekort van CHF en bij projecten CHF. Voor speciale projecten werd 2 mln. CHF begroot waaronder een grote muziek- en euritmietournee voor 2008, exclusief CHF projectkosten voor de mysteriedrama s (de overige kosten zijn in de bedrijfsbegroting van het theater opgenomen) en CHF voor investeringen. Wij hebben 19

19 totaal resultaat begroting begroting 2008 Alle bedragen in 1000 CHF resultaten per sector 2007 begroting 2007 begroting 2008 A. bedrijfskosten uitgaven inkomsten resultaat uitgaven inkomsten resultaat uitgaven inkomsten resultaat AAG vereniging 5'093 2'022-3'072 4'809 1'673-3'136 4'872 1'537-3'335 bijdragen van leden 24 4'757 4' '540 4' '540 4'540 bijdragen van leden 0 1'983 1' '800 1' '300 2'300 dotaties-giften 28 1'110 1' '800 1' '300 2'300 legaten '388 2' '500 1'500 overige diversen 6'083 9'749 3' onroerende goed 1'156 1' '246 1' '175 1' totaal 12'384 21'911 9'527 6'105 14'787 8'682 6'097 13'977 7'880 Hogeschool secties hogeschool 7'209 4'863-2'346 6'438 4'092-2'346 6'398 4'750-1'648 totaal 7'209 4'863-2'346 6'438 4'092-2'346 6'398 4'750-1'648 Goetheanum cultureel bedrijf theater 5'098 1'872-3'226 3' '120 3' '730 congressen en evenementen 1' ' '000 1' '069 Goetheanumgebouw 3' '461 3'547 1'186-2'361 3' '491 totaal 9'793 3'152-6'642 8'342 1'861-6'481 7'707 1'417-6'290 totale kosten bedrijfsvoering 29'386 29' '885 20' '202 20' B. kosten projecten projecten vereniging projecten Hogeschool projecten Goetheanum '440 1' totaal projectkosten '596 1' '038 1' C. investeringen diverse investeringslasten 2'195 2' '000 1' totaal investeringslasten 2'195 2' '000 1' samenvatting bedrijfskosten 29'386 29' '885 20' '202 20' projectkosten '596 1' '038 1'978 0 investeringen 2'195 2' '000 1' algemeen totaal 32'453 32' '480 23' '590 22' Totaal resultaat Afrondingsverschillen voorbehouden Cornelius Pietzner richtte een heilpedagogische instituut op in de USA en was lid van het bestuur van de antroposofische vereniging in Amerika, alsook president van de Camphill Association van Noord-Amerika. Sinds 2002 is hij penningmeester van de Algemene Antroposofische Vereniging. de verwachtingen voor wat betreft legaten tot 1,5 mln. CHF verlaagd, maar tegelijk onze prognose voor bijdragen van instellingen en giften met rond één mln. CHF verhoogd. Het bestuur stelt een budget vast van CHF op basis van een omzetverwachting van CHF. Dit budget blijft ongeveer Budget CHF onder de [aanvankelijk] voor 2008 begrote omzet en kosten. Dit was alleen mogelijk dankzij de constructieve samenwerking met de verantwoordelijken van de verschillende afdelingen in het Goetheanum. Om de transparantie te verbeteren hebben wij met een consultant uit Nederland onze budgettering opnieuw vorm gegeven. Tot nu toe rekende de AAG de kosten van de infrastructuur niet toe aan de afdelingen en secties die deze omzet en kosten generen. Dat gebeurt in het vervolg wel. Deze nieuwe presentatie van de begroting zal ertoe bijdragen, een duidelijker beeld van de rentabiliteit en de wilsstromen in de vereniging en de Hogeschool te verkrijgen. De bedragen zijn in Zwitserse franken (CHF). Om ongeveer te weten om hoeveel het gaat in Euro's vermenigvuldigt u de bedragen met tweederde. (Koers op 13 maart 2008: 1 CHF = 0,625 EUR). 20

