Verslag Onderwijsconferentie YES, WE CAN! Wat wordt Obama s buitenlandse erfenis? Woensdag 9 maart 2016, Academiegebouw, Utrecht

Transcriptie

1 Verslag Onderwijsconferentie YES, WE CAN! Wat wordt Obama s buitenlandse erfenis? Woensdag 9 maart 2016, Academiegebouw, Utrecht Op woensdag 9 maart 2016 organiseerde de Atlantische Onderwijscommissie haar jaarlijkse conferentie met als thema YES WE CAN! Wat wordt Obama s buitenlandse erfenis?. De conferentie werd bijgewoond door ca. 120 docenten, studenten (in opleiding tot docent) en deelnemers en begeleiders van het PWS-project. De dag ging van start met een lezing van dr. Roberta Haar, universitair docent International Relations en American Foreign Policy aan University College Maastricht, over de context van Obama s buitenlandse politiek: de grote lijnen van de afgelopen acht jaar. Haar vertelde dat zij in 2009 in een lezing had betoogd dat het buitenlandse beleid van president Obama een voortzetting is van de strategie van zijn voorganger Bush. In haar lezing voor de onderwijsconferentie wilde ze deze bewering testen aan de hand van een aantal trans-atlantische kwesties: terrorisme, Iran, Rusland, de NAVO, internationale handel en klimaatverandering. Haar vergeleek Obama s campagnebeloftes met zijn beleid als president in de afgelopen zeven jaar. Obama heeft zijn campagnebeloftes op het gebied van terrorisme niet waargemaakt, stelde Haar. Bij zijn komst in het Witte Huis wilde hij Guantánamo Bay sluiten, de oorlogen in Irak en Afghanistan tot een einde brengen en de Amerikaanse troepen terugtrekken. Geen van deze doelen heeft hij bereikt. Guantánamo Bay huisvest weliswaar minder gedetineerden dan voorheen, maar Obama had meer kunnen doen om een sluiting te bewerkstelligen. Daarnaast is de situatie in Irak en Afghanistan verre van stabiel en is er nog steeds een Amerikaanse militaire aanwezigheid in beide landen. Vooral Irak is door de terugtrekking van Amerikaanse troepen en het anti-soennitische beleid van de sjiitische regering een bolwerk geworden voor terroristische organisaties, met name Islamitische Staat. Obama lijkt in zijn anti-terreurbeleid het meeste op zijn voorganger Bush vanwege de inzet van drones tegen verdachte terroristen. De Iran-deal van afgelopen zomer wordt nu al beschouwd als een van de grootste prestaties van Obama. Bij zijn aantreden zei Obama Iran uit zijn isolement te willen halen als het land zich verantwoordelijk zou gedragen. Multilaterale sancties in combinatie met zorgvuldige diplomatie maakten de weg vrij voor het nucleaire akkoord. De deal lijkt succesvol, vooral 1

