Verplaatsing van mierenhopen in het toekomstige tracé van Rijksweg 73-zuid. In opdracht van: Rijkswaterstaat Projectbureau Rijksweg 73-Z/Rijksweg 74

Transcriptie

1 '3Ö6,z

2 p: 330bZ Verplaatsing van mierenhopen in het toekomstige tracé van Rijksweg 73-zuid 't,"7 1~TEN,~ In opdracht van: Rijkswaterstaat Projectbureau Rijksweg 73-Z/Rijksweg 74 Faunaconsult Schooistraat EG 1-lorst Tel:

3

4 Verplaatsing van mierenhopen in het toekomstige tracé van Rijksweg 73-zuid In opdracht van: Rijkswaterstaat Projectbureau Rijksweg 73-Z/Rijksweg 74 september, 2004 J.P.M. Hovens Faunaconsult Schooistraat EG Horst Tel:

5

6 Inhoud 1 INLEIDING.3 2 WERKWIJZE.4 3 BEVINDINGEN OUDE EN NIEUWE NESTLOCATIES VERPLAATSING VAN NESTE.N VAN DE KALE RODE BOSMIER VERPLAATSING VAN NESTEN VAN DE ZWARTRUGBOSMIER DE DAGEN NA DE VERPLAATSING AANBEVELINGEN LITERATUUR

7

8 1 Inleiding In het toekomstige tracé van Rijksweg 73 bevinden zich een 1 5-tal nesten van beschermde rode mieren. Op verzoek van Rijkswaterstaat Projectbureau Rijksweg 73-Z/Rijksweg 74 heeft Faunaconsult deze nesten in augustus/september 2004 verplaatst. Het betreft 11 nesten van de kale rode bosmier (Formica polyctena) en 8 nesten van de zwartrugbosmier (Formica pratensis). Met het verplaatsen van mierennesten is in Nederland nog niet veel ervaring opgedaan. 'Doorgaans' worden mierenhopen in maart verplaatst, zodat de dan op het nest zonnende koninginnen relatief makkelijk zijn te vangen. De door ons verrichte verplaatsingen hebben (vanwege tijdgebrek) in het najaar plaatsgevonden. De koninginnen zitten dan dieper in het nest en kunnen dus niet van het nest worden opgeraapt. Hierdoor is de kans op het levend vangen van een koningin kleiner. Nesten van de zwartrugbosmier bevatten doorgaans slechts één of weinig koninginnen (dit komt doordat de jonge koninginnen van deze soort na hun bruidsvlucht meestal niet meer in het oude nest worden opgenomen). Hierdoor is het verplaatsen van nesten van deze soort een risicovolle onderneming (zonder koningin sterft een mierennest uit). De bevindingen tijdens en direct na de verplaatsing van de nesten zijn in dit rapport vastgelegd, zodat het mogelijk is in de toekomst na te gaan of en in welke mate verplaatsing van mierennesten in het najaar volgens de door ons gehanteerde werkwijze succesvol is.

9

10 2 Werkwijze Alhoewel de vorm en grootte van de nesten van de kale rode bosmier (Formica polyctena) en die van de zwartrugbosmier (Formica pratensis) behoorlijk verschillen, is de wijze van verplaatsen voor beide soorten nesten op veel punten overeenkomstig. Voor het verplaatsen van de mierennesten is min of meer uitgegaan van de door Al (1995) beschreven methode en van de ervaringen van H. Fleischmann, dr. A. Mabelis (mierendeskundige bij het voormalige IBN te Arnhem) en ir. E. Bruins (hoofd Koudbloedigen te Artis). Selectie van de nieuwe nestlocaties en graven van nestkuilen In augustus en september werden alle te verplaatsen mierennesten bezocht. Van elk nest werd genoteerd in welk vegetatietype het zich bevond, hoe vochtig de bodem was en in welke mate het nest door de zon werd beschenen. Vervolgens werden nieuwe, soortgelijke locaties gezocht, liefst in of nabij dezelfde beheerseenheid (bos of houtwal). Hierdoor hoefden de mieren zich na hun verhuizing zo weinig mogelijk aan te passen (aan bijvoorbeeld andere insectenprooien), zodat de overlevingskans van elke familie groter werd geacht. Voordat er kon worden overgegaan tot de verhuizing van de nesten, werd toestemming gevraagd aan de betreffende grondeigenaren: zowel aan de eigenaren van de percelen met de bestaande nesten als aan de eigenaren van de percelen met de geselecteerde nieuwe nestlocaties. De nieuwe nestlocaties voor de kale rode bosmier werden voorbereid door, afhankelijk van de grootte van de te verplaatsen mierenhoop, een kuil van 40 tot 70 cm diep en met een doorsnede van ongeveer 1.30 meter te graven. Op nieuwe nestlocaties van de zwartrugmier werd een kuil van 20 tot 30 cm diep gegraven, met een doorsnede van ongeveer 40 cm. Het tijdstip van verplaatsen Het is 'gebruikelijk' om mierennesten te verplaatsen op een zonnige dag in maart. De koninginnen bevinden zich dan op of bovenin het nest en zijn daardoor relatief makkelijk te vangen. Vanwege de zeer korte termijn waarop het een en ander moest gebeuren was dat in dit geval niet mogelijk: alle mierennesten zijn tussen 26 augustus en 3 september verplaatst. Hierdoor bevonden de koninginnen zich dieper in het nest en waren de inspanningen zoveel mogelijk gericht op het uitgraven van zoveel mogelijk koninginnen, werksters en poppen. Het uitgraven van de nesten De bestaande mierennesten werden overdag uitgegraven, tussen 9.00 uur en uur, bij een temperatuur van ongeveer 20 C. Hierbij werd verondersteld dat de koningin(nen) zich, vanwege de relatief hoge temperatuur, hoger in de mierenhoop zou(den) bevinden. De kans op ontsnapping van koninginnen is hierdoor kleiner dan wanneer de koninginnen zich dieper in het nest bevinden (een ' mierennest zonder koningin sterft uit). Een nadeel van deze relatief hoge temperatuur op het moment van uitgraven is dat er dan duizenden werksters ver van het nest zijn verwijderd en daardoor niet kunnen worden meeverhuisd. In de dagen na de verhuizing werden deze steevast massaal op de oude nestlocaties aangetroffen. Elk mierennest werd zo snel mogelijk uitgegraven met behulp van een grote schep (met een breedte van ongeveer 35 cm). Mierennesten (de naalden, takjes, houten kern, mieren en poppen) werden in puinruinizakken van geweven polypropylene (65 x 100cm) geschept. Een voordeel van het gebruik van geweven zakken is dat deze luchtdoorlatend zijn, zodat de mieren zichzelf niet kunnen 'doodspuiten' met mierenzuur. Elke zak werd direct na het vullen dichtgeknoopt en elk mierennest werd direct na het uitgraven naar de nieuwe nestlocatie gebracht. Bij nesten van de kale rode bosmier werd eerst de oorspronkelijke houten kern in de nieuwe nestkuil gelegd (soms aangevuld met enkele dode takken), waarop vervolgens de zakken met nestmateriaal werden geleegd; eerst de zakken met kernmateriaal en daarna de zakken met het buitenste nestmateriaal. Rondom elk verplaatst mierennest werd een cirkel van suiker (ongeveer 1 kilo per nest) gestrooid. Deze suiker dient als extra reserve en houdt de mieren even bezig, waardoor ze kunnen wennen aan hun nieuwe nest en eventuele buren (mieren met een andere geur). 4

11

12 3 Bevindingen 3.1 Oude en nieuwe nestiocaties Kaarten 1, 2, 3 en 4 (zie bijlage 1) geven een overzicht van de oude en nieuwe nestlocaties. Op twee nesten na konden alle mierennesten min of meer binnen de beheerseenheid worden verplaatst. Kale bosmiernesten 1 tot en met 5 in de houtwal bij Belfeld (zie foto 1) werden in noordelijke richting, binnen dezelfde houtwal verplaatst. De houtwal bestond uit een menging van ruwe berk, zomereik en lijsterbes (geen naaldhout) met een ondergroci van grassen, bramen en adelaarsvaren. Een nadeel van de nieuwe nestiocaties ten opzichte van de oude was de iets geringere mate van zoninval. Een voordeel Foto 1. De houtwal bij Belfeld t Foto 2. Het bos bij Beesel Foto 4. Griet je Lenstra bij mierenhoop 10 Foto 3. Mierennest 11 was grotendeels door bramen overwoekerd 5

13

14 van de nieuwe locaties was het feit dat de houtwal hier breder was en er bovendien een bosje aan de oostzijde aanwezig was. Hierdoor was er in de nieuwe nestiocaties meer geschikt habitat voor de kale rode bosmieren dan in de oude. in het bos bij Beesel (zie foto 2) werden alle kale bosmiernesten (mierennesten 6 tot en met 11) naar noordelijkere locaties binnen hetzelfde bos verplaatst. Het bos bij Beesel bestond uit een menging van zomereik, grove den en Japanse lariks, met een dominantie van bramen in de struiklaag. lii het bos bij Beesel rukten de bramen in zo'n mate op dat ze mierennesten 8, 10 en 11 geheel dreigden te overwoekeren (zie foto's 3 en 4). Een enkel aangetroffen nest was dusdanig beschaduwd dat het al door de mieren was verlaten. Foto 5. Het spoor bij Beesel, bezien vanuit het zuiden Zwartrugbosmiernesten 12 tot en met 15 bevonden zich alle in de schrale graslandvegetaties ten oosten van het spoor bij Beesel (zie foto 5). Deze nesten konden alle naar de overzijde (naar de westzijde) van het spoor worden verplaatst (soms over een afstand van bijna 100 meter). De graslandvegetatie was aan de westzijde van het spoor echter minder schraal en ook was de grasstrook smaller. Nestcn 18 (zie foto 6) en 19 bevonden zich in een schrale graslandvegetatie naast de Wirosingel bij Roermond (zie foto 7). Deze nesten werden naar een andere beheerseenheid gebracht: naar het spoor bij Beesel. De graslandvegetatie bij de oude nestlocaties was groter en schraler en daardoor waarschijnlijk geschikter dan de nieuwe locaties. a 51, "'.:«. Tabel 1 geeft een overzicht van de belangrijkste kenmerken per aangetroffen mierennest (oude nestiocaties) en nieuwe., nestiocaties..... t PR.!!74 F1 ) Foto 6. Nest 18 (van de zwartrugbosmier).,; _.. -' Foto 7. Schraal grasland langs de Wirosingel

15

16 _ T,ihel 1 Fpbnuriikçte kenmerken oer aannetroffen mierennest Oude nestiocaties Nieuwe nestiocaties locatie habitat Mate van Geschatte habitat Mate van zoninval zoninval doorsnede (cm) Kale rode bosmier 1 houtwal matig 100 houtwal matig 2 houtwal ochtendzon 130 houtwal matig 3 houtwal ochtendzon 150 houtwal matig 4 houtwal ochtendzon 130 houtwal matig 5 houtwal ochtendzon 80 houtwal matig 6 bos ochtendzon 100 bos ochtendzon 7 bos ochtendzon 150 bos ochtendzon 8 bos gering 200 bos matig 9 bos matig 120 bos matig 10 bos gering 130 bos matig 11 ibos Igening bos matig Zwartrugbosmier spoorberm hele dag 30 spoorberm hele dag spoorberm hele dag 20 spoorberm hele dag spoorberm hele dag 20 spoorberm hele dag spoorberm hele dag 30 spoorberm hele dag spoorberm hele dag 30 spoorberm hele dag spoorberm hele dag 20 spoorberm hele dag wegberm hele dag 30 spoorberm hele dag K 19 wegberm hele dag 30 spoorberm hele dag ochtendzon = het nest werd 's ochtends volledig door de zon beschenen matig = het nest bevindt zich onder een relatief open kronendak hele dag gering = het nest bevindt zich de hele dag in de volle zon = het nest wordt gedeeltelijk door bramen overwoekerd en ligt onder een relatief gesloten kronendak 3.2 Verplaatsing van nesten van de kale rode bosmier Nesten van de kale rode bosmier ontstaan meestal in een oude boomstronk of boomstam. Als dit houten nest voor de groeiende kolonie te klein wordt, dan bouwen de mieren er een koepel van naalden en takjes omheen; de eigenlijke mierenhoop. Elke mierenhoop van de kale rode bosmier bevatte dan ook altijd een houten kern; een boomstronk of stam. Tijdens het uitgraven van de mierenhopen van de kale rode bosmier werden de meeste poppen en konrnginnen altijd in of vlakbij (boven of naast) de houten kern aangetroffen. Omdat de mieren bij het uitgraven van de mierenhopen hun poppen altijd zo snel mogelijk 'in veiligheid' probeerden te brengen (naar het nog niet uitgegra\ en deel van het nest), werd na het uitgraven van de eerste drie mierenhopen van de kale rode bosmier besloten om in het vervolg zo snel mogelijk gericht naar de houten kern (met poppen en koninginnen) toe te graven. De kans op het opscheppen van zoveel mogelijk koninginnen en poppen werd door deze aangepaste werkwijze vergroot. Foto 8. Hans Hovens kapt boomstronk uit mierennest 6

17

18 De eerste uitgegraven mierenhoop (mierennest 6) van de kale rode bosmier bleek een relatief jonge boomstronk als kern te hebben. Deze kon slechts moeizaam met een bijl worden verwijderd (zie foto 8). Van de later uitgegraven mierenhopen van de kale rode bosmier bestonden de kernen uit een oudere (en dus rottere) boomstam of stronk, die altijd snel kon worden verwijderd. In het eerste uitgegraven nest werden, in tegenstelling tot in de overige nesten van de kale rode bosmier, geen mierenpoppen aangetroffen. Waarschijnlijk is er met het uitkappen van de harde houten kern teveel tijd verloren gegaan, waardoor de hierin aanwezige poppen door de werksters 'in veiligheid' konden worden gebracht. Deze waarneming duidt nogmaals op het belang van het zo snel mogelijk uitgraven van mierenhopen. Miereneieren zijn in geen enkel mierennest aangetroffen. Deze waren volgens A. Mabelis (mond. mcd.) waarschijnlijk wel aanwezig, maar zijn vanwege de snelle handelswijze (noodzakelijk in verband met het vluchtgedrag van de mieren) niet opgemerkt. 9w1,4~1. -U.û r Foto 9. Mierennest 6 direct na de verplaatsing. De rondom de hoop In nest 7 tot en met nest 11 werden per nest 3 tot 5 kevcrlarvcn gestrooide ring van suiker is op (waarschijnlijk behorend tot de soort Potosia cupria, een kever deze foto te zien. waarvan de larven in mierennesten leven) aangetroffen (zie foto voorkant). Deze larven werden altijd samen met het nest naar de nieuwe locatie verplaatst. 3.3 Verplaatsing van nesten van de zwartrugbosmier In vergelijking met het verplaatsen van nesten van de kale rode bosmier, was het verplaatsen van nesten van de zwartrugbosmier vrij eenvoudig. Waren er voor het uitgraven van nesten van de kale rode bosmier zo'n 8 tot 14 zakken per nest nodig; voor een nest van de zwartrugbosmier kon altijd worden volstaan met één zak. Deze werd meestal maar half gevuld. Doordat de nesten van de zwartrugbosmier bovendien geen harde houten kern bevatten, kon elk nest in korte tijd worden uitgegraven. Relatief weinig mieren konden daardoor ontsnappen. Hierdoor is de kans op een eventuele ontsnapping van de koningin(nen) uiteraard kleiner. Omdat nesten van de zwartrugbosmier doorgaans slechts één of enkele koninginnen bevatten, blijft het bij elk nest dat wordt 'opgeschept' echter altijd de vraag of er een koningin levend is meeverhuisd.... *. 3.4 De dagen na de verplaatsing De meeste verplaatste niierennesten (behalve nest 18) zijn de dag na, of enkele dagen na hun verplaatsing door Faunaconsult bezocht. Zonder uitzondering waren de nieuwe nesten nog bewoond. Bij de nesten van de kale rode bosmier was de rondom het nest gestrooide cirkel van suiker de dag na de verplaatsing meestal al helemaal verdwenen. Alleen bij nest 5 was dit niet het geval: hier was de meeste suiker nog aanwezig en tijdens het bezoek deden tientallen wespen zich aan de suiker te goed. Tijdens het verplaatsen bleek dat dit relatief kleine nest slechts weinig mieren en geen poppen bevatte. Foto 10. Mierennest 18 na verplaatsing. Rechtsonder op de foto is de zak te zien waarin het nest is verplaatst en het lege pak suiker (dat rondom het nest is leeggegooid).

19

20 In de houtwal bij Belfeld maakten kale rode bosmieren in de dagen na het verplaatsen een tweetal nieuwe nesten. De locaties daarvan zijn ingetekend op kaart 1.

21

22 4 Aanbevelingen In 2005 dienen alle nieuwe nestiocaties te worden bezocht om te kijken of, en in welke mate, er nog activiteit is op de nieuwe nestiocaties. Op grond hiervan kan worden nagegaan in welke mate het verplaatsen van mierennesten van de kale rode bosmier en van de zwartrugbosmier in het najaar en zonder het gericht vangen van koninginnen zinvol is. Ook indien blijkt dat de door ons gehanteerde methode succesvol is, heeft verplaatsing van mierennesten in maart de voorkeur. Vooral voor mierensoorten (zoals de zwartrugbosmier) met een gering aantal koninginnen per nest is dit beter, omdat de koningin(nen) dan op het nest kunnen worden verzameld en apart kunnen worden vervoerd.i-iierdoor is de kans op het heelhuids overbrengen van minstens één koningin veel groter. 10

23

24 Literatuur Al, E Als bosmieren een probleem zijn.. IKC Natuurbeheer, Wageningen. 11

25

26 \ ' Kaart 1. Oude en nieuwe locaties van mierennesten bij Belfeld -;;-: Legenda 8 Oude nestlocatie 8 Nieuwe nesfiocalie nieuw nest, ontstaan na de verplaatsinçien / - \ - -_ _

27

28 Kaart 2. Oude en nieuwe locaties van mierennesten bij Beesel Legenda Oude nestiocatie Nieuwe nestlocatie niet verplaatst mierennest \ // - 7 \ \\

29 i

30 Kaart 3. Oude en nieuwe locaties van mierennesten bij Waterloo

31 -.J

32 Kaart 4. Oude locafles van merennesten bi] de Wirosingel (Roermond) : :::estocatie \\ \ \ S - / \ -- - ç - -- S S oo S ' w t ' 041

33 .1 me

34

35