20 De Algemene Antroposofische Vereniging wereldwijd Algemene Antroposofische Vereniging Postfach, CH-4143 Dornach 1 tel fax sekretariat@goetheanum.ch Bestuur aan het Goetheanum Virginia Sease Rosina Schumacher, Tel rosina.schumacher@goetheanum.ch Heinz Zimmermann Claudia Rordorf, heinz.zimmermann@goetheanum.ch Paul Mackay Monika Clément, Tel monika.clement@goetheanum.ch Bodo v. Plato Ursula Seiler, Tel ursula.seiler@goetheanum.ch Sergej Prokofieff Ute Fischer, ute.fischer@goetheanum.ch Cornelius Pietzner Claudia Rordorf, claudia.rordorf@goetheanum.ch Seija Zimmermann Ina Bisterfeld, ina.bisterfeld@goetheanum.ch Argentinië Sociedad Antroposófica en la Argentina Crisólogo Larralde 2224 Florida AR-C1429BtP Buenos Aires tel fax rosa.korte@cosmedika.com.ar landelijke vertegenw.: Rosa Körte Australië Anthroposophical Society in Australia Rudolf Steiner House 307 Sussex Street AU-NSW 2000 Sydney tel fax nblackwood@oz .com.au landelijke vertegenw.: Norma Blackwood Azië Vertegenwooridger van de Algemene Antroposofische Vereniging in Azië Hans van Florenstein Mulder 18 Grants Road Papanui NZ-8005 Christchurch tel fax hmulder@xtra.co.nz België Antroposofische Vereniging in België F. Lousbergskaai 44 BE-9000 Gent tel fax info@antroposofie.be secretaris generaal: Jan Borghs Brazilië Sociedade Antroposófica no Brasil Rua da Fraternidade 156/168 BR São Paulo SP tel fax sab@sab.org.br secretaris generaal: Ingrid Böhringer Bulgarije Anthroposophische Gesellschaft in Bulgarien Ul. Tzar Simeon 55 BG-1000 Sofia tel aobg@aobg.org landelijke vertegenw.: Traytcho Frangov Canada Anthroposophical Society in Canada # Bathurst Street CA-ON L4J 8C7 Thornhill tel fax info@anthroposophy.ca secretaris generaal: Philip Thatcher Chili Rama Christophorus Natalia Gómez Clemenceau 1520 CL-Vitacura/Santiago de Chile natg@hotmail.com Rama San Santiago Manuel Covarrubias 3782 Casilla Nunoa CL-Santiago de Chile fax gbwaldorf@yahoo.es contact: Claudio Rauch Rama Sophia c/o Carina Vaca Zeller Troncos Viejos 2135 La Reina CL- Santiago de Chile fax carinavacazeller@gmail.com Columbia Rama Micael Teresita Roldán de Hernandez Calle 13# CO-43D14 Medellin armm3@yahoo.com.ar Rama Santiago Apóstol Silvia und Enrique de Castro Uresa 54, Apt 203 Porténa H 3 CO-H5-173 Cali anisca37@hotmail.com Denemarken Antroposofisk Selskab Danmark Ibækvej 202 DK-7100 Vejle tel fax asd@mail.tele.dk secretaris generaal: Troels Ussing Duitsland Anthroposophische Gesellschaft in Deutschland Rudolf Steiner-Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE Stuttgart tel fax info@anthroposophische-gesellschaft.org secretaris generaal: Nana Göbel, Hartwig Schiller Arbeitszentrum Berlin Bernadottestrasse DE Berlin tel fax sekretariat@agberlin.de vertegenwoordiger: Sebastian Boegner Arbeitszentrum Frankfurt Hügelstrasse 67 DE Frankfurt tel /2 fax azffm@web.de vertegenwoordiger: Barbara Messmer Arbeitszentrum Hannover Brehmstrasse 10 DE Hannover tel fax mail@anthroposophie-hannover.de vertegenwoordiger: Thomas Wiehl Arbeitszentrum München Leopoldstrasse 46 A DE München tel fax info@anthroposophie-muenchen.de vertegenwoordiger: Florian Roder Arbeitszentrum Nord Mittelweg DE Hamburg tel fax anthroposophie-nord@af-i.de vertegenwoordiger: Roland Wiese Arbeitszentrum Nordrhein- Westfalen Oskar-Hoffmann-Strasse 25 DE Bochum tel fax Anthroposophie.NRW@t-online.de vertegenwoordiger: Michael Schmock Arbeitszentrum Nürnberg Rieterstrasse 20 DE Nürnberg tel /79 fax info@anthroposophie-nuernberg.de vertegenwoordiger: Bernd Händler Arbeitszentrum Oberrhein Starkenstrasse 36 DE Freiburg tel fax agid-azob@t-online.de vertegenwoordiger: Wolfgang Drescher Arbeitszentrum Ost Angelikastrasse 4 DE Dresden tel fax vertegenwoordiger: Frank Schröter Arbeitszentrum Stuttgart Rudolf Steiner-Haus Zur Uhlandshöhe 10 DE Stuttgart tel fax