Het tekenen van scheepsonderdelen ten behoeve van reconstructie

Transcriptie

1 .. R ~ ~ L S O ~ ~ ~ S I voor de Usrelmeerpoloen. Werk?.ociir,,e:ii Abw -.. Sme0,ngnuls. Lelyslaa.,,;&fi 2;. i:'oikersma R~JKSCI?:I;IST \/(>OR oe (sta~everslagl Het tekenen van scheepsonderdelen ten behoeve van reconstructie INHOUD. 1. SAMENVATTING 2. INLEIDING 3. TEKENAFSPRAKEN 3.1. Papierformaat, papierindeling en tekrninghoofd 3.2. Schaal, maatvoering en lettertype 3.3. Aanduiding en,nummering van de onderdelen 3.4. Doorsneden, lassen en sintels 3.5. Oorspronkelijke plankrand 3.6. Spantmoeten 4. HET TEKENEN VAN DE PLANKEN 5. HET TEKENEN VAN DE INHOUTEN 5.1. Amerikaanse projectie 5.2. Projectie van de inhouten 6. LEGENDA 7. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN 8. LITERATUUR Bijlagen: (1-2) erkdocumenten zijn als regel eerste versies van te scnrijven rappsrten,:ittype:: 2eschr,?.jerr -,ti.:sr) e" ~ z ~ ~:~.r~i~,~!;~j:.< ~ ~, ' : l ~,.I:,:: s ~ ~ in?e?3 ~ ~ ~

2 Uitleen bon RWS Directie Zeeland Bibliotheek Postbus KA Middelburg Leennummer: Signatuur: r18525 Omschnjving: folkersmalhet tekenen van scheepsonderdelen t.b.v. reconstructie Vervaldatum : Voor verlenging van de uitleentermijn dient u tijdig contact op te nemen met de bibliotheek. Bibliotheek Kamer 468 Rijkswaterstaat Directie IJsselmeergebied Postbus AP'L&l$tad ! : :. il,.',,,,.., ,,

3 Om de rompvorm van een zwaar beschadigd scheepswrak te reconstrueren is het nodig alle gangen en inhouten van dat schip nauwkeurig op schaal te tekenen. Op deze tekeningen moet ook de exacte plaats van de pen- en spijkergaten worden aangegeven. In dit rapport wordt een methode beschreven waarmee dit tekenen en het daarbij behorende inmeten zo efficient mogelijk kan geschieden. Voorts wordt nader ingegaan op een projectiemethode om de inhouten te tekenen.,

4 I".. I G 2. INLEIDING... Veel scheepswrakken die in de bodem van de voormalige Zuiderzee worden gevonden zijn zodanig beschadigd dat de oorspronkelijke rompvorm niet meer is te herkennen. Het komt regelmatig voor dac stukken huid zijn losgescheurd. zodat de hele scheepshuid in een min of rneer plat vlak ligt; daar bovenop liggen dan de resten van losgeraakte kromhouten. Reconstructie van de rompvorm uit nog bestaande spantvorrnen is dan onmogelijk. Wanneer het schip overnaads is gebouwd dan bestaat er een methode om toch de rompvorm terug te vinden. Deze methode is in Engeland door McKee toegepast op de Graveney Boat (lit. 1). Hierbij worden alle gangen op schaal getekend, waarbij ook de exacte plaats van de spijkergaten in de landen en de plaats van de spanten en de pengaten wordt aangegeven. De gangen worden aan de hand van de tekeningen in hout nagemaakt. Van deze houten gangen wordt een scheepsmode: gebouwd, waarbij de landen met een draadje door de corresponderende spijkergaten aan elkaar worden "genaaid". Doordat de lengte van de gangen verschillend is zullen de aan elkaar genaaide gangen bol staan, en zal het zo ontstane scheepsmodel de rompvorm van het oorspronkelijke schip krijgen. Tenslotte worden de gevonden restanten van de inhouten in het model gebracht. Bij het scheepsarchelogisch onderzoek in de IJsselmeerpolders is deze,- methode van tekenen en modelbouwen in 1981 ingevoerd. In de praktijk kost het veel geduld en moeite om het model kloppend te krijgen. In het geval van de kogge gevonden op kavel OZ 43 waren drie proefmodellen nodig om tot een bevredigend resultaat te komen. Dit was echter de eerste keer dat een dergelijke reconstructie bij Museum Ketelhaven werd uitgevoerd. In dit rapport zal, mede door de behoefte aan standaardisatie van tekenwerk en de daarbij te gebruiken symbolen, worden ingegaan op het tekenen van de planken en gangen van een scheepswrak. De instructie is tijdens een stageperiode bij de onderafdeling Scheepsarcheologie,opgesteld, aan de hand van het tekenen van de resten van scheepswrak NZ 43.

