Gij zult beleefd glimlachen *
|
|
- Joachim Vos
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Gij zult beleefd glimlachen * Munish Ramlal ** Inleiding Het advies Gij zult openbaar maken van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob) kan worden geplaatst in een lange reeks van pleidooien voor meer openbaarheid. Het lot van deze adviezen is tragisch. Er gebeurt uiteindelijk weinig tot niets mee. De auteurs hadden blijmoedig gerekend op een groot maatschappelijk debat. Helaas moesten ze het doen met een half gevuld zaaltje. Toen ik het advies van de Rob las, had ik niet het gevoel iets nieuws te hebben gelezen. De analyse was bekende kost. Er miste iets. Er werd gedaan alsof er een visionaire boodschap werd uitgesproken. Een krachtig pleidooi voor cultuurverandering. Het kwam me ongeloofwaardig over. Mijn verklaring: de Rob heeft macht en belangen niet mede betrokken bij zijn analyse van het openbaarheidvraagstuk. En laten nu juist deze factoren bij kwesties rond openbaarheid vaak een rol spelen. Denk aan het achterhouden of manipuleren van informatie om macht te behouden of te verwerven. Hier komt bij dat de raad het vertrouwen van burgers wenst te herstellen. Ook daarom had de raad oog moeten hebben voor macht. De burger wantrouwt het machtspolitieke spel: vriendjespolitiek, toedekken van misstanden, creatief boekhouden et cetera. Wie oog heeft voor macht en belangen ontdekt patronen die hij of zij niet eerder zag of niet wilde zien. We zouden meer over de factor macht moeten nadenken. In dit artikel bespreek ik een voorbeeld vanuit machtsperspectief. Het heeft betrekking op de ambtelijke voorbereiding van conceptwetgeving op ministeries en de betrokkenheid van lobbyende partijen daarbij. Het komt uit mijn proefschrift uit 2011 (Ramlal, 2011). Nieuwspoort Van 2007 tot en met 2011 werkte ik aan dit onderzoek, resulterend in mijn boek Naar een glazen wetgevingshuis. In die periode onderzocht ik drie wetsvoorstellen op hun ambtelijke totstandkoming. De feitelijke wetsvorming met al haar onderhandelingen is verplaatst naar deze ambtelijke voorportalen. Ik focuste in mijn onderzoek op de inbreng van belanghebbende partijen en de wijze waarop het ministerie dat goed probeerde te organiseren, indachtig beginselen als representativiteit van belanghebbenden, hoor- en wederhoor en het evenwichtig afwegen * Dit artikel is geschreven op persoonlijke titel. Het is een schriftelijke bewerking van de presentatie op 25 april 2013 over het rapport Gij zult openbaar maken van de Raad voor het openbaar bestuur en Netwerk Democratie. ** Munish Ramlal is rechtssocioloog. Hij promoveerde op het onderwerp openbaarheid en lobby aan de Erasmus Universiteit Rotterdam met de dissertatie Naar een glazen wetgevingshuis? 446 Beleid en Maatschappij 2013 (40) 4
2 Gij zult beleefd glimlachen van argumenten en visies. Verder bekeek ik wat over deze zaken via de memorie van toelichting of anderszins in de openbaarheid werd gebracht. Mijn idee was dat de belangeninbreng schriftelijk vastgelegd zou moeten worden. Op die manier zou je de belangeninbreng in deze ambtelijke wetgevingsfase kunnen bespreken en controleren in de formele wetgevingsprocedure (Ramlal, 2008). Met deze gedachten in het achterhoofd sprak ik met Haagse insiders: lobbyisten, ambtenaren, bestuurders. Steevast noteerde ik ja, transparantie is belangrijk, maar in de praktijk gaat het niet werken. Het verschil tussen de praktijkvisie en het Gij zult openbaar maken is groot. In mijn rondgang als detective door (vooral ambtelijk) Den Haag zag ik een ander beeld dan dat ik verwachtte. Wellicht kwam dat vanwege mijn academische achtergrond: de brave juristenkijk. Voor het eerst leerde ik denken vanuit belangen en macht. Dat is iets wat ze je niet of nauwelijks leren tijdens de rechtenopleiding. De sterken verpletteren de zwakkeren Het Nederlandse wetgevingsproces begint formeel juridisch bij indiening van een wetsvoorstel. Bestuurskundigen en politicologen weten wel anders. Materieel speelt zich veel af in die ambtelijke krochten voorafgaand aan de indiening. In de ambtelijke keuken stemmen (beleids)ambtenaren conceptwetteksten of conceptbeleid met een veld van belanghebbende partijen af. Bijvoorbeeld rond medicijnen, financiële