az-stuttgart@anthroposophischegesellschaft.org vertegenwoordiger: Johannes Kehrer Arbeitsgemeinschaft Impuls Ost Werner Kleine Andréstrasse 5 DE Chemnitz tel werner.kleine@obafg.smwa.sachsen.de Ecuador Sociedad Antroposófica Rama Micael Patricio Jaramillo Tobar Urb. La Luz, F. Guarderas 354 y Ab. Montalvo, P.O. Box EC-Quito tel fax patjaram@uio.satnet.net Egypte Anthroposophische Gesellschaft Groep Sekem 1 Belbis Desert Road P.O.Box 2834 Alf Maskan EG El Horrya Heliopolis Caïro tel fax info@sekem.com contact: Ibrahim Abouleish Estland Eesti Antroposoofiline Selts Paiste 10-2 EE Tallinn sulev.ojap@neti.ee landelijke vertegenw.: Sulev Ojap Filippijnen Anthroposophical Society in the Philippines 24 9th Street Rolling Hills PH-New Manila Q.C. mimiabis@hotmail.com contact: Reimon Gutierrez Finland Suomen Antroposofinen Liitto Uudenmaankatu 25 A 4 FI Helsinki 12 tel fax toimisto@antropos.fi secretaris generaal: Leena Westergrén Frankrijk Société Anthroposophique en France 2 et 4 rue de la Grande Chaumière FR Paris tel fax contact@anthroposophie.fr secretaris generaal: Gudrun Cron Georgië Anthroposophische Gesellschaft in Georgien Seinab Bozvadse Strasse 10 Postfach 91 GE-0108 Tbilissi tel antrsg@myoffice.ge landelijke vertegenw.: Nodar Belkania Groot Brittannië Anthroposophical Society in Great Britain Rudolf Steiner House 35 Park Road GB-NW1 6XT London tel fax rsh-office@anth.org.uk 21

21 Generalsekretär: Ann Druit, Philip Martyn Hongarije Magyar Antropozófiai Társaság Rudolf Steiner Ház Riadó utca 2/B HU-1026 Budapest tel fax antropozofiai.tarsasag@gmail.com landelijke vertegenw.: Agnes Ratkó Ierland Anthroposophical Society in Ireland P.O.Box 172 GB-BT18 9WT Belfast Delivery Northern Ireland tel michiel@camphill.ie landelijke vertegenw.: Michiel Brave Israel Elias Branch Eva Levy Hanassi St. 6 IL Jerusalem Michael-Zweig Harduf Kibbutz Harduf IL D.N. Hamovil gershony@harduf.org.il contact: Sandra Gershony Hillel-Zweig Stefanie Allon-Grob Schoschanim 32 IL Kiryat Tivon giallon@bezeqint.net Sophia Branch Viera Cohen P.O.Box 2143 IL Petach-Tikva vierac@netvision.net.il vertegenwoordiger: Viera Cohen Italië Società Antroposofica in Italia Via Privata Vasto 4 IT Milano fel./fax antroposoficamilanese@fastwebnet.it secretaris generaal: Stefano Gasperi Japan Anthroposophische Gesellschaft in Japan Takadanobaba JP Shinjuku-ku Tokyo tel./fax asj@gc5.so-net.ne.jp contact: Kazuhiro Suzuki Anthroposophische Gesellschaft Japan Yuji Agematsu Teraodai 2-8-1, JP Tamaku Kawasakishi anthroposophia@xqh.biglobe.ne.jp Kroatië Antropozofsko Dru?tvo Marija Sofija Zagreb Ulica Baruna Trenka 4 HR Zagreb tel marijasofija@antropozofija.hr contact: Darko Znaor Letland Latvijas Antroposofiska biedriba Herr Uldis Saveljevs Keldisa-Str LV-1021 Riga tel antroposofia@inbox.lv Litouwen Michael-Zweig Jürate Lekstiene Ateities LT-5300 Panevezys Mexico Rama Juan de la Cruz Octavio Reyes Tecla 46 Col. Los Reyes, Coyoacan MX Mexico D. F. fax oresal@servidor.unam.mx Namibië Anthroposophische Arbeitsgruppe in Namibia Almute Möller P.O. Box NA-9000 Windhoek tel fax amoller@iway.na Nieuw Zeeland Anthroposophical Society in New Zealand 91 Simla Avenue NZ-4201 Havelock North tel suesimpson@clear.net.nz secretaris generaal: Sue Simpson Nederland Antroposofische Vereniging in Nederland Boslaan 15 NL-3701 CH Zeist tel fax secretariaat@antrop-ver.nl secretaris generaal: Ron Dunselman Noorwegen Antroposofisk Selskap i Norge Oscarsgate 10 NO-0352 Oslo tel fax asn@antroposofi.no secretaris generaal: Frode Barkved Oostenrijk