5 Ter illustratie van hetgeen hieronder wordt besproken wordt verwezen naar de voorbeelden die als bijlage 1 en 2 zijn opgenomen, In de scheepsbouw wordt altijd uitgegaan van de maat "op de mal", dat wil zeggen: er wordt gemeten op de buitenkant van de spanten. Dit heeft tot gevolg dat van de huidgangen de binnenzijde (dit is de zijde die tegen de spanten aanligt) moet worden getekend. Van de wegers wordt ook de binnenzijde getekend, aangezien die zijde zichtbaar is tijdens de opgraving en in dat stadium reeds wordt geschetst. Verder hoort, volgens goed gebruik, het voorschip op de tekening naar rechts te zijn gericht Papierformaat, papierindeling en tekeninghoofd Er wordt getekend op een maatvaste tekeningdrager, voorzien van een millimeterverdeling. De afmetingen bedragen 630 x 297 mm, dit is het bij de Rijksdienst in gebruik zijnde standaardformaat A 3. Voor extreem lange en/of brede onderdelen kan hiervan incidenteel worden afgeweken. Voor de indeling zij verwezen naar het voorbeeld (bijlage 1). De pijl - VE (voor eind) wijst altijd naar rechts, dit is de richting van het voorschip. De pijl - HS (hart schip) wijst in de richting van het vlak door kiel en stevens. Strikt genornen is deze pijl overbodig, maar hij voorkomt vergissingen en is handig voor de modelbouwer. In de rechter benedenhoek van de tekening wordt het volgende aangegeven: (nummer van het getekende onderdeel) -(kavelnummer)/ SCHAAL 1:10 DATUM: (datum)/get.: (initialen tek.) 3.2. Schaal, maatvoering en lettertype De tekening is schaal 1:lO. Indien details op een andere schaal worden getekend dan dient dit bij het desbetreffende detail te worden vermeld. Alle maten dienen in millimeters te worden opgegeven. De maten mogen op de tekening zonder de afkorting "mm" worden vermeld. Op de tekening behoren alleen blokletters te worden gebruikt Aanduiding en nummering van de onderdelen De volgende afkortingen worden gebruikt: G (gang) W (weger) S (spant). Elke afkorting wordt gevolgd door een letter en een cijfer en de aanduiding BB (bakboord), SB (stuurboord) of HS (hart schip). In langscheepse richting wordt een nummering met cijfers gebruikt. Men telt hierbij vanaf het achterschip in de richting van het vocrschip. In dwarsscheepse richting wordt een "numrnering" met letters gebruikt, waarbij men vanaf de kiel naar beide boorden toewerkt. Onder het begrip "spant" wordt verstaan: een samenstel van kromhouten dat in een dwarsscheeps vlak langs de huid loopt. Een spant is dus opge-

