Biodiversiteit & natuurcompensatie. Intern verslag van de 12 e Doorwerth-Conferentie, 17 september 2010, Kasteel Doorwerth

Transcriptie

1 Biodiversiteit & natuurcompensatie Intern verslag van de 12 e Doorwerth-Conferentie, 17 september 2010, Kasteel Doorwerth 1

2 Considerans Het zou niet realistisch zijn om voor elk natuurgebied alle planten en diersoorten te behouden. Het zou beter zijn om het aanpassingsvermogen van de natuur te vergroten door natuurgebieden via corridors met elkaar te verbinden. Dit om planten en diersoorten de kans te geven zich elders te vestigen als zij door klimaatveranderingen in hun voortbestaan worden bedreigd, aldus onderzoekers in een onlangs verschenen rapport Adaptatiestrategie voor een klimaatsbestendige natuur. De klimaatverandering zou een nieuw natuurbeleid vergen zo staat in deze studie van het Planbureau voor de Leefomgeving en Wageningen Universiteit. Op dit moment zijn de strategieën van het beleid voor een belangrijk deel gericht op compensatie en herstel van biodiversiteit. Herstel van Natuurwaarden kan daarbij om verschillende redenen wettelijk verplicht zijn. Zo is er enerzijds de verplichting om bepaalde soorten en habitattypen in een gunstige staat van instandhouding te houden of te krijgen. Anderzijds is er de verplichting om bij de uitvoering van een concreet project met nadelige effecten op bepaalde in een Natura 2000 gebied voorkomende soorten of habitattypen te compenseren. Er lijkt een spanning te zitten tussen de nieuw ontwikkelde ideeën en de bestaande strategie. Deze lijkt bovendien nog te worden vergroot omdat de regelgeving rond natuur weleens als te strikt en te complex wordt ervaren. Hoe dan ook voornoemde spanningen, wellicht paradoxen of misinterpretaties, vormen een prachtige uitdaging voor de 12 e Doorwerth Conferentie. Biodiversiteit en natuurcompensatie lijkt een zeer gevoelig onderwerp en is dus bij uitstek geschikt om in volle wasdom en op een veilige plek te bespreken. Elco Brinkman Gerard Alferink Ton Bosman Joop Grijns Herbert Prins Ben Lichtenberg Arne Heineman 2

3 Verslag 12 e Doorwerth-Conferentie Biodiversiteit en natuurcompensatie Opening door de voorzitter mr. drs. Elco Brinkman De heer Brinkman heet de aanwezigen welkom. Het is plezierig dat er, in de traditie van de conferentie, weer veel belangstelling bestaat om op kasteel Doorwerth aanwezig te zijn. Het stelt echter wel diegenen, die belast zijn met de voorbereiding, voor de vraag wie zij moeten uitnodigen, gelet op de beschikbare capaciteit van de locatie. Van belang is ruimte te hebben om belangstellenden aan te trekken met betrokkenheid vanuit hun positie bij het onderwerp en bereid zijn hun kennis met anderen te delen. Deze overweging heeft geleid tot het besluit van het voorbereidingscomité een zekere selectie in het uitnodigingsbeleid te gaan toepassen. De samenstelling van de deelnemers kan dan ook wat wisselen al naar gelang het onderwerp. Deze aanpak staat borg voor en zekere diepgang. De voorzitter vraagt begrip voor dit besluit en biedt de mogelijkheid bij het organisatiecomité eventuele bezwaren kenbaar te maken. Ook roept hij de aanwezigen op desgewenst commentaar te leveren op de gang van zaken en de onderwerpkeuze alsmede suggesties te doen voor komende bijeenkomsten. Op voorhand verwacht de voorzitter een zekere instemming tot troost van de inleiders van vandaag, die hij in het bijzonder welkom heet. Wij hebben beloofd dat u aan hun lippen zult hangen en hen nadien zult toejuichen. Wanneer wij kijken wat ons allemaal te wachten staat, niet alleen in onze eigen sector, maar ook breder, het hele thema van biodiversiteit en natuurcompensatie met zijn literatuur en Brusselse discussies, dan is dat een onderwerp wat een uitdieping verdient. Gezien de intentie van onze bijeenkomsten is het echter niet de bedoeling te eindigen met een manifest dat wij vervolgens aanplakken aan de poort van het Binnenhof, maar dat wel voor uw verdere overwegingen straks van nut is. Het is daarbij, in de goede traditie van onze bijeenkomsten, niet de bedoeling dat wij al polderend een soort middenstandpunt bereiken, maar proberen een zekere aanzet te geven om de immobiliteit, die rondom sommige thema's wel eens dreigt, te doorbreken. Wij hebben dat eerder gehad bij een gedachtewisseling over de regelgeving en alle andere thema's die gepasseerd zijn. Het lijkt er op dat bij het thema biodiversiteit en natuurcompensatie wat meer praktische keuzes zullen moeten worden gemaakt in de komende tijd. Dat is een veronderstelling, een thema voor discussie. Voelt u zich vrij u daarover uit te spreken. Het is niet de bedoeling dat u wordt nagedragen wat er hier gezegd wordt. Dat is niet het karakter van deze bijeenkomst. Het gaat er om dat wij oprecht proberen met de belangstelling die wij hebben voor het groene gebied en het thema van vandaag naar elkaar te luisteren en de argumenten over en weer tot ons nemen. Dat is ook de reden dat wij voortreffelijke inleiders bereid gevonden hebben om de thematiek in te leiden. De aftrap is daarbij voor Theunis Piersma. 3

4 Biodiversiteit: wat kan Nederland de wereld bieden? Professor dr. Theunis Piersma, hoogleraar Animal Ecology, Universiteit van Groningen Piersma begint met een quiz, waarbij het de directeur van Vogelbescherming niet is toegestaan deel te nemen. Wat voor een biodiversiteit zien wij op het plaatje? Het eerste plaatsje levert slechts de reactie: vogeltjes. Maar wat voor vogeltje? Ook het volgende plaatje levert geen antwoord evenals het door de inleider geproduceerde geluid. Sprake blijkt te zijn van de veldleeuwerik, een vogelsoort welke twintig, dertig jaar geleden in het boerenland, volgens Piersma, de algemeenste vogel was. Goed herkenbaar en met een zang gedurende een groot deel van de zomer om aantrekkelijk te zijn voor de vrouwtjes en onaantrekkelijk voor andere mannetjes. Sommigen van ons zijn nog opgegroeid met het geluid van de veldleeuwerik, maar voor de huidige generatie Nederlanders is dat niet meer weggelegd. Dit jaar is een bijzonder jaar voor de biodiversiteit, want de wereldleiders hebben een aantal jaren geleden afgesproken dat de teruggang in 2010 zou zijn afgelopen. In de krant heeft spreker daar nauwelijks iets over gelezen. Je leest veel meer andere dingen, maar dit is toch een punt dat aandacht verdient. De vraag van de organisatoren interpreteert de inleider als Wat heeft Nederland de wereld aan biodiversiteit te bieden en hoe gaan wij daarmee om? Een deel van de problematiek zal worden behandeld terwijl een ander deel, namelijk hoe gaan wij met biodiversiteit om en wat hebben wij daarvoor over, volgens afspraak door Jonathan Verschuuren zal worden besproken. Wanneer je wilt weten wat Nederland de wereld te bieden heeft is het handig eerst naar de wereld te kijken. Dat gaat heel gemakkelijk door Google Earth aan te tikken. Dan zie je Europa en je ziet Nederland. Kenmerkend voor Nederland is, dat het een delta is. Dat is wat wij zijn en daarin zijn wij uniek. Nederland heeft op het biodiversiteitsvlak maar ook op het landschapsvlak het meest te bieden op het laagste stuk van het land, de Wadden en de agrarische cultuurgebieden. Dit is een dotterbloem. Een vegetatie, typisch voor laag Nederland. Maar de dotterbloemenweilanden zijn eigenlijk verdwenen om allerlei redenen. Daarmee is een habitat, die totaal uniek is in de wereld, weggevaagd en kunnen wij deze niet meer bieden. In het rapport van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap is 33% van Nederland nog als mooi aangegeven. Gebieden die er uitspringen zijn Friesland, de Veluwe en een groot deel van laag Nederland. Het Waddengebied is niet ingekleurd, maar dat zou zeker als mooi worden aangegeven wanneer je het gebied mee zou nemen. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat het hartstikke goed gaat in Nederland; er is niets aan de hand en de biodiversiteit anno 2010 is goed geregeld. Maar dan gaan wij inzoomen. Wat is er allemaal gebeurd? Een plaatje van het internationale Waddengebied, waar ons Waddengebied onderdeel van is. Het is op dit moment waarschijnlijk het grootste aaneengesloten getijdengebied van de wereld. Het grootste getijdengebied lag ooit in de Gele Zee, maar Zuid-Korea en China zijn zo rap bezig met inpolderen dat wij nu met stip winnaar zijn. Als je in China bent 4