Anthroposophische Gesellschaft in Österreich Tilgnerstrasse 3 AT-1040 Wien tel fax buero@anthroposophie.or.at secretaris generaal: Helmut Goldmann Peru Sociedad Antroposófica en el Perú Av. G. Prescott 590 San Isidro PE- Lima 27 tel fax bettina.vielmetter@gmail.com landelijke vertegenw.: Carmela Villafana Polen Towarzystwo Antropozoficzne w Polsce ul. Arciszewskiego 4 PL Warszawa tel fax sekretariat.tawp@wp.pl landelijke vertegenw.: Ewa Wasniewska Portugal Sociedade Antroposófica em Portugal Casa de Sta. Isabel APT 572 PT São Romão-Seia tel fritzarq@sapo.pt landelijke vertegenw.: Fritz Wessling Roemenië Societatea Antroposofica din România Str. Visinilor nr. 17, sector 2 RO Bucuresti Tel Fax contact@antroposofie.ro landelijke vertegenw.: Gheorghe Paxino Rusland Anthroposophische Gesellschaft in Russland Nastschokinskij Pereulok 6, kw. 3 RU Moskau tel fax agruss@mail.ru Servië Antroposofski Kulturni Centar Beograd Voijslav Kecman Gandijeva 241 RS Beograd tel vkecman@ptt.yu landelijke vertegenw.: Vojislav Kecman Slowakije Slovenská Antropozofická Spolo?nost Hattalova 12 A SK Bratislava tel fax info@antropozofia.sk landelijke vertegenw.: Erich?a?inka Spanje Sociedad Antroposófica en España Calle Guipúzcoa 11,1 Izqda ES Madrid tel fax sociedadantroposofica@wanadoo.es landelijke vertegenw.: Leonor Montes Thailand Anthroposophical Group in Bangkok Porn Panosot 109/34 Mooban Nalin Ville 3 Ratpattana Road, Sapansoong TH Bangkok tel fax waldorfthai@hotmail.com Tsjechische Republiek Anthroposofická spolecnost v Ceské rebublice Petr?ilkova 2485/44 CZ Praha 13 tel info@anthroposof.org, anthr.spol@volny.cz landelijke vertegenw.: Tomá? Bonek Uruguay Sociedad Antroposófica Rama Novalis Gisela Medina Amazonas 1529 UY Montevideo tel USA Anthroposophical Society in America 1923 Geddes Avenue US-MI Ann Arbor tel fax information@anthroposophy.org generaal secretaris: MaiJo Rogers, Torin Finser IJsland Antroposofiska Felagid a Islandi P.O.Box 953 IS-121 Reykjavik tel skaftholt@simnet.is landelijke vertegenw.: Gudfinnur Ellert Jakobsson Zuid-Afrika Anthroposophical Society in Southern Africa Linoia Pullen Promenade Road 16 ZA-7945 Lakeside Cape Town tel linoia@mweb.co.za Zweden Antroposofiska Sällskapet i Sverige PL 1800 SE Järna tel fax sekretariat@antroposofi.nu secretaris generaal: Anders Kumlander Zwitserland Anthroposophische Gesellschaft in der Schweiz Oberer Zielweg 60 CH-4143 Dornach tel fax anthrosuisse@bluewin.ch generaal secretaris: Esther Gerster De actuele adressen vindt U altijd op onze website: 22

22 Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap / Goetheanum Vrije Hogeschool voor Geesteswetenschap Postfach, CH-4143 Dornach 1 Secretariaat Ina Bisterfeld tel. +41 (0) fax +41 (0) hochschule@goetheanum.ch Hogeschool-collegium aan het Goetheanum Oliver Conradt, Nikolai Fuchs, Michaela Glöckler, Ursula Gruber, Johannes Kühl, Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Martina Maria Sam, Virginia Sease, Margrethe Solstad, Christof Wiechert, Elizabeth Wirsching, Heinz Zimmermann, Seija Zimmermann Algemene antroposofische sectie leiding: Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, dr. Virginia Sease, dr. Heinz Zimmermann, dr. Seija Zimmermann vorstandssekretariat@goetheanum.ch Studie en bijscholing aan het Goetheanum Informatie: Angela Wirth tel. +41 (0) studium@goetheanum.ch Jongerensectie (sectie voor het geestelijk streven van jongeren) leiding: Elizabeth Wirsching tel. +41 (0) mail@youthsection.org Mathematisch-astronomische sectie