6 bouwd uit een aantal onderdelen (zoals leggers, oplangers, enz.). Onder het begrip "gang" wordt verstaan: een sanenstel van huid- of vlakplanken, die in elkaars verlengde liggen. Normaal loopt een gang dus van achtersteven tot voorsteven. Zo is de gang naast de kiel de A-gang (aangeduid met GA../BB en GA../SB). De planken waar deze gang uit bestaat worden van achter naar voren met cijfers aangegeven, zodat de achterste plank van de A-gang aan SB wordt aangegeven met GAl/SB. De gang naast de A-gang is de B-gang, enzovoorts (zie figuur 1). In verband met het feit dat in sommige gevallen verloren gangen voorkomen dient voor de bepaling van het aantal gangen te worden uitgegaan van het grootspant. In navolging van de moderne scheepsbouw Bn vanwege het feit dat de plaats van de kim vaak rnceilijk is te bepalen, wordt in de gangaanduiding g66n onderscheid gemaakt tussen vlak- en huidgangen. Wegers (afgekort tot de letter W) worden op dezelfde wijze genummerd als gangen. Op gangen en wegers wordt, indien mogelijk, bij de pengaten (of spijkergaten bij wegers) het nummer van het desbetreffende spant vermeld. De spanten (afgekort tot S) worden van achter naar voor genummerd. Zo is het achterste spant S1. De diverse onderdelen van dat spant worden in dwarsscheepse richting met letters aangegeven. In figuur 1 bestaat 57 uit een legger, die over de kiel heenloopt, met aan weerszijden een oplanger. De legger is S7A/HS. de oplangers zijn S7B/BB en S7B/SB. Is er nog een tweede oplanger, zoals bij S8, dan wordt deze met de letter C aangeduid: S8C/BB. S5 bestaat alleen uit twee zitters in de kim, er zit niets op HS, zodat de zitters aangeduid worden met S5A/BB en SSA/SB. Figuur 1. Nummering van gangen en spanten.5

7 I!. Opgemerkt kan nog worden dat een spant eerst een cijfer en daarna een letter krijgt (%A), terwijl een gang eerst een letter en daarna een cij- fer krijgt (GA6). De reden hiervoor is dat een spant in een dwarsscheepsvlak ligt en dus door een langsscheepse coordinaat (een cijfer) wordt gekarakteriseerd, terwijl een gang in een langsscheeps vlak ligt en dus met een dwarsscheepse coordinaat (een letter) wordt vastgelegd. Op deze wijze is een uniform aanduidingssysteem ontstaan dat op gangen, spanten en wegeringsplanken toepasbaar is. Het enige dat de tekenaar moet onthouden is: - In langscheepse richting tellen met cijfers (bij het achterschip beginnen). - In dwarsscheepse richting tellen met letters (bij de kiel beginnen). De namen van andere onderdelen, zoals kiel, zaa'chout, slapers en stevens worden niet afgekort om te voorkomen dat er een uitgebreide reeks sporadisch gebruikte afkortingen ontstaat Doorsneden, lassen en sintels Van elke plank wordt het bovenaanzicht met pen- en spijkergaten getekend. Indien de vorm van de plank daar aanleiding toe geeft kunnen 66n of meer doorsneden (afgekort: DSN) worden getekend. De doorsneden worden getekend in de stand waarin men deze ziet wanneer men in de richting van de aanzichtpijlen (T 7) kijkt. De plaats waar de doorsnede wordt genomen is de verbindingslijn van de staarten van de aanzichtpijlen. Indien de doorsnede niet op schaai 1:10 wordt getekend dan moet de gebiuikte schaal bij de doorsnede worden vermeld. Als een dwarsdoorsnede van een plank wordt getekend dan kan daarin het patroon van de jaarringen worden aangegeven, zodat vast ligt hoe de plank uit de boom is gezaagd (kwartiers of dosse) en of het hart van de plank naar de spanten toe of daar vanaf is gekeerd. Ter plaatse van een las wordt altijd een langsdoorsnede getekend waarop de relevante maten vermeld zijn. In deze doorsnede is ook af te lezen of de afschuining zich aan de binnen- of aan de buitenzijde van de plank bevindt (zie figuur 2). p op de tekening- te interpreteren als: Figuur 2. Lassen 6