2 omdat de Iraanse verkiezingen gewonnen werden door de gematigden. Desalniettemin noemt Haar het gedrag van het land in de regio zorgwekkend: de bouw van raketten voor satellieten, de koop van Russische wapens en de proxy-oorlogen die gevoerd worden in Jemen en Syrië zijn daar voorbeelden van. In 2007 sprak Obama over een mogelijke samenwerking tussen Rusland en de Verenigde Staten. Samen met minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton probeerde hij spanningen tussen de landen te voorkomen, door bijvoorbeeld Rusland niet te beschuldigen van het conflict in Georgië. Sinds 2008 zijn er echter vier kwesties die de Amerikaans-Russische relatie hebben geschaad: de Russische invasie van Georgië, de ballistische raketproblematiek, de Oekraïne-crisis en de oorlog in Syrië. De Russische betrokkenheid in Syrië en de steun voor het Assad-regime tegenover de Amerikaanse bewapening van rebellengroepen geven de indruk van een nieuwe Koude Oorlog in het Midden-Oosten. Ook Obama s visie op de betrokkenheid van de NAVO bij Afghanistan is in overeenstemming met het beleid van Bush. In 2008 werd er gedacht dat de eerste missie buiten Europa een succes zou worden, en daarmee een triomf voor het Bondgenootschap. Al snel kwam Obama er echter achter dat zijn populariteit in Europa zich niet vertaalde in meer steun voor de Afghaanse missie of een hoger defensiebudget in Europese landen. De aankondiging van de pivot naar Azië leidde in Europa tot ongerustheid over de Amerikaanse betrokkenheid bij het continent. Door het agressieve gedrag van Rusland in Oost-Europa en het Midden- Oosten liet Obama de focus op Azië varen. Hij kwam onder andere met een European Reassurance Initiative om de stabiliteit in Europa te vergroten. Roberta Haar noemde het opvallend dat Obama als kandidaat kritisch tegenover internationale vrijhandel stond. Zo wilde hij het NAFTA-verdrag heronderhandelen. Echter, sinds 2011 heeft Obama drie handelsverdragen getekend, waaronder het Trans-Pacific Partnership en het Trans-Atlantic Trade and Investment Partnership met de Europese Unie, waarvan de onderhandelingen nog in volle gang zijn. Op het gebied van klimaatverandering kan het klimaatakkoord in Parijs worden gezien als een succes van Obama s buitenlandbeleid. Haar zegt echter dat klimaatbescherming niet altijd een prioriteit voor hem was. Door het falen overeenstemming te bereiken op de klimaattop in Kopenhagen verloor de president zijn interesse in klimaatverandering in de periode Ook kreeg hij veel weerstand tegen zijn energiebeleid van het door de Republikeinen gedomineerde Congres. Haar concludeerde dat Obama niet zozeer de dubbelganger van Bush was, maar dat de presidenten wel veel kenmerken in hun buitenlandse beleid delen. Obama heeft veel kritiek ontvangen op zijn buitenlandse strategie, maar er moet ook rekening worden gehouden met de felle tegenstand van het Congres. Het is voor elke president moeilijk gebleken, zo eindigde ze, om campagnebeloftes ook daadwerkelijk in het Witte Huis in te lossen. De tweede spreker van het ochtendprogramma was drs. Hubert Smeets; Ruslanddeskundige, historicus en journalist. Smeets besprak de ontwikkelingen in Amerika s relatie met Rusland 2

3 vanaf Volgens Smeets heeft het Westen momenteel te maken met een reactionair Rusland, maar ook met een modern Rusland dat zich in alle opzichten wenst te spiegelen aan de VS. Net zoals de VS zich een manifest destiny toedicht(te) de lotsbestemming van het imperialisme van de VS zo heeft Rusland de drijfveer om zich uit te breiden richting het Oosten om onder meer zijn veiligheid te kunnen garanderen. Door het uiteenzetten van de naoorlogse politieke geschiedenis van Rusland poogde Smeets een beeld te schetsen van het huidige Rusland en daarmee te verklaren waarom het land zich zo gedraagt tegenover het Westen. Smeets besprak als eerste de laatste jaren van Brezjnevs regeerperiode, die tekenend waren voor het inzettende verval van de Sovjet-Unie. Volgens Smeets was er toen al sprake van stagnatie en degeneratie. Toen Gorbatsjov in 1985 partijleider werd van de CPSU trachtte hij het systeem nog te veranderen via de Europese weg. Door middel van perestrojka en glasnost moest de economie hervormd worden en een sterker buitenlandbeleid gecreëerd worden. Met het Westen werden verdragen gesloten om de wereldpolitiek te ontspannen. Echter, dit zorgde ook voor een sterke opkomst van het nationalisme binnen de Sovjet-Unie, waaraan zij uiteindelijk ten onder zou gaan. Deze ondergang bracht een geopolitieke catastrofe met zich mee en leidde daarnaast tot een faillissement van de Russische staat. Smeets stelde vervolgens dat er een aantal structurele factoren ten grondslag liggen aan het falen van het Europese project waarmee Gorbatsjov en Jeltsin geprobeerd hebben Rusland te democratiseren en te hervormen tot een sociale markteconomie. Een van deze aspecten is de privatisering van bezit in plaats van privatisering van eigendomsrechten. Deze vorm van privatisering zorgde ervoor dat privatisering van de exploitatierechten van het staatsbezit naar de oligarchen altijd weer teruggenomen kon worden door de staat. Volgens Smeets heeft dit geleid tot een soort neofeodale verhouding tussen de oligarchen en de president. Toen Poetin in 2000 aan de macht kwam beloofde hij Rusland weer op de kaart te zetten als grootmacht en zich los te maken van wat Smeets omschrijft als het Versailles-syndroom het wrokgevoel van Rusland dat het de onrechtmatige verliezer is van een voortdurende geopolitieke strijd. Er werd een verticale machtsstructuur aangebracht, waarin geen ruimte bestond voor een democratische bottom-up-verhouding. Het sociale contract dat Poetin heeft gesloten met de Russische bevolking heeft desondanks toch geleid tot de komst van een middenklasse. Deze vormt voor hem een belangrijke electorale basis. Daarnaast heeft Rusland mede dankzij de gunstige olieprijzen economische groei kunnen doormaken waardoor het land zich kon losmaken van het Versailles-syndroom en zich een meer assertieve houding heeft aangemeten. 3

4 De voornaamste reden voor deze assertiviteit is dat Rusland zich bedreigd voelt door een uitbreidende EU. Moskou ziet de aantrekkingskracht van de EU vooral als groot gevaar omdat juist deze aanslaat bij voormalige vazalstaten van Rusland. De tweede reden voor de assertieve houding van Rusland omschrijft Smeets als een revanchistisch gevoel jegens het Westen. Deze heeft in Russische ogen getracht de geschiedenis van het land af te pakken. Het idee van een westerse samenzwering tegen Rusland leeft enorm onder de Russen. Volgens Smeets was dit een drijfveer voor Poetin om het Russische nationalisme in zowel Rusland als Europa aan te wakkeren en de hoogtijdagen van het Russische rijk terug te doen keren. Rusland bevindt zich momenteel in een economische crisis. Heimwee naar de economische groei van twee jaar geleden bestaat, maar Poetin heeft elk potentieel alternatief voor het leiderschap in Rusland in de kiem gesmoord. Smeets concludeerde dat de Russische assertiviteit onder Poetin zal aanhouden zolang er geen continuïteit en stabiliteit in Oost- Europa is. Als gevolg daarvan zal Rusland ook in het Westen op zowel economisch als politiek vlak een grote rol blijven spelen en de gemoederen bezig houden. Smeets sluit niet uit dat een managed decline zoals ten tijde van de Sovjet-Unie weer actueel kan worden en wellicht een decline of the Russian Federation zal heten. Na een korte pauze nam dr. Paul van Hooft, docent en onderzoeker Politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en de Universiteit Leiden, het woord. Van Hooft sprak over Amerika s strategie tegen Islamitische Staat en de obstakels voor een westerse overwinning. Van Hooft plaatste het huidige Amerikaanse buitenland- en defensiebeleid in een groter geheel en binnen een chronologische volgorde. Van Hooft legde uit dat het Amerikaanse optreden in Syrië niet op zichzelf staat, maar een onderdeel is van een langer bestaande Amerikaanse strategie. Na de Vietnamoorlog zag de VS af van langdurige interventies, met een succesvolle 1 e Golfoorlog als gevolg. Dit leidde later echter tot de onderschatting van de gevolgen van de invasie in Irak in Het nationale veiligheidsbeleid dat presidenten sinds Bush sr. voeren wordt gekenmerkt door dezelfde aandacht en ideeën over het behoud van controle in het Midden- Oosten en is beïnvloed door psychologische gevolgen van de eerdere conflicten waarbij de VS betrokken was. Bij de invasie in Irak in 2003 liep de regering-bush tegen een aantal problemen aan. Zo had Saddam Hoessein door zijn verdeel-en-heers-tactiek de basis gelegd voor de complete chaos die in Irak ontstond na zijn afzetting. Tevens onderschatte Bush de complexiteit van de Iraakse samenleving, en vergat hij het aspect van nation-building. Ook werden de gevolgen voor de regionale machtsverhoudingen ondergewaardeerd. 4

5 Van Hooft schakelde vervolgens naar het heden en besprak in het licht van het voorgaande de strategie die Obama sinds 2009 voert in het Midden-Oosten. Zo stelt hij dat het falen van het beleid in Irak en Afghanistan ten tijde van Bush er ook deels toe geleid heeft dat de Obama-regering fouten in haar strategie heeft gemaakt ten opzichte van Syrië. Obama s strategie wordt echter wel gekenmerkt door een realistischer, minder omvattende en minder ambitieuze Amerikaanse rol. Zo heeft Obama zich volgens Van Hooft niet gericht op nationbuilding in de regio. Daarnaast richt hij zich juist op de inperking van militaire aanwezigheid boots on the ground in het Midden-Oosten. Dit heeft onder meer geresulteerd in het terugtrekken van Amerikaanse troepen uit Irak en Afghanistan. Daarnaast is de focus van het strategisch beleid verschoven van het Midden-Oosten naar opkomende mogendheden in Azië en de Pacific. Door verschillende spanningen in de geopolitieke sfeer, zoals de Arabische Lente, de Oekraïne-crisis en het conflict in de Zuid-Chinese Zee werd Obama echter geconfronteerd met een aantal keuzes die hij moest maken waarop hij niet was voorbereid en waar volgens Van Hooft geen eenduidige antwoorden op te vinden zijn. Wat de huidige situatie in Syrië en Irak nog complexer maakt, is dat het niet duidelijk is welke verbanden er bestaan tussen de strijdende groeperingen en overige betrokken actoren. Volgens Van Hooft is er momenteel sprake van een Hobbesiaans dilemma, waarin geen enkel antwoord de beste uitkomst zal bieden, en waarin er alleen maar slechte oplossingen zijn. Voor de toekomst voorziet Van Hooft dan ook dat Syrië en Irak problemen blijven opleveren, zelfs als IS volledig verslagen wordt. De belangen van de groeperingen lopen sterk uiteen, en een radicale ideologie kan snel weer de kop op steken. Daarnaast blijven terroristische netwerken ondergronds bestaan. Van Hooft concludeerde dat de VS naar alle waarschijnlijkheid een toename in Amerikaanse troepen op de grond zal gaan realiseren en dat Amerikaanse aanwezigheid in de regio weer groter zal worden. De serie lezingen werd afgesloten met een gesproken column van Ruud van Dijk, docent Geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit van Amsterdam. Zijn column Een ander soort Number One: Amerika en de wereld onder Obama is terug te lezen op de website van de Atlantische Commissie. Als sluitstuk van de ochtend, vond de prijsuitreiking plaats van de 3 e editie van het profielwerkstukkenproject van de Atlantische Commissie. Het afgelopen jaar namen 22 koppels deel aan het project met als doel een excellent profielwerkstuk (PWS) te schrijven over een thema gerelateerd aan internationale vrede & veiligheid. De jury, 5

6 onder leiding van Jac Kriens (lid van de Atlantische Onderwijscommissie) riep Nicky Tanke en Wietse van Kaam van het Twickel College in Hengelo uit tot winnaars van de editie Hun winnende Profielwerkstuk was getiteld Should we choose the EU to fight terrorism? Het middaggedeelte van de conferentie bestond uit diverse workshops. De workshops behandelden o.a. Het Amerikaanse politieke systeem en de presidentsverkiezingen. Wie wordt Obama s opvolger in het Witte Huis? (Tanja Groenendijk-de Vos, Amerikaniste, bestuurslid Atlantische Onderwijsconferentie); Obama s blues: de Afro-Amerikaanse gemeenschap en Amerika s eerste zwarte president (dr. Guido van Rijn, blueskenner, publicist); De Iran-deal: de totstandkoming, inhoud en gevolgen (dr. Maaike Warnaar, Irandeskundige, universitair docent Midden-Oosten Studies en Internationale Betrekkingen, Universiteit Leiden); Hoe voeren Amerikaanse presidentskandidaten anno 2016 campagne? (Kirsten Verdel, lid campagneteam Obama in 2008); en The presidential candidates of the Republican Party and the battle for the nomination (Renee Nielsen, Voorzitter Republicans Abroad Netherlands). Bart van de Sande & Christine Mertens 6