5 realiseer je je hoe voorzichtig wij met ons Waddengebied moeten omgaan. Dit is echt iets wat wij de wereld kunnen bieden. Er zijn in de wereld nog maar 15 grote getijdengebieden. Het Waddengebied van Nederland heeft allemaal dingen die nergens anders zijn. Het is eigenlijk een soort Schiphol dat op allerlei manieren met de wereld verbonden is. Allemaal trekvogels die de voet aan de grond zetten voor een lekker hapje om dat vervolgens in vet op te slaan benodigd voor het volgende traject naar West- of zelfs Zuid-Afrika. Veel van de vogels doen dat, omdat zij op weg zijn van de broedgebieden in het hoge noorden naar de zuidelijke gebieden. Een deel gaat zoals gezegd naar Afrika; andere delen naar China of bijvoorbeeld Australië; allemaal verschillende trekroutes die elkaar kruisen. Wat maakt dat Waddengebied tot wat het is? Het is een gebied waar complexe en complete netwerken van interacties tussen organismen kunnen voorkomen en waarbij positieve interacties de hoofdtoon kunnen voeren. Biobouwers zoals mosselbanken of zeegrasvelden zijn hier voorbeelden van. Die elementen zijn belangrijker dan de abiotisch omstandigheden. Het is een gebied met goede verbindingen en mobiele organismen, zoals de vele trekvogels. Er is veel heterogeniteit, grote variatie in ruimte en abiotische condities. Wat hebben wij de afgelopen 100 jaar met het waddengebied gedaan? In ieder geval hebben we het een kopje kleiner gemaakt. Diverse diersoorten zijn verdwenen, zoals de tuimelaar en de ruwe haai. Ook het opkomende toerisme in de zestiger jaren heeft geen positieve rol gespeeld evenals de overbevissing. Daarbij is de inleider van mening dat handhaving van de garnalenvisserij in feite de overbevissing in stand houdt. Volgens hem kan het Ministerie van LNV dan ook niet stellen dat de achteruitgang van onze marinebiodiversiteit tot stilstand is gekomen. In feite hebben wij staan zagen aan de stoelpoten door het verlies van de biobouwers, onder meer als gevolg van de kokkelvisserij, te accepteren. Men ging met zware apparatuur door de zeebodem. Jarenlang heeft de overheid beweerd dat deze manier van vissen niets uitmaakt. Maar het maakt aldus de spreker wel uit. Het verdwijnen van de mossels is ellendig voor de vissers, maar ook voor de vogelsoorten die direct afhankelijk zijn van de mossels zoals de scholeksters en de eidereenden. Het is ook ellendig voor de Waddenzee omdat de mosselbanken een direct effect op de omgeving hebben. Spreker toont een mosselbank bij Schiermonnikoog waarbij ook een prachtige exoot zit, namelijk de Japanse oester. Zij vormen de basis voor nieuw ontstane mosselbanken. Een soort ecologische helden, want het beest zit zo vast met zijn schelp in de grond, dat geen visser het zal wagen om met wat voor apparatuur dan ook in de buurt van zo'n oesterbank te komen. Voor de watersport zijn deze helden in verband met de vlijmscherpe zwaardschedes een groot nadeel. Een belangrijk voordeel is dat alle schelpdieren water filteren waarbij gefilterde deeltjes (pseudo-faeces) worden uitgestoten. Zij zweven rond de mossel- en oesterbanken en vormen de basis voor mogelijk ander leven bijvoorbeeld van de kokkel. Door een financiering van het Bouwfonds is gestart met een onderzoek naar de enorme invloed van dit soort biobouwers op hun omgeving. 5

6 Eigenlijk moet je naar de Waddenzee kijken in samenhang met alles wat er omheen gebeurt. Dat is lastig maar wel erg belangrijk. Het getijdengebied, de geulen en de voordelta bij de eilanden worden beïnvloed door de visserij, een stijgende waterspiegel en een hogere watertemperatuur in het voorjaar. Dat alles heeft te maken met wat er op het land gebeurt, maar ook wat er gaande is op de Noordzee. Vissoorten die daar bevist worden komen ook vaak voor in de Waddenzee. Alles hangt met elkaar samen ook via de trekvogels. Als er elders iets mis gaat, merk je dat op de Wadden. Sprake is van veel variatie aan omstandigheden, maar aan die variatie hebben wij veel geknabbeld. Wij hebben de kustlijn ingekort en de meest ingrijpende ingreep is de aanleg van de Afsluitdijk geweest. Een geweldig en uniek estuarium zijn wij daardoor kwijt geraakt. De krabben waren weg, de zeehonden stierven, het water werd zwart en de werkgelegenheid verdween. Het sociale bestel van velen stortte ineen. Het idee dat Nederland veiliger werd had verre de overhand dan het feit dat veel dingen verloren gingen. Spreker denkt dat wij met de kennis van nu dat heel anders zouden hebben aangepakt. Niet te ontkennen valt dat die ingrepen wel heel erg mooi cultuurland hebben opgeleverd, zoals de Workummerwaard, een van de grootste eenheden waar je nog het Friese cultuurland en enige rijkdom kunt beleven. Het gebied kent een zandbankprofiel en er wordt extensieve landbouw bedreven. Het probleem is evenwel dat de intensivering in de landbouw doorgaat. Spreker laat een plaatje uit het rapport van de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap zien. Een stuk van het groene Friese land. Het ziet er prachtig uit; mooi groen land, maar hij vindt het in feite een treurnis. Er zijn zoveel dingen die je niet meer kunt beleven. De veldleeuwerik en de zwarte stern zijn weg. De dotterbloemen zijn er niet meer. Sterker nog bloemen zijn sowieso bijna niet meer te vinden. Vlinders van de weilanden zijn er niet meer. Het is allemaal moord en doodslag op hetzelfde open Friese land met overal hetzelfde. En dan hebben wij ook nog de mais. Dat maakt Nederland een stuk minder uniek. Het is spreker wat waard wanneer Nederland maisvrij zou worden. Daarmee gaan wij ons onderscheiden en dat trekt ongetwijfeld toeristen, een nieuwe economische peiler voor ons platteland. Maar zover is het nog niet, eerst moet de vraag beantwoord worden wat er allemaal op het platteland gebeurd. Het antwoord wordt verteld aan de hand van de grutto, een prachtige vogel en de enige door boerenhanden gemaakte trekvogel. Het is een boerenlandspecialist, niet alleen in Nederland, maar ook in de overwinteringsgebieden. We weten precies waar onze grutto's zitten namelijk in Zuid-Senegal en Guinee Bissau. Op een plaatje zijn rijstplantende vrouwen te zien met op de achtergrond grutto's die zich voeden met de jonge rijstplantjes. Een van de kleine drama's die zich afspeelt is dat de grutto's Nederland steeds vroeger verlaten in de zomer. Ze ruien hier niet meer en doen dat nu in Guinee Bissau en wel op het moment dat het planten van de rijst samenvalt met hun komst en aanwezigheid. Als gevolg daarvan hebben de boeren daar hun teeltmethoden gewijzigd, want de grutto is een boerenlandvogel. Ook op de terugreis speelt dit een rol. Ze trekken door de vrij recent aangelegde rijstvelden in de Extremadura, maar zijn ook in de buurt van Lissabon, waar zij zich voeden met de rijst en het graan dat is achtergebleven. Ook daar is het een boerenlandvogel. En dan komen zij terug in Nederland, een land dat 6

7 trots is op zijn grutto's. Thijsse noemde de grutto de koning van de weidevogels, maar ondanks de extra aandacht middels een campagne enkele jaren terug lijkt de grutto nu toch wat te worden vergeten. Thijsse was in zijn tijd al bezorgd over het voortbestaan van de grutto omdat het maaien met de zeis steeds vroeger ging plaatsvinden dan in de maand juli. Inmiddels vindt dat maaien al in april plaats. En dan moet de grutto zijn eieren nog leggen. Als je kijkt naar de verspreiding dan is Nederland koploper ook al zitten er een aantal grutto's wat oostelijker. In feite zit deze biodiversiteit alleen bij ons en dragen wij daar de volledige verantwoordelijkheid voor. In juni 2003 stond in het NRC Handelsblad een plaatje met de teruggang van de weidevogels. Dat beeld is niet anders geworden. Kijken wij naar de grutto dan hebben wij nog ongeveer 20 jaar. Wij verliezen nu 7 à 8% per jaar. Het probleem is dan opgelost. Hij zal wel niet helemaal uitsterven want het is een makkelijke vogel en wij hebben gezien dat het in Afrika goed met hem gaat. Het wordt een zeldzame vogel en dat is de veldleeuwerik ook. Wanneer ik studenten vertel over de open weidelandschappen en over allerlei soorten ganzen die je daar bij ziet, dan zegt men dat dat allemaal niets uitmaakt. De wereld verandert toch gewoon. Men realiseert zich wel dat er iets unieks verloren gaat maar wij laten het wel gebeuren. Probleem opgelost! In feite maakt het niet uit waar je in Nederland bent. Het zier er allemaal even onaantrekkelijk en oninspirerend uit voor iemand als ik althans. Natuurlijk is er de goedwillende boer die de nesten spaart, maar de jonge vogels sneuvelen door predatie. Kortom landintensivering is een groot probleem ook voor het insectenleven. Die insecten, voedsel vooral voor de jonge vogels, gedijen het beste in bloemrijke laag bemeste vegetaties. Aan kleine insecten heeft en grutto weinig en bij het eten van grote insecten zijn er minder nodig en is er meer tijd om weg te duiken voor roofvogels en ander gespuis. Een goede vegetatie geeft bovendien meer dekking en een grotere kans om te overleven. Wij weten het allemaal wel, maar is er ook een kentering? Het Fries Dagblad meldt een wonderschone toekomst voor de zuivelondernemingen met een intensievere en efficiëntere aanpak. De trekkers worden groter en jagen de fietsers van de weg, dus moeten er bredere wegen komen. Kennelijk is dit onze toekomst. Groter materiaal en nog intensiever gebruik van het boerenland. In Noord-Duitsland zijn al hele landschappen aan mais opgegaan ten koste van de biodiversiteit. Op dit moment gaat de schaalvergroting gewoon door en daalt de werkgelegenheid op het platteland. Als wij de Nederlandse biodiversiteit op de been willen houden dan zullen wij op één of andere manier een economisch model moeten vinden voor het gebruik van het boerenland. De jonge grutto kan niet zonder koeien, kan niet zonder boeren. Zorgen deze niet voor hem, dan is hij weg. Dit is dus een enorme uitdaging met ontzettend veel aspecten voor het plattelandsbeleid. Dat op zijn beurt weer te maken heeft met de Nederlandse biodiversiteit. Wij moeten dus politieke keuzes maken. Aan de ene kant kiezen voor kwantiteit, productievergroting, snelheid van verschraling van de biodiversiteit of kiezen voor kwaliteit, levensvreugde, vergroting van de biodiversiteit en een veel spannender levensvreugde. En wat doen wij met de echte natuur zoals Waddenzee, de Veluwe, Ooostvaardersplassen? Daar zijn wij het redelijk over eens. Beschermen! Nodig is een Deltaplan voor het Nederlandse cultuurlandschap. Ironisch is dat wij veel moeite doen om oude kunst te bewaren. Een schilderij wordt goed bewaard, maar het 7

8 echte landschap van duizend jaar oud is nagenoeg vogelvrij. Wat heeft Nederland de wereld te bieden? Ik denk getijdengebieden met alles erop en eraan en een laag intensief agrarisch cultuurlandschap wat zijn gelijke niet kent qua biodiversiteit. De heer Brinkman dankt de heer Piersma en geeft het woord aan Jonathan Verschuuren. Compensatie en herstel van biodiversiteit: het juridisch kader Professor mr. Jonathan Verschuuren, hoogleraar Europees en internationaal milieurecht, Universiteit van Tilburg. Als jurist heb je het altijd lastig na een presentatie van een bioloog. Het recht is vrij saai en plaatjes van een wetboek zijn ook niet leuk. Ik ga u iets vertellen over het juridisch kader van compensatie. Waar zijn wij aan gehouden? Er zijn twee wettelijke kaders, namelijk het Europees wettelijk kader en het nationaal wettelijk kader. De belangrijkste Europese wetgeving is de Vogel- en Habitatrichtlijn. Daarbij horen vier vormen van natuurherstel. De eerste groep richtlijnen is de verplichting tot instandhoudingmaatregelen. Dus als een dergelijk gebied is aangewezen als Natura 2000 gebied moet je instandhoudingmaatregelen treffen om er voor te zorgen dat er een gunstige staat van instandhouding komt of is of blijft, al naar gelang de situatie van de soorten habitattypen waarvoor het gebied is aangewezen. Als er een ongunstig staat van instandhouding is, betekent dat, dat je extra maatregelen moet nemen. Natuurherstelmaatregelen of compensatiemaatregelen. Dit is het eerste begrip compensatie wat je in de praktijk tegen komt. De maatregel wordt vaak compensatie genoemd. Omdat het slecht gaat met een bepaalde soort in een bepaald gebied neem je maatregelen om die soort in een gunstige staat van instandhouding te krijgen. Het begrip compensatie staat tussen aanhalingstekens omdat dit eigenlijk geen compensatie is. De tweede regel uit de Vogel- en Habitatrichtlijn is de verplichting om verslechtering te voorkomen. Dit is een algemene vangnetbepaling voor het geval er verslechtering optreedt of dreigende verslechtering ondanks allerlei instandhoudingmaatregelen, die je hebt genomen. Je moet dan opnieuw ingrijpen door natuurherstelmaatregelen of compensatie. Ook hier is weer sprake van oneigenlijke compensatie. De derde groep regels - en daar is de meeste aandacht voor - zijn de regels die gaan over projecten en plannen. Als er een nieuw plan of project wordt ontwikkeld met mogelijke nadelige gevolgen voor het Natura 2000 gebied - met name voor de instandhoudingdoelstelling - dan moet er een passende beoordeling plaatsvinden. Onderzocht moet dan worden wat de effecten en de mogelijke gevolgen van het plan zijn. Uit de passende beoordeling moet, als het goed is, naar voren komen dat er geen nadelige effecten zijn. Zijn die er wel dan mag in principe het project niet doorgaan. In de praktijk zie je zowel in Nederland als daar buiten dat dan negerende maatregelen worden ingebouwd. Heeft een project nadelige effecten op het gebied dan worden in het project zelf niet negerende elementen ingebouwd waardoor de nadelige effecten letterlijk worden genegeerd en uitgewisseld tegen de positieve effecten. Per saldo is er dan geen negatief effect. Er is dan sprake van herstelmaatregelen, niet negerende maatregelen dus. Ook dat wordt compensatie genoemd al is het dat nadrukkelijk niet. 8

9 De vierde groep betreft juridisch gezien de echte compensatie. Dit is het geval wanneer besloten wordt dat een project weliswaar nadelige effecten heeft, maar toch door moet gaan vanwege dringende redenen van openbaar belang. Op grond van de klimaatregeling is dat mogelijk, maar dan moet er wel voldaan worden aan een aantal voorwaarden. Eén van die voorwaarden is dat er compenserende maatregelen - dus echte compensatie in de letterlijke zin van het woord - genomen moeten worden. Feitelijk zit er tussen de derde en de vierde regel weinig verschil. Er is immers weinig verschil tussen natuurontwikkeling als onderdeel van het project en compenserende maatregelen. Praktisch gezien is het allemaal hetzelfde, maar in juridische zin zijn er verschillen. In het eerste geval volg je de normale regeling van de Vogel- en Habitatrichtlijn terwijl in het tweede geval de uitzonderingsbepalingen van toepassing zijn waar de compensatie er één van is. Er zijn echter ook andere voorwaarden. Zo moet er bijvoorbeeld aangetoond worden dat er geen alternatieve mogelijkheden zijn en sprake is van een groot openbaar belang. Dat laatste is erg moeilijk. In de praktijk zie je dan ook dat in alle gevallen tegenwoordig alle migratie in de derde groep plaatsvindt, waardoor je de ingewikkelde procedure van groep vier ontloopt, waaronder de echte compensatie. De Europese Commissie heeft een aantal documenten gepubliceerd waarin eisen worden gesteld of nadere uitleg wordt gegeven aan verplichtingen om compenserende maatregelen te nemen in het kader van de vierde groep. Als eerste moet er een schaal van maatregelen zijn die uitgaat boven de normale instandhoudingverplichting. Het Natura 2000 concept gaat er dus van uit dat alle gebieden in een gunstige staat van instandhouding verkeren. Gaat het om een project met een nadelig effect dan zijn compenserende maatregelen vereist, welke als extra maatregelen komen boven de maatregelen die nodig zijn om de gunstige staat te realiseren. Vermenging van maatregelen is niet toegestaan. Eerst moet de gunstige staat gerealiseerd worden en daarna pas de compenserende maatregelen gericht op de soort en de habitatypes die negatief geraakt worden door het project. Vereist zijn dus gerichte compenserende maatregelen. Die compenserende maatregelen en dat is opmerkelijk - mogen in een ander gebied worden gerealiseerd, mits de maatregelen ten goede komen aan dezelfde instandhoudingdoelen. Nederland is daar evenwel strenger in. Een heel belangrijk punt voor de praktijk is voorts dat de inrichting van de compensatie operationeel moet zijn op het moment van de aantasting. Dus als voorbeeld niet eerst de aanleg van de weg en daarna compenseren, maar eerst de nieuwe habitat realiseren en dan pas de weg. Met de weg beginnen is slechts mogelijk als je kunt aantonen dat de samenhang met het Natura 2000 project niet in gevaar komt als je toch eerder begint.treedt er toch verlies op aan soort of habitat door eerder te beginnen dan moet dat gecompenseerd worden. Dit gebeurt eigenlijk alleen op nationaal niveau en daar heeft de Europese Commissie niets mee te maken, behoudens in het geval prioritaire soorten en habitattypen in het geding zijn. In dat geval moet de Europese Commissie gedurende het gehele proces worden ingeschakeld om toezicht te houden op de compenserende maatregel. Zonodig kan de commissie een inbreukprocedure starten. Diverse informatie (richtsnoer) is te vinden op de website ( natura2000/management/docs/art6/guidance art6 4 nl.pdf). Het is een behoorlijk dichtgetimmerd verhaal met allerlei eisen, waaronder voorlichting aan het publiek, monitoring en rapportages. 9

10 Een en ander is als handleiding bestemd voor de bevoegde instanties in de lidstaten maar het document is juridisch niet bindend. Dat zijn alleen de hiervoor genoemde groepen. Verder geeft het een richtsnoer aan dat de projectontwikkelaar de kosten van de compenserende maatregelen moet betalen.het Nederlandse kader heeft eigenlijk alleen betrekking op gebieden die buiten de Natura 2000 vallen. Voor de EHS hebben wij al een compensatiebeginsel wat minder streng is. Geen netto verlies aan areaal en kwaliteit en samenhang met het te compenseren gebied. Het compenserende gebied moet aansluitend of nabij het gebied zijn, tenzij dat niet mogelijk is. Er mag compensatie ergens anders plaatsvinden, doch ook een financiële compensatie door een storting in het Nationaal Groenfonds is mogelijk De spelregels staan in een brochure van LNV. Over de implementatie van de Vogel- en Habitatrichtlijn, daterend uit 1979 respectievelijk 1992 is al veel bekend omdat de Europese Commissie nauw monitort. Bataljons biologen worden daarvoor ingezet. Men is lang bezig om de regelgeving ingevoerd te krijgen, maar dat is pas in vijf landen, waaronder Nederland, juridisch gezien voldoende gebeurd. Helaas is er een ongunstige staat van instandhouding namelijk bij 40 85% van de habitattypen en 40-70% van de soorten in de aangewezen gebieden. Dat betekent dat er massief moet worden ingezet op instandhoudingmaatregelen. Het gaat vooral slecht met grasland, wetlands en kustgebieden. De reden is, juridisch gezien, dat bepaalde soorten wetgeving maar een matig effect hebben. Ook zijn er afwijkingsmogelijkheden, vooral in het geval van de vierde categorie. Er is het nodige onderzoek gedaan naar wat de Europese Commissie als controleur nu doet. Er is echter onvoldoende capaciteit om voldoende toezicht te houden ook waar de controleurs een expliciete rol hebben namelijk bij de compensatieverplichting van de vierde categorie. Op internet kun je vinden wat de Commissie heeft gezegd en dan zie je dat men vaak akkoord gaat met slecht uitgewerkte plannen die totaal in strijd zijn met de eigen richtlijn. Dat zijn allemaal redenen die bijdragen aan het feit dat de richtlijnen niet het gewenste effect hebben. De conclusie is dan ook dat er nog heel wat natuurherstel nodig is, want wij moeten naar die gunstige staat van instandhouding. Wat op zich wel goed gaat is het aanwijzen van de gebieden. Het plaatje op de website geeft een goed beeld (Natura 2000 gebieden in de EU). Er is heel veel landgebied aangewezen. Vooral Spanje doet het erg goed. Daar hebben ze ook echt netwerken gemaakt, vaak grote gebieden. Eigenlijk was de idee van Natura 2000 één groot netwerk te maken. Ook in Zuid-Duitsland zie je dat terug. Inzoomen op Nederland levert allemaal stipjes. Daar is het dus een stuk minder gelukt. Op zich gaat het met het aanwijsproces goed. In 21 landen is er voldoende gebied (80%) van de soorten en habitats aangewezen. Acht landen, waaronder Nederland, hebben dat voor 100% gedaan. Ons aanwijzingsproces is eigenlijk vrij succesvol. Nog niet alle landen zijn echter klaar.de tussenconclusie is dat het heel erg slecht gaat met de staat van instandhouding van de soorten die onder de richtlijnen vallen. Er moet veel gebeuren met betrekking tot de instandhoudingmaatregelen. En dan de klimaatsverandering. Daar is veel onderzoek naar gedaan en er zijn diverse computermodellen. Het is duidelijk dat er veel aan het veranderen is en dus is de vraag wat wij moeten doen met Natura 2000 en met de beschermde gebieden. Moeten wij doorgaan 10

11 op de wijze waarop het nu is georganiseerd of moet het anders. De conclusie is duidelijk: de huidige beschermde gebieden zijn onvoldoende in staat om veranderingen in verspreidingsgebied van soorten door klimaatsverandering op te vangen. Ze zijn te klein en niet voldoende met elkaar verbonden. De EU-richtlijnen zijn heel erg gericht op soorten, op instandhoudingdoelen en op het realiseren van een gunstige mate van instandhouding. Juridisch word je evenwel gedwongen om de soort waarvoor je in 1980 een gebied hebt aangewezen daar te houden. Daar is immers de instandhoudingverklaring op gebaseerd. De vraag is of dat mogelijk is, want die soort verdwijnt en een andere komt daar voor in de plaats. Daarom adviseren biologen en ecologen je niet te veel op soorten te focussen. Kies voor een landschapsbenadering waarin natuur en cultuurlandschap op natuurlijke wijze in elkaar overvloeien. Zo krijg je een veel groter en sterker gebied wat beschermt. Bescherm die gebieden ook juridisch. Wij zien dan wel welke soorten er komen. Je kunt dat niet voorspellen. Daarvoor zijn de veranderingen te groot. Tenslotte de conclusies. Los van klimaatveranderingen moeten er enorm veel natuur- herstelmaatregelen worden getroffen om een gunstige staat van instandhouding te verkrijgen. Die maatregelen moeten er komen boven op allerlei compenserende maatregelen in het kader van projecten. Maatregelen zijn nodig bij alle vier de categorieën in juridische zin; de wetgeving is vrij algemeen zeker als het gaat om compensatie; de richtlijn is een mooie uitwerking maar is juridisch gezien geen bindend document. Als wij de natuur willen aanpassen aan het veranderende klimaat dan is adaptatie van de wet nodig om te zorgen dat de wet klaar is voor de extra maatregelen zodat de natuur op de lange termijn het veranderende klimaat kan doorstaan. Inrichtingsmaatregelen zijn afgestemd op het soortenbeleid. Dat geeft een onduidelijk juridisch handhaafbaar kader. Voor de toekomst zouden wij daar vanaf moeten, ondanks de risico's die daar aan verbonden zijn, waaronder de mogelijkheid van het maken van misbruik. De vraag is wat er in de plaats van het soortenbeleid moet komen. De heer Brinkman dankt de heer Verschuuren en kondigt een korte pauze aan. Natuur in de knel? Meer gebied en minder regels. Professor mr. Friso de Zeeuw, Directeur Nieuwe Markten Bouwfonds Ontwikkeling en Praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling TU Delft Enkele opmerkingen vooraf ter introductie. Wij hadden het zo juist over het woord uit de Catechismus; de woorden ellende, verlossing en dankbaarheid. In mijn verhaal zit behoorlijk wat ellende. Ik probeer hier en daar een verlossend woord te spreken, maar of dat tot dankbaarheid leidt valt, denk ik, te betwijfelen. De tweede opmerking is, dat ik het onderwerp benadruk vanuit het het vak gebiedsontwikkeling en enigszins vanuit de stad. Ik ga echter wel behoorlijk op de groene wereld in. De laatste opmerking vooraf is, dat ik bewust maar onbewust mijn onderwerp plaats tegen de achtergrond van de huidige politieke context, waarbij ik er vanuit ga dat er een rechts kabinet komt. Dat zijn geen grote natuurvrienden. Op het punt van de natuur zijn er dus wel een paar kanttekeningen 11

12 te maken. Ik doe dat in de vorm van een aantal stellingen met toelichting. Stelling 1: Compensatie is een te smalle benadering van biodiversiteit; alleen een gebiedsgerichte integrale aanpak is effectief. gebieden van enkele duizenden ha; gebiedsvisie met ontwikkelings-, bescherming- en beheersvisie; uitvoeringsstrategie ( met financiering); ontwikkelings- & beheersacties; toetsing. Het gaat hier om wat wij met een afgezaagd woord een integrale benadering noemen. Je moet dan niet kijken naar de regelgeving van bovenaf, maar naar die gebieden in Nederland waar je het over kan hebben. Jan Jaap de Graeff heeft mij geleerd te kijken naar herkenbare gebieden in het landelijk gebied van een paar duizend ha. Niet veel groter want dan wordt het voor de mensen letterlijk en figuurlijk anoniemer. Daar hoort bij een ontwikkelings-, bescherming- en beheersvisie. Het is een taak van de overheid om dat te doen, maar vaak niet alleen; ook samen met grondeigenaars, exploitanten, bedrijven en burgers. Uitvoeringsstrategie. Wat er vaak aan ontbreekt, is de financiering en bij de agrarische sector heel kort lopende financiële regelingen, die tot veel onzekerheid leiden en tot aversie jegens het overheidsbedrijf. Ik kies duidelijk voor die gebiedsgerichte aanpak. Stelling 2: Gebiedsontwikkeling in het landelijk gebied loopt nog steeds stroever dan in de stad. gefragmenteerd beleid gericht op functiescheiding; meer acteurs en de meesten zijn alleen vertrouwd met groen (niet met rood); zwakkere financieel-economische motor; lokaal politiek bestuur in de stad vaak slagvaardiger. Als ik vanuit mijn vak de gebiedsontwikkeling in de afgelopen 15 jaar overzie, dan gaat het vrij moeizaam. Aan een traditioneel sterk nummer als ruilverkaveling of landinrichting doen wij niet veel meer. Er zijn ook veel acteurs in het landelijk gebied, ook van overheidszijde. In de stad is dat doorgaans eenvoudiger, veelal één gemeentebestuur en de provincie heeft weinig te zeggen. Het is overzichtelijker dan in het landelijk gebied. Je komt dan in de groene wereld, en komt in toenemende mate de blauwe wereld en de rode wereld tegen. Je ontmoet mensen met een verschillende achtergrond, discipline en wetgevingsstelsel. Omdat goed bij elkaar te brengen kost veel moeite. Voor de crisis was er bij de rode ontwikkeling nog een prettige financieel-economische motor wat goed te vermarkten producten opleverde met door de jaren een waardestijging, maar dat is nu minder het geval. Stelling 3: Donkergroene gebieden behoeven soms duidelijker bescherming (nationale landschappen). Soms is iets meer souplesse gewenst (bufferzones). Voor adequate bescherming is nodig: passende planologische bescherming; draagvlak bij stakeholders en bewoners; beheersing grondgebruik. De gebiedsgerichte benadering is zeer verwant met de ruimtelijke ordening en de 12

13 bijbehorende wetgeving, die eigenlijk een heel goed kader geeft voor het afwegen van de verschillende belangen. Het is een felle belangenstrijd en je probeert van zo'n strijd een beetje judo te maken: een beetje meebewegen, win-win situaties traceren door in een slim ontwerp de belangen tot uitdrukking te laten komen. Donkergroene gebieden, waar soorten naar mijn mening uniek zijn, behoeven bescherming. Er is alleen planologische bescherming. Die is, zo luidt mijn stelling en op grond van mijn ervaring, onvoldoende. Structuurvisies, streekplan en bestemmingsplannen zijn er om te wijzigen zou je kunnen zeggen. Een planologische bescherming moet worden gecompenseerd of, beter gezegd, worden aangevuld met draagvlak binnen het gebied van de verschillende mensen. Daarmee kan volksverzet worden voorkomen. Als gevolg van botte doorbraken in de steden in de zeventiger jaren is als gevolg van het volksverzet het fenomeen beschermd stads en dorpsgezicht opgekomen. Aan de orde komen vragen over het grondgebruik, de gebruiksregels, het eigendom en de vraag hoe de prijsvorming verloopt. Vaak kun je voor de natuur zeggen dat het in eigendom brengen bij een natuurbeherende instelling de meest veilige weg is, maar dat kan niet overal en het verdient aanbeveling te zoeken naar combinaties met name met de landbouwers. Stelling 4: Regelgeving rond natuur en landschap gaat ten onder aan complexiteit. natuur en landschap verliezen daardoor onnodig draagvlak; is urgente kwestie; natuurwetgeving is te statisch; ruimtelijk, gebiedsgericht kader moet (weer) bepalend worden. Dit heeft betrekking op de vorige inleiding. Het zal van bovenaf best kloppen maar als het op uitvoering aankomt is het veel gedoe en gemillimeter. Dat levert chagrijn op en dan is het geen prettige bezigheid meer om de Natura 2000 regels te implementeren. De verhalen uit de praktijk liegen er niet om. Een algemeen probleem bij de gebiedsontwikkeling is dan ook de veelheid van sectorale wetgeving die van bovenaf, voornamelijk uit Brussel, maar ook uit Den Haag en de provincie, door de trechter worden geworpen en in dat kleine gebiedje ten uitvoer moet worden gelegd. Al die regels - het is door de vorige sprekers al gezegd - hebben een eigen ratio. Het is een drama van goede bedoelingen dat uiteindelijk leidt tot dat gepriegel. Dat brengt met zich mee dat omwonenden en bedrijven in de buurt van die Natura 2000 gebieden ook de pest er over in krijgen. Een negatieve spiraal en een negatief effect. Wij hebben met de goede wet Ruimtelijke Ordening, die pas is herzien, een zeer bruikbaar kader. Ik weet en begrijp dat daarnaast een sectoraal beschermend kader nodig is. Het is nu echter niet zo dat wisselwerkingen op gebiedsniveau vruchtbaar zijn en op een creatieve manier tot uitvoering kunnen worden gebracht. Ik vind dan ook dat de regelgeving een beetje is doorgedraaid. Stelling 5: Ecologische hoofdstructuur (EHS) is een - moeizaam - succesnummer. elk megaproject verliest in Nederland na twintig jaar aanhang; grondverwerving gaat nog steeds met de handrem erop (nauwelijks onteigening; aankoopprijsbeperking); weersta verzet van o.m. landbouw en de modieuze hang naar Deltanatuur. 13

14 De Ecologische hoofdstructuur vind ik op zichzelf een goed project. Er is een publicatie die dat aangeeft. Een succesnummer. Het is echter een typisch Nederlandse gewoonte om na - in dit geval 20 jaar - het eigen succes af te katten. En nu staat het project onder druk. Daar leveren ook de agrarische organisaties een bijdrage aan en mogelijk ook de bezuinigingen van het kabinet. Het heroverwegingsrapport kan ik niet goed volgen, maar daar zat toch een soortement escape in: men gaat ineens Deltanatuur doen. Het is niet duidelijk wat het is, maar mogelijk een afwijkingsmanoeuvre om van de EHS af te komen. Vertraging als gevolg van bezuinigingen lijkt een reëel perspectief, maar vasthouden aan een langjarig succesvol concept lijkt een goed zaak. Je zou alleen wat meer souplesse moeten hebben bij de uitvoering met de mogelijkheid van onteigening. In de stad is dat een normaal en geaccepteerd instrument. Stelling 6: Perspectief landbouw divergeert langs twee lijnen: industrieelagrarisch complex en omgevingsgeoriënteerde landbouw. De omgevingsgeoriënteerde landbouw leent zich voor deelname aan de regionale beheersmaatschappij. De industrieelagrarische sector moet (alleen) voldoen aan algemene duurzaamheidvoorwaarden en levert geen wezenlijke bijdrage aan biodiversiteit. Dit is alles behalve nieuw. Zie dat je uit oogpunt van landbouw succesvolle takken van sport hebt in Nederland. Greenports moeten natuurlijk opereren binnen de normale duurzaamheid randvoorwaarden. Bijvoorbeeld met nieuwe kassengebieden kan je op dat punt van die duurzaamheid een heel eind komen. Voor de biodiversiteit niet allemaal ideaal maar dat is dan meer voor de omgevingsgeoriënteerde landbouw, die wat minder op de wereldmarkt zal acteren en die zich goed leent voor het opnemen in de regionale beheersmaatschappij (werknaam). Stelling 7: De toekomst voor de weidevogels ligt in regionale beheersmaatschappijen met deelname van natuur, landbouw en gemotiveerde bewoners. Kenmerken: langjarige afspraken en budgettering (ca.7 jaar); contract met provincie; terugdringen detailregelgeving en controleritis; regionale verankering en benutting recreatie en toerisme; goede aanzetten: agrarische natuurverenigingen; Waterland; Midden Delfland; maar in Opsterland geldt: als je het melken niet kan verdienen ben je geen goede boer ; dus kans op succes is regionaal bepaald. Je kunt denken aan een regionale beheersmaatschappij; taalkundig op zich juist maar eigenlijk een beheermaatschappij, waarin de meest betrokkenen met elkaar samenwerken, met langjarige afspraken en budgettering. Natuurlijk zit er een toets op. Maar niet elke keer weer die vogels per soort tellen. Dus een beetje weg van de controlitis. Weg ook met veel extra overheidsbeleid. Er zijn voorbeelden in het land. Je hebt in het werkgebied de medewerking nodig van de meest betrokkenen. Het is regionaal bepaald wat de kansen zijn. In verschillende gebieden van het land is, afhankelijk van de bedrijfseconomische mogelijkheden, de bereidheid om mee te doen bij veel mensen uit de agrarische sector groter geworden. Dat is een goed perspectief. 14

15 Stelling 8: Natuurbeweging stop met geforceerd zoeken naar financiële vertaling van natuurwaarden. natuurbeweging is erg zoekende naar economische waardering van natuur; is op zich terecht (Duurzaam Nationaal Inkomen DNI, Roefie Hueting) maar helpt nu niet; zie: Task Force Financiering Landschap; zie: Tom Bade benadering; en nu weer ecosysteemdiensten. Deze stelling richt zich een beetje op de natuurbeweging. De neiging om het allemaal naar economische waarden om te zetten. Welke waarde wordt vertegenwoordigd? Het probleem is dat dat niet in ons systeem zit. Ik vind dat ook terug in de eerste inleiding. De verantwoordelijkheid voor bepaalde vogelsoorten. Het is een intrinsieke waarde die je erkent of niet erkent. Maar dat heeft niet zoveel met economie te maken. Het wordt snel geforceerd door buitenlanders naar die weidevogels te laten kijken. Ook de culturele wereld heeft daar een handje van om alles in inkomen te vertalen. Zelfs bij de Olympische Spelen proberen ze dat. Dat is in ieder geval tot mislukken gedoemd. Dat is ook een beetje het geval bij het rapport Task Force Financiering Landschap. Ook Tom Bade heeft zijn eigen benadering. Hij noemde mij een pretpakket hoogleraar. De nieuwste mode is uit Wageningen overgewaaid en dat zijn de ecosysteemdiensten met nieuwe begrippen. Een begrip als metropolitaire parken duidt doorgaans op onzekerheid van de makers er van. Stelling 9: Samenwerking tussen projectontwikkeling van natuur lukt vooral kleinschalig. uiteraard belangstelling, maar ook coproducties; gedragscode Flora & Fauna; gebiedsplannen o.m. bij natuurcompensatie; rood voor groen; natuur in woonomgeving; (voorbeeld Bouwfonds en Vogelbescherming); maar strategisch plan voor Groene Hart van Neprom door provincies afgewezen (2007). Dan kom ik op de projectontwikkeling. Bekende coproducties te velde, waarvan één op beleidsniveau, is de gedragscode Flora & Fauna, waarin ook het aspect compensatie. Als je veel zelf doet in de voorbereidingsfase, deugdelijk onderzoek laat doen en zelfs compenserende maatregelen voorstelt, dan hoef je niet helemaal de bureaucratische molen door. Wij kennen de praktijk van de natuurcompensatie. Bij de ontwikkeling hebben we meer de vrijwillige, zou je kunnen zeggen, rood voor groen regeling. Die regeling houdt in dat als je wat woningen, tuinhal of wat dan ook ontwikkelt je gelijk groen en blauw in je omgeving ontwikkelt in een planmatige samenhang, maar ook in een financiële samenhang. Uit dat rood betaal je extra voor de groene voorzieningen. Daar kennen wij de nodige kleine plannen van. De voortgang van dit soort projecten, die ook al verzet kennen, is niet zo groot. Dan het strategisch project dat wij als Neprom de club van de grote projectontwikkelaars - geprobeerd hebben als concept in het Groene Hart neer te zetten. Er zijn een vrij stevig aantal extra en beleidsmatig erkende woningen nodig in het Groene hart. Laten we een deel daarvan reserveren voor de rood voor groen actie en een bedrag van tot per woning aftikken voor groene doeleinden. Dat plan is voorgelegd aan de toenmalige minister Cees Veerman, die zich enthousiast toonde. Helaas zat hij niet aan de bestuurlijke knoppen. De provincies waren tegen. Akkoord met hier en daar een klein proefje, maar niet een grote strategische opzet. Onder het huidige econo- 15

16 misch gesternte is het niet-doorgaan niet erg, zijn de budgetten strakker geworden en de afdrachten voor andere functies dan de directe woonomgeving veel kritischer geworden. In de praktijk zijn er op kleine schaal echter nog veel mogelijkheden. Als voorbeeld de Amersfoortse wijk Vathorst waar de natuur niet ophoudt bij de stadsrand maar doorloopt in de stad. Ik sluit niet uit dat dat soort stedelijke gebieden een rijkere fauna hebben dan sommige gebieden die tot prairie zijn verworden en doodgespoten. Aangezien het stedelijk gebeid nog wel uitbreiding zal kennen, zijn er nog mogelijkheden om de natuur in de stad te laten doorlopen. Stelling 10: Er is geen enkele reden om kraaien en eksters nog langer te beschermen. Integendeel. En dat is mijn afronding, mede namens onze buurt. Wij hebben veel te veel van die krengen, beschermd of niet. Zij verstoren. Ik weet niet voorzitter hoe het bij u in de buurt is. Zij zorgen voor overlast voor de omgeving en de natuur en ook voor ons en ik kan er niets tegen doen. Ik vind dat te gek. Ik hoor graag uw adviezen en dank u bij voorbaat vanuit Monnickendam. Plenaire discussie De discussie wordt geleid door de voorzitter Elco Brinkman. De voorzitter stelt een rondje stoom afblazen voor. Dat kan inhouden het zoeken naar verbinding en integratie of het blijven zitten in de schuttersputten. Als eerste wordt inleider Piersma onder vuur genomen. Opgemerkt wordt dat er weinig over de delta is gezegd. Bepleit is een vermindering van verliezen in plaats van een herstel van natuurwaarden. Bij de voorgestelde benadering zal het dan gaan om een afweging tussen de belangen van de landbouw en die van de natuur. Bepleit wordt het maken van een duidelijke keuze. Als dit niet gebeurt, verliezen wij het laatste stukje natuur. Piersma wijst erop dat slechts de Waddenzee echte natuur is. De rest van het land is gemaakte natuur, maar wel waardevol. De oorspronkelijke hoogveengebieden zijn verdwenen en daarvoor is cultuur-natuur in de plaats gekomen. Een probleem is dat dat cultuurland wel vermagerd is. Landbouw heeft echter niets met het produceren van voedsel te maken om monden te vullen. In feite worden er hoogwaardige producten geleverd voor diegene die dat kunnen betalen. Van belang is een gebiedsgerichte aanpak. Daarnaast moeten wij genieten van wat er is en zullen wij bepaalde ontwikkelingen moeten accepteren. De grutto bijvoorbeeld kan zich niet meer aanpassen mede als gevolg van het veranderende klimaat. Opgemerkt wordt dat projectontwikkelaars gehouden zijn bepaalde regels te volgen en in bepaalde gevallen kan dat de verplichting van compensatie tot gevolg hebben. Gevraagd wordt of dit ook geldt voor de agrarische ondernemer die zijn bedrijfsvoering, dichtbij een natuurgebied, ingrijpend wil aanpassen. Verschuuren antwoordt bevestigend. In ieder geval mag de wijziging geen nadelige gevolgen hebben voor de huidige situatie (geen achteruitgang). De relevante milieuwetgeving is van toepassing. Over een eventuele compensatie is een discussie mogelijk. De boodschap is dat er op dit gebied nog veel moet 16

17 gebeuren. Opgemerkt wordt dat te veel lijkt te worden gereageerd op bedreigingen. De vraag is dan of je je niet meer moet richten op de kansen die er zijn. Bij de kabinetsformatie is er nauwelijks aandacht voor de natuur. Genoemd worden omwikkelingen in Duitsland en Spanje waar grote natuurgebieden zijn ontwikkeld met instandhouding van dorpen en andere aanwezige voorzieningen. Het geheel wordt gedragen door de plaatselijke bevolking die inkomen genereert uit het toerisme, landwinkels en dergelijke. In Nederland vindt het tegenovergestelde plaats. Het is allemaal kleinschalig en er is sprake van een strikte benadering van zaken. Gepleit wordt voor het meer benutten van de kansen die er zijn. Het door Piersma genoemde voorbeeld van de Afsluitdijk moet nu als een vergissing worden beoordeeld. Maar er komen nieuwe kansen zoals de Oostvaardersplassen. Kijk ook naar de Waddenzee. Het moet mogelijk zijn op een deel ervan de schelpen- en mosselvissers hun kans te geven en andere delen strikt te beschermen. Zo liggen er ook kansen voor de landbouw. Streef naar win-win situatie. Waarom geen grutto s op de Oostvaardersplassen. Piersma intervenieert met de opmerking dat dat niet logisch is omdat de grutto geen natuur-vogel is maar een door de boeren gemaakte vogel. Die heeft in de Oostvaardersplassen niets te zoeken. Opgemerkt wordt dat er geen aandacht is besteed aan de vermenging van functies in het landelijk gebied en daardoor ook niet aan de economische bouwstenen die er zijn. Natuur en landbouw zouden elkaar moeten kunnen vinden. De Zeeuw is van mening dat Nederland zich meer moet richten op bepaalde soorten. Het gaat er om niet beter te zijn, maar selectiever. Besteed vooral aandacht aan de emotionele aspecten. Wanneer een bepaald project niet leeft bij de locale bevolking is dat contraproductief. Een goed en geslaagd voorbeeld is de aanpak van de grutto door de Vogelbescherming. De aaibaarheid van een bepaald plan wordt tegenwoordig steeds belangrijker. Voorgesteld wordt de grote rivieren meer ruimte te geven. Zij bieden ruimte voor natuurlijke processen. De aanwezige kansen moeten worden benut. In economische zin zijn er mogelijkheden voor bijvoorbeeld zandwinning en recreatie. Let bij de herziening van gebieden op de cultuurhistorische waarden. Je moet niet bang zijn om die te benutten. Zo ontstaan gebieden met een eigen dynamiek. Opgemerkt wordt dat de landbouw zich in Nederland zal handhaven. Sprake zal zijn van fruitteelt, kassen en intensivering. De basis wordt echter wel zwakker door het wegvallen van EU-subsidies voor herinrichting van het landelijk gebied. De vraag is dan ook of je als landbouwer nog wel gronden moet kopen. De landbouw zal zich meer en meer verplaatsen in de richting van het stedelijk gebied terwijl in het buitengebied de zwakkere overblijven. De grondgebonden landbouw zal zich naar het oosten verplaatsen. Spreker is er van overtuigd dat er geen perspectief is voor groene en blauwe diensten. Gesteld wordt dat het moeilijk is keuzes te maken. Zowel de natuur als de landbouw vallen onder de Deltanatuur. Zorgelijk is evenwel dat men kennelijk niet bereid is die keuzes te 17

18 maken. De echte keuze dient te gaan naar díe natuur die de sterkste bijdrage levert aan de totaliteit. Het Natura 2000 programma geeft mogelijkheden om te kiezen voor topgebieden. Helaas worden er geen strategische keuzes gemaakt. Van belang is daarom aan te geven hoe het wel moet. Een probleem daarbij is dat onze regelgeving is doorgeslagen. Het moet toch mogelijk zijn de natuur op basis van deals te beschermen, daarbij niet gehinderd door regelgeving. Op zich is de Europese regelgeving redelijk eenvoudig maar Nederland kent een rigide juridische structuur, wat wordt onderschreven door Verschuuren. Nederland - zo meldt hij - is koploper bij bezwaarschriften op milieuterrein (Nederland 5000 tegen 2 in Denemarken en 1800 in Frankrijk). Dat zegt iets over onze samenleving. Aangekondigd is de komst van een nieuwe Natuurwet. De voorzitter refereert aan één van de voorgaande sprekers en stelt de vraag aan de aanwezigen welke keuzes gemaakt moet worden om een bijdrage te leveren aan het herstel van het land uitgaande van drie kerngebieden, te weten Amsterdam en omgeving, Rotterdam met de Drechtsteden en tenslotte het kennisgebied Eindhoven. In reactie daarop wordt geantwoord dat deze middag een belangrijke bijdrage heeft geleverd hoe om te gaan met de nitraatrichtlijn en dus met de natuur. Duidelijk is dat er mogelijkheden zijn. Het is daarom verwonderlijk dat het Kabinet in de discussies rond het uitdiepen van de Westerschelde heeft gekozen voor ontpoldering terwijl het zonder meer mogelijk zou zijn geweest op grond van de richtlijn te kiezen voor een krimpgebied als Delfzijl. Maar kennelijk heeft Nederland gekozen voor een dermate groot aantal typologieën dat compensatie nauwelijks meer mogelijk is. Het gevolg hiervan is dan geen gebruik kan worden gemaakt van krimpgebieden om daar te compenseren. De oorzaak van dit alles is dat de problematiek te zeer benaderd is vanuit deskundigen, die elkaar overigens regelmatig tegenspreken. Voor de toekomst is een veel breder bewustzijn nodig. Vervolgens vraagt de voorzitter naar een reacties van de drie inleiders. De Zeeuw refereert aan de drie door de voorzitter genoemde gebieden. Zij kennen een hoog dynamische economie en een zware verstedelijking. Een ander belangrijk punt is - en nagestreefd in de kabinetsformatie - het dimmen van de regelgeving. Geen Crisis- en Herstelwet meer, maar wel een vlaag nieuwe regelgeving. Met de nieuwe regelgeving kunnen waarden verloren gaan. De Zeeuw pleit ervoor naast de stedelijke gebieden, gebieden met een meer groene karakteristiek te ontwikkelen. Als men daar ruimte voor gebiedsgerichte oplossingen met regelgevend kader zou krijgen, kan men ver komen. Beetje geld is nodig maar voor de rest zelf te maken binnen de Europese regelgeving. Mogelijke gebieden zijn Laag-Holland, Twente of Gelderland en Friesland. Er is daar al wat. Vanuit die situatie kun je gaan werken. En paai het kabinet - met het regelgevend kader en de veranderingen die nodig zijn - om die gebieden in meerdere opzichten verder te helpen ook in de natuur. Verschuuren sluit daar bij aan. De Europese regelgeving is simpel. Binnen dat kader moet zo veel mogelijk ruimte geboden worden aan de stakeholders om er samen uit te komen. 18

19 De Westerschelde is in feite een fantastisch voorbeeld waarbij door de belanghebbende partijen, waaronder de natuurbescherming, een goed plan is ontwikkeld. Men heeft echter vergeten naar buiten te communiceren. Men is in een denkproces doorgegaan waarvan de buitenwacht te weinig wist. En dan gaat het mis. De les is dat wanneer je op lokaal niveau iets doet de landelijke politiek eraf moet blijven. Accepteer als politiek dat het bestaand juridisch kader voldoende is. Er zijn twee kanttekeningen: reken je niet rijk want het gaat slecht met de natuur, accepteer dat er beperkingen zijn waardoor niet alles economisch mogelijk kan zijn. Bepleit handhaven van de EHS en streef naar goede overgangsgebieden (bufferzones). Piersma zegt dat hij nieuwe dingen heeft gehoord met als gevolg dat hij zeker zal overleggen met LTO. Een probleem is evenwel dat de grondgebonden boer denkt dat hij aan het kortste eind trekt. Dat vak moet weer respectabel worden. Wij moeten naar een situatie waarin een boer met de meeste grutto's in de dikste Mercedes rijdt. Als dat gebeurt, leven wij in een andere wereld. Piersma onderschrijft dat er meer op emoties moet worden gespeeld Er moeten arrangementen komen voor mensen die in verschillende werelden leven. Arrangementen van de streek. Daar zijn zeker kansen voor aanwezig. Tot slot wordt opgemerkt dat er sprake is van een lastig verhaal. Om te beginnen moet genuanceerd worden gedacht over de eerder genoemde ontwikkelingsgebieden. Dat zijn geen gebieden die hoog scoren qua biodiversiteit. Daar is dus niet zo veel te halen. In de praktijk blijkt wel dat de methodiek van de gebiedsontwikkeling positief wordt beoordeeld. Bij de verdere uitwerking is het echter buitengewoon lastig om element als natuur, ecologie en grijze diensten met elkaar te verbinden. Met het aspect waterkwaliteit gaat dat wat makkelijker. Wanneer de biodiversiteit in een gebied laag is, wordt het al een stuk minder interessant. De biodiversiteit blijkt in de stedelijke sfeer vaak hoger te liggen. Het Deltaprogramma van Cees Veerman is een goed verhaal, maar dat heeft een geheel andere tijdsbalk. Maar het blijft een probleem om het met elkaar eens te worden. Als voorbeeld wordt genoemd de problematiek van het op een kier zetten van de sluizen in de Haringvlietdam. Alles is in juridische zin zodanig dichtgetimmerd dat er amper speelruimte is. Het gevolg daarvan is dat zelfs als je nog bezig bent met het uitwerken van een plan en het op schrift te stellen de overheid al tig-keren moet opdragen voor een procedure bij de Raad van State. De situatie wordt nu verder bemoeilijkt door het ontbreken van geld. Dit neemt niet weg dat er ruimte moet zijn voor ambities. Gebieden waar wat te winnen valt liggen buiten de economisch van belang zijnde delen van het land. De voorzitter dankt de inleiders voor hun inbreng en overhandigt een attentie in de vorm van het boekwerk Het Landschap van de Zuidwest Veluwe. Vervolgens dankt hij de aanwezigen voor hun inbreng en nodigt hen voor een nazit in de Ridderzaal onder het genot van een drankje en hapje. 19