8 Als de desbetreffende gang sintelsporen vertoont dan wordt naast het bovenaanzicht een aanzicht van de kopse kant van de plank getekend, waarop de plaats van de sintelsporen door middel van een streepje wordt aangegeven (zie figuur 3). Sintels die op het binnen- of buitenvlak van de plank zitten worden nog in het bovenaanzicht aangegeven, zoals is beschreven in de legenda. op de tekening: te interpreteren als: Figuur 3. Sintels 3.5. Oospronkelijke plank-rand Indien de rand van een plank is beschadigd dan is het voor de modelbouwer erg handig wanneer op de tekening aangegeven wordt welk deel van de rand nog origineel is. Hiervoor is het volgende teken gekozen: r 7. Net gedeelte van de plankrand dat zich tussen de pijltjes bevindt is nog origineel (zie bijlage 1)). Indien de oorspronkelijk rand nog gereconstrueerd kan worden, dan wordt deze reconstructie met --- aangegeven (zie bijlage 1) Spantmoeten Indien een afdruk van een spant (een zogenaamde "spantmoet") op een. plank wordt aangetroffen dan wordt deze getekend. Het verdient aanbeveling de begrenzing van de spanten door middel van krassen op de inhouten aan te geven alvorens het wrak uit elkaar wordt genomen, zodat kunstmatige spantmoeten ontstaan. Het bespaart de modelbouwer namelijk veel tijd wanneer hij de exacte plaats van de inhouten uit de tekening kan aflezen.

9 .. (I,! 4. HE'? TEKENEN VAN DE PLANKEN De op te meten en te tekenen plank wordt op een tafel van 5 x 0,5 meter (de meettafel) gelegd. Deze tafel is voorzien van een netwerk bestaande uit hokjes van 10 x 10 cm. Die zijde van de plank die naar de binnenzijde van het schip gekeerd was komt boven te liggen. Het tekenen gebeurt op schaal 1:10 op maatvast millimeterpapier. Het tekenen van de omtrek van de plank is op deze wijze vrij simpel. Om de plaats van de spijker- en pengaten te bepalen wordt gebruik gemaakt van - twee rechthoekige perspex tekendriehoeken die zijn voorzien van een millimeterverdeling op &in van de rechthoekszijden. Het gebruik van de driehoeken wordt toegelicht in figuur 4. DRIEHOEK "0" DRIEHOEK HFR DRlEHCEK 0... A AFLFm Figuur 4. Gebruik van de meetdriehoeken. Driehoek A wordt op een lijn van het netwerk zuiver verticaal op de tafel gezet. Driehoek B komt, in een horizontaal vlak, haaks tegen driehoek A aan te liggen, zoals figuur4 aangeeft. Als de driehoeken in positie liggen kunnen de coordinaten van het punt P (ten opzichte van het netwerk op de tafel) worden afgelezen op de millimeterverdelingen van de driehoeken, ter plaatse van de pijlen die in figuur4 zijn aangegeven... Na enige oefening is zo'n meting in een enkele handbeweging uit te voeren. De aflezing van driehoek B is uiteraard alleen correct wanneer driehoek A haaks op het tafelblad staat. Dit lukt op het oog redelijk. In het geval dat driehoek A iets uit het lood staat is de afwijking op de tekening (schaal 1:lO) toch verwaarloosbaar. Niettemin zou de nauwkeurigheid verbeterd kunnen worden door driehoek A te voorzien van steunblokjes, zoals geschetst in figuur 5, zodat een loodrechte stand gewaardboqd is.

10 DSN. A-A Figuur 5. Meetdriehoek met steunblokjes De steunblokjes rnoeten doorzichtig zijn, omdat anders de millimeterverdeling niet meer van twee kanten is af ta lezen. Voorts mogen de blokjes niet te dik zijn, daar anders de driehoek niet dicht genoeg bij het op te meten onderdeel kan komen. Op de bovenomschreven manier, worden, nadat de omtrek van de plank is getekend, alle spijker- en pengaten ingemeten en op de tekening vastgelegd. Als de plank sterk gebogen is wordt deze tijdens het opmeten "afgerold" op de tafel, daar het de bedoeling is de uitslag van de plank te tekenen.

11 ;, 5. HET TEKENEN VAN DE INHOUTEN 5.1. Amerikaanse projectie In de Westeuropese scheepsbouw wordt in het algemeen gebruik gemaakt van de Amerikaanse projectiemethode. Deze projectie komt als volgt tot stand: men stelt zich voor dat het te projecteren voorwerp zich bevindt in een holle kubus die opgebouwd is uit zes glasplaatjes. Op elk glasplaatje tekent men datgene wat door het desbetreffende plaatje zichtbaar is van het voorwerp. Vervolgens worden enkele ribben van de kubus losgesneden en wordt de kubus in een plat vlak uitgevouwen (zie figuur 6). voorwerp : projectie: Figuur 6. Amerikaanse projectie -. Deze wijze van projecteren heeft als consequentie dat de onderrand 1 van het achtervlak & de bovenrand 2 van dat vlak is getekend, het achtervlak staat dus als hetware "op zijn kop". Dit wordt veroorzaakt door het feit dat het achtervlak "scharni,erend" om lijn 2 wordt uitgeklapt. Het voorvlak daarentegen wordt "rech'top" getekend in de projectie. Analoog hebben bovenvlak en ondervlak een verschillende orientatie in de projectie. Dit bemoeilijkt het aangeven van een eventuele zwei van het voorvlak. (Onder het begrip "zwei" wordt verstaan het lengteverschil van c en e in de dwarsdoorsnede van figuur 7) j Om deze reden is bij het tekenen van de inhouten van het Middeleeuwse vrachtschip NZ 43 een iets andere projectiemethode toegepast Projectie van de inhouten Een voorbeeld van een complete tekening van een inhout is gegeven in bijlage 2. Deze projectiemethode is alleen toegepast voor de inhouten van

12 NZ 43 en nadien niet meer gebruikt. De inhouten worden zo geprojecteerd dat bovenaanzicht en onderaanzicht van figuur 5 dezelfde orientatie hebben. Dit wordt bereikt door in figuur 6 het onderaanzicht in een-horizontale lijn te spiegelen, zodat de randen 1 en 4 van plaats wisselen. Verder wordt geheel volgens de Amerikaanse projectie gewerkt. Op deze wijze worden vergissingen voorkomen: de tekenaar tekent het onderaanzicht in de stand waarin hij' het ziet mopmeet, bovendien kan de zwei van het inhout op eenvoudige wijze worden afgelezen. Het tekenen van een kromhout gaat als volgt: het kromhout wordt op de meettafel gelegd, met de buitenzijde (de zijde waartegen de gangen bevestigd waren) naar de tekenaar toegekeerd. De stuurboordzijde van het kromhout moet naar rechts wijzen. Eerst wordt de buitenzijde van het kromhout getekend- Boven het buitenaanzicht wordt die zijde van het kromhout getekend die boven ligt (dit is, als het een deel van een spant betreft, het achteraanzicht). Opmerking: in het vervolgrefereren de termn achteraanzicht, vooraanzicht, buitenaanzicht en binnenaanzicht aan de stand waarin het kromhout in het schip gezeten heeft. Onder het buitenaanzicht wordt de zijde van het kromhout getekend die naar de meettafel is toegekeerd (dit ia adan het vooraanzicht). Vooraanzicht en achteraanzicht worden in dezelfde stand getekend (zie figuur 7); Bij het tekenen van het vooraanzicht en het achteraanzicht wordt vanuit kin bepaalde lijn van het netwerk op de tafel gemeten. Deze zogenaamde referentielijn wordt op de tekening met x-x aangegeven. Door vanuit deze referentielijn te meten is automatisch de zwei van het buitenaanzicht vastgelegd door het verschil in afstand van vooraanzicht en achteraanzicht tot de referentielijn, in combinatie met de breedte van het kromhout ter plaatse, die uit het buitenaanzicht is te haien. In figuur 7 is te zien hoe een dwarsdoorsnede van het kromhout wordt geconstrueerd; uit deze dwarsdoorsnede is de zwei zonder meer af te lezen. Tenslotte wordt het binnenaanzicht getekend, dat, zoals in paragraaf 5.1. is uitgelegd, "ondersteboven" wordt getekend. Om dit te bereiken kan de tekenaar aan de andere kant van de meettafel gaan staan en dan (zonder de stand van de tekening te wijzigen!) het binnenaanzicht op de tekening vast leggen zoals hij het ziet. Het kan voorkomen dat twee aanzichten gelijk zijn, in dat geval kan ken van beide worden weggelaten. We1 dient te worden vermeld welke aanzichten gelijk zijn. In binnen- en buitenaanzicht worden de pengaten en de spijkergaten aangegeven, zodat ook de richting van de (penlgaten in drie dimensies vastligt. Inhet achteraanzicht worden.de hartlijnen van de pengaten aangegeven, zodat er geen misverstand over kan bestaan welke gaten in binnenaanzicht en buitenaanzicht met. elkaarcorresponderen. Eventueel kan de houtnerf vastgelegd worden in een rechthoekje naast het buitenaanzicht, dat opgevat moet worden als een schematisch aanzicht Van de kopse kant van het kromhout.

13 Figuur 7. Constructie van dwarsdoorsnede' 12

14 C. './..* 6. LEGENDA Bij elk stel tekening~n wordt op een 10s blad onderstaande legenda gevoegd: : spijker 7 : omgeslagen spijker (het streepje wijst in de richting waarin de spijker is omgeslagen) X B3 o : blind spijkergat aan niet-getekende zijde : kops hout : spijkergat opgevuld met houten pennetje 0 : : houten pen : houten pen met ark (wig) : houten pen met deutel (plug) : bout G A WA S VE : gang A : weger A : spant : vooreind BP HS : blinde pen : hart schip 0 : diameter --- : hartlijn van pen.. tf--f (zwart): rij sintels, rnoslat aan getekende zijde f-ff (groen): rij sintels, moslat aan niet-getekende zijde r 7 : aanzichtpijlen r 1 : tussen de pijlen beuindt rich de oorspronkelijke rand : vermoedelijk verloopvan de oorspronkelijke rand kleur gee1 : spinthout Maten die voor alle onderdelen gelijk zijn (bij voorbeeld pen- en spijkerdiameter) kunnen ook in de legenda worden vermeld, een enkele afwijking van de "standaardumaat wordt dan op de desbetreffende tekening aangegeven. Tenslotte wordt in de legenda aangegeven dat "alle rnaten in millimeters" zijn.

15 7. CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN De hierboven besproken tekenmethode is toegepast bij het tekenen van het hout afkomstig van een laat-middeleeuws'schip dat in 1979 op kavel NZ 43 in Zuidelijk Flevoland is opgegraven. De methode is goed bruikbaar, maar we1 arbeidsintensief. Om een indicatie te geven: het tekenen van een gang met een lengte van 4 meter vergt ten minste 3 manuren, een kromhout van 2 meter lengte bijna 2 manuren. Het tekenen van a1 het hout van NZ 43 heeft circa 500 manuren gekost. Met name het inmeten en tekenen van de spijkergaten in de overnaadse, landen is zeer tijdrovend. We1 bestaat de indruk dat na het opdoen van enige ervaring met het meet- en tekensysteem aanzienlijk sneller kan worden gewerkt. f Er zijn natuurlijk alternatieven: de tekening kan mechanisch (met een soort pantograaf, zie lit. I), fotografisch of elektronisch (via een computer met aftastpen) worden gemaakt. Deze methoden zijn echter (afgezien van de eerste) vrij kostbaar. Hierbij moet nog worden aangetekend dat veel schepen er niet voor in aanmerking komen om op deze manier te worden getekend: het betreft hier imme'rs een onderdeel van een reconstructiemethode voor overnaads gebouwde vaartuigen. Voorlopig lijkt het het beste om de in dit rapport beschreven tekenmethode te gebruiken. Naschrift:, In 1985 is een veldpantograph aangeschaft, schaal 1:10, die in 1986 zal worden uitgetest bij het tekenen van de onderdelen van een middeleeuwse kogge, die in 1985 op kavel A 57 in de Noordoostpolder is opgegraven.

16 . 8. LITERATUUR Fenwick, V. (ed.). The Graveney Bnat BAR, British Series 53, 1978

17 ...,' '. i,.. -. Bijlage 1

18 Bijlage 2..,...