leiding: dr. Oliver Conradt tel. +41 (0) mas@goetheanum.ch rondleiding sterrenwacht tel. +41 (0) Medische sectie leiding: dr. med. Michaela Glöckler tel. +41 (0) am@medsektion-goetheanum.ch Internationale Co-ordinatie Anthroposophische Medizin/IKAM michaela.gloeckler@medsektion-goetheanum.ch Natuurwetenschappelijke sectie en onderzoeksinstituut (samen met de landbouwsectie) leiding: Johannes Kühl tel. +41 (0) science@goetheanum.ch adressen und contacten kristallisatie laboratorium: tel. +41 (0) kristallisation@goetheanum.ch Pedagogische sectie leiding: Christof Wiechert tel. +41 (0) paed.sektion@goetheanum.ch Sectie voor beeldende kunsten leiding: Ursula Gruber tel. +41 (0) sektion.bildende.kuenste@goetheanum.ch Landbouwsectie leiding: Nikolai Fuchs tel. +41 (0) sektion.landwirtschaft@goetheanum.ch Sectie voor woord, muziek en euritmie leiding: Margrethe Solstad tel. +41 (0) srmk@goetheanum.ch Sectie letteren en cultuurwetenschappen leiding: Martina Maria Sam tel. +41 (0) sektion.schoene.wissenschaften@goetheanum.ch Sectie voor sociale wetenschappen leiding: Paul Mackay co-ordinatie: Ulrich Rösch tel. +41 (0) sektion.sozialwissenschaften@goetheanum.ch Goetheanum Postfach, CH-4143 Dornach 1 Bestuur aan het Goetheanum Virginia Sease, Heinz Zimmermann, Paul Mackay, Cornelius Pietzner, Bodo v. Plato, Sergej Prokofieff, Seija Zimmermann. Receptie en organisatie leiding: Christine Blanke inlichtingen tel. +41 (0) fax +41 (0) info@goetheanum.ch rondleidingen en organisatie tel. +41 (0) tickets@goetheanum.ch Voorlichting en PR Wolfgang Held tel. +41 (0) kommunikation@goetheanum.ch Ledensecretariaat Angelika Pauletto tel. +41 (0) fax +41 (0) sekretariat@goetheanum.ch Financiën penningmeester: Cornelius Pietzner tel. +41 (0) finanzwesen@goetheanum.ch Goetheanum-theater artisitieke leiding euritmie: Carina Schmid toneel: Torsten Blanke bedrijfsleiding: Thomas Didden tel. +41 (0) buehne@goetheanum.ch Het Goetheanum-theater geeft een evenementenagenda uit: Aanmelden voor kostenloze toezending van de agenda aan het secretariaat van het theater. Documentatie leiding: Uwe Werner archief tel. +41 (0) dokumentation@goetheanum.ch bibliotheek tel. +41 (0) leeszaal en open boekenkast: maandag 15h -20h dindsdag t/m vrijdag 11h -20h zaterdag 11h -15h uitlenen: alleen dinsdag t/m zaterdag 11h -15h kunstcollectie aan het Goetheanum tel. +41 (0) Weekblad Das Goetheanum De Algemene Antroposofische Vereniging geeft wekelijks het tijdschrift Das Goetheanum. Wochenschrift für Anthroposophie uit. Voor leden van de vereniging is een bijlage toegevoegd Nachrichten für Mitglieder. Was in der Anthroposophischen Gesellschaft vorgeht, resp. in het Duits en Engels Anthroposophie weltweit. Postfach, CH-4143 Dornach 1 tel. +41 (0) fax +41 (0) info@dasgoetheanum.ch Boekhandel aan het Goetheanum tel. +41 (0) buchhandlung@goetheanum.ch openingstijden: maandag t/m vrijdag h zaterdag: h Uitgeverij aan het Goetheanum Hügelweg 59, Postfach 131 CH-4143 Dornach 1 tel. +41 (0) info@vamg.ch Vital Cafeteria Restaurant Biowinkel im Speisehaus Dorneckstrasse 2 CH-4143 Dornach tel. restaurant +41 (0) tel. biowinkel +41 (0) Gastverblijven en kamerverhuur aan het Goetheanum Waltraud Frischknecht, bedrijfsleiding tel. +41 (0) zimmer@goetheanum.ch Impressum uitgeverij: Allgemeine Anthroposophische Gesellschaft redactie: Wolfgang Held, Bodo von Plato assistentie: Monika Clément nederlandse vertaling: Hylcke Brandts Buys drukkerij: Kooperative Dürnau (DE) 23

23

24 Algemene Antroposofische Vereniging 2007/2008 Goetheanum