producten, telecommunicatie, gezondheid, drinkwater en energie. Deze participatieve democratie in de ambtelijke voorfase is op zich waardevol. Bij het ontwerpen van wetsvoorstellen laat een ministerie zich mede leiden door wat in het betreffende veld leeft. Wie is tegen zulk overleg? Verstandig overleg en werken aan consensus zorgen voor een levendige democratie. Het probleem is echter dat de inhoud, de fasering en de integriteit van deze overleggen niet of weinig worden gewaarborgd. De sterkeren verpletteren de zwakkeren. Het ministerie houdt de deur goed dicht voor partijen als het even niet opportuun uitkomt, houdt brieven onder de pet als dat politiek beter uitkomt en maakt liever geen slapende honden wakker. Van een gebrekkig proces backstage wordt vervolgens nauwelijks transparant verslag gedaan. Wat zich achter de coulissen afspeelt, blijft publiek geheim en de politieke acteurs glimlachen op het podium alsof alles pais en vree is. Driefasenmodel In mijn onderzoek observeer ik hoe sommige belanghebbende partijen worden ingesloten in een vroege fase van het ambtelijke wetgevingsproces en grote invloed mogen uitoefenen op het eerste ambtelijke concept, en hoe anderen moeten wachten op een internetconsultatie, in een veel latere fase, wanneer nog weinig valt te veranderen aan het concept. Ik goot mijn observaties in een model, het driefasenmodel van ambtelijke wetsvoorbereiding, met als fasen (1) de kiemfase, (2) de coalitiefase en (3) de presentatiefase. Een model waarin machtsverschillen in beeld komen. Beleid en Maatschappij 2013 (40) 4 447
3 Munish Ramlal In de eerste fase zitten intimi van het ministerie aan tafel. Belangrijke partijen zoals waar onze oud-politici en oud-ambtenaren naar overstappen (of omgekeerd): KLM (Camiel Eurlings), KPMG (Wouter Bos), Shell (Nebahat Albayrak), de bankenlobby (SG Chris Buijink van het ministerie van Economische Zaken), Coca- Cola en frisdrankenindustrie (Pieter van Geel), Deloitte (Jan Peter Balkenende), of waarvoor politici met een dubbele pet diensten verrichten, zoals Bouwend Nederland (Elco Brinkman), Care Nederland (Loek Hermans) et alia. Samen vormen ze een behoorlijk op elkaar gelijkende kliek die ook wel bekendstaat als het old-boys network, de top 200 van de Volkskrant of gewoonweg de machtscirkel. Deze partijen hebben geld, zorgen voor werkgelegenheid, bezitten expertise in een bepaald beleidsterrein en vormen de clientèle van ministeries en politieke partijen. Menig oud-ambtenaar, oud-bestuurder of oud-politicus staat op hun loonlijst of wordt op andere wijze ingeschakeld en beloond. In de tweede fase zitten coalitiepartijen : partijen die je als ministerie aan tafel moet betrekken om er later geen problemen mee te krijgen. Bijvoorbeeld een uitvoeringsorganisatie of een decentrale overheid. Het ministerie probeert hen tot medestander van het voorstel te maken. Eventueel kan er in ruil voor steun iets beloofd worden door het ministerie. De derde fase is meer open, waarin bijvoorbeeld een internetconsultatie wordt gehouden. In deze fase zitten de outsiders. Dit zijn partijen die geen ervaring hebben met het Haagse spel. Of dit zijn partijen waar het ministerie normaal gesproken geen zaken mee doet, waar geen vertrouwensband mee bestaat en die liever buiten de deur worden gehouden, tenzij bijvoorbeeld een ander ministerie instaat voor de betrouwbaarheid van de partij (bijvoorbeeld Economische Zaken, Landbouw en Innovatie voor marktpartijen). In deze fase is nauwelijks een fundamentele verandering van het conceptwetsvoorstel mogelijk. Verandering betekent namelijk dat de eerdere onderhandelingsresultaten of gedane beloftes in de eerste fasen op het spel worden gezet. Grote vertraging, nieuwe onderhandelingsrondes en verlies van regie zijn het gevolg. Outsiders klagen natuurlijk dat onduidelijk is wat er met hun inbreng wordt gedaan. Mensen hebben het gevoel niet serieus te worden genomen. Iemand die ik sprak zei: Het was allemaal schijn, ze hadden al heel duidelijk hun keuze gemaakt. Spreekbuis Mijn conclusie is dat er willekeur heerst binnen het ambtelijke wetgevingsproces. Er bestaan geen harde inspraakrechten, hooguit gunsten. En omdat dit proces van gunnen vooral backstage plaatsvindt, is nauwelijks na te gaan of een belanghebbende een punt heeft of niet als die zou klagen over het inspraakproces. Wat wel openbaar wordt gemaakt, was cherry picking of een te rooskleurige voorstelling van zaken. Het past allemaal bij de werking van macht: te veel openheid van zaken ondermijnt het resultaat als er dealtjes zijn gesloten, als iemand iets is gegund en anderen worden beduveld, of als cijfers en onderzoeken op bestelling gefabriceerd zijn, of als er gewoonweg goed geld wordt verdiend en er geen discussie gevoerd mag worden, laat staan een morele. 448 Beleid en Maatschappij 2013 (40) 4
4 Gij zult beleefd glimlachen Machtige bedrijven, personen en organisaties oefenen achter de schermen veel invloed en druk uit op de overheid. Want zowel de volgorde van inspraak als de intensiteit en wie betrokken is (zoals een oud-minister of partijcoryfee) zijn van belang. Wie twintig keer hoort dat een regel goed is voor marktwerking gaat daar op een gegeven moment in geloven en het zelf verkondigen. Ook de menselijke hersenen werken zo (Kahnemann, 2011, 112). Men wordt als politieke partij, ambtenaar of bestuurder spreekbuis van de machtige bedrijven of partijen en denkt zelf niet meer na over het publieke belang. Deze regulatory capture tast het denken aan. De revolving doors intensiveren dit fenomeen. Geld en macht kunnen onze overtuigingen ombuigen en onze emoties bespelen. Regulatory capture van special interests De regulatory capture van belanghebbende partijen is slechts een voorbeeld van een observatie die je vanachter de machtspolitieke bril ontdekt. Het is wel kwestie die steeds weer opduikt en die tot consternatie leidt bij het grotere, niet-ingevoerde publiek. De tragiek is echter dat politici die in het systeem zitten ook nauwelijks zijn opgewassen tegen dit fenomeen. Het veroordelen van bedrijven voor hun aandeel in Bangladesh, van de tabaksindustrie voor verslavingsproblemen of van financiële instellingen die de stabiliteit van het geldsysteem in gevaar hebben gebracht omwille van eigen gewin, vergt een hoge prijs. Het is politiek-bestuurlijk risicovol in een sociaal systeem waar machtsposities zozeer met elkaar verknoopt zijn. Zeker als nieuwkomer betekent zo n geluid bij de volgende verkiezingen exit. Wie spint hier garen bij? Wie eenmaal oog heeft voor macht als verschijnsel en de wetmatigheden ontrafelt, zal ook andere verklaringen ontdekken waarom bepaalde hardnekkige overheidsproblemen niet opgelost worden. De vraag die ik vanuit machtsperspectief steeds vaker stel is: wie of welke partijen spinnen hier garen bij? Dus wie spinnen er garen bij nieuwe wetten? Bij wijze van afronding plaats ik enkele stellingen vanuit machtsperspectief op openbaarheid en transparantie. Mijn eerste stelling is dat de politieke openbaarheid niet een technisch beleidsvraagstuk is dat je kunt oplossen met een oproep of een goed bedoeld advies. Het vraagstuk raakt aan de positie en belangen van insiders, aan hun invloed en macht. Dat roept weerstand op. Het is een strijd tussen insiders en outsiders. Vanuit machtsperspectief is ondoorzichtigheid functioneel voor Haagse insiders. Het dekt zaken af die vanuit bestuurdersperspectief politiek niet handig zijn, poetst meningsverschillen weg, verhult ongelijke democratische kansen en een valse vileine cultuur. De ondoorzichtigheid maskeert hoe feiten worden verdraaid of verwaarloosd (fact free politics), hoe media gewiekst worden bespeeld (framing), of dat partijmarionetten benoemd worden op politiekbestuurlijke posities (de baantjesmachine). Beleid en Maatschappij 2013 (40) 4 449
5 Munish Ramlal Mijn tweede stelling vanuit machtsperspectief is dat projecten zoals Open Overheid, Regeldruk of Betere Overheid niet bedoeld zijn om werkelijk te slagen. Ze zijn een afleidingsmiddel. Ze zijn bedoeld om de schijn te wekken dat de overheid zich inspant voor het oplossen van een burgerzorg. Dit type projecten biedt bestuurders een ontsnappingsmogelijkheid voor kritische geluiden. Ze zijn een voorwendsel. Ze zijn bedoeld om zichzelf te etaleren als krachtige politicus of om partij en sympathie te winnen. Het gaat niet om het vraagstuk van openheid zelf, maar om het thema te gebruiken om er zelf machtspolitiek beter van te worden. Mijn derde stelling is dat het huidige streven naar meer openheid voor ieder wat wils biedt. Daarom houdt het zich in stand en krijgt het grote aandacht. Voor ambtenaren, onderzoekers en activistische burgers is de hernieuwde belangstelling voor transparantie en openbaarheid een geweldige kans. Voor ambtenaren om visies te schrijven, congressen te organiseren en druk bezig te zijn. Voor onderzoekers om rapporten te schrijven en te spreken op internationale congressen. Voor activistische burgers om een gevoel van eigenwaarde te creëren vanwege de inzet voor de goede zaak. Voor media om de kranten te vullen met de discussies erover. Mijn vierde en laatste stelling is dat actieve openbaarheid wellicht tot meer gegevens kan leiden, maar niet noodzakelijkerwijs tot betere transparantie of vertrouwen. De strijd om macht en invloed kan ertoe leiden dat partijen in de berg van gegevens vooral hun eigenbelangen gebruiken. Kamerleden gebruiken de gegevens vooral om hun politiek cv een boost te geven met nieuwe vragen en moties, de media krijgen nieuw basismateriaal voor een politieke soap, bestuurders huren meer communicatiepersoneel in om vat te krijgen op de nieuwe brij van gegevens, en de nieuwe openheid voedt het wantrouwen van burgers in het machtspolitieke circus, of dat nu Den Haag is of Brussel, waar min of meer dezelfde mechanismen in nog sterkere mate werken. Slot De Rob pleit voor politieke openbaarheid. Dat advies klinkt mooi. Zonder aandacht voor macht en belangen zal de insider er vooral beleefd om glimlachen. Het advies Gij zult openbaar maken? Het zal niet de eerste keer zijn dat we voor het lapje worden gehouden. Literatuur Kahnemann, D. (2011). Ons feilbare denken. Amsterdam: Business Contact. Ramlal, M.R. (2008). De onttoverende werking van internetconsultatie. Nederlands Juristenblad, 11: Ramlal, M.R. (2011). Naar een glazen wetgevingshuis. Belangeninbreng, transparantie en de wetgevingsjurist in ambtelijk Den Haag. Den Haag: Boom Juridische uitgevers. Raad voor het openbaar bestuur (2012). Gij zult openbaar maken. Naar een volwassen omgang met overheidsinformatie. Den Haag: Rob. 450 Beleid en Maatschappij 2013 (40) 4
Naar een glazen wetgevingshuis?
Naar een glazen wetgevingshuis? Belangeninbreng, transparantie en de wetgevingsjurist in ambtelijk Den Haag Theorie & Casestudies PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Erasmus Universiteit
Nadere informatieEindexamen maatschappijleer 2 vmbo gl/tl II
BEOORDELINGSMODEL Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt 1 punt toegekend. MASSAMEDIA 1 maximumscore 2 Juiste antwoorden zijn (twee van de volgende redenen): De opera s (programma s) zijn
Nadere informatiePolderen voor beginners
Jongerenkamer Polderen voor beginners Voorwoord De Tweede Kamer is het hart van de Nederlandse democratie. De 150 gekozen Kamerleden gaan met elkaar en de regering in debat over de toekomst van Nederland.
Nadere informatiePvdA Amsterdam, 7 mei 2012
PvdA Amsterdam, 7 mei 2012 Ten geleide Voor de Partij van de Arbeid geldt wet en regel én onze eigen moraal van soberheid en dienstbaarheid. In ons dagelijks politiek handelen laten wij ons daar door leiden.
Nadere informatieWaarom politiek en wetenschap niet zonder feiten kunnen FTM
1 van 5 24-05-17 08:28 ftm.nl Waarom politiek en wetenschap niet zonder feiten kunnen FTM Thomas Bollen 6-7 minuten Rutte zegt zelfs na het aftreden van Keizer dat hij geen aanwijzingen heeft om te twijfelen
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG
1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/venj
Nadere informatieEindexamen Nederlands vwo 2010 - II
Beoordelingsmodel Aan het juiste antwoord op een meerkeuzevraag wordt één punt toegekend. Tekst 1 Dieren zijn geen burgers hooguit hamburgers 1 A 2 D 3 B 4 C 5 D 6 D 7 D 8 maximumscore 2 De auteur probeert
Nadere informatieRapport. Rapport naar aanleiding van een klacht over de regionale politie-eenheid Den Haag. Datum: 2 maart 2015 Rapportnummer: 2015/047
Rapport Rapport naar aanleiding van een klacht over de regionale politie-eenheid Den Haag. Datum: 2 maart 2015 Rapportnummer: 2015/047 2 Klacht Verzoeker klaagt erover dat de politie-eenheid Den Haag en
Nadere informatiePlatform OR'en Waterbedrijven. Gezamenlijke invloed?!
1 GITP Platform OR'en Waterbedrijven Patrick Vermeulen 19-05-2011 Platform OR'en Waterbedrijven Gezamenlijke invloed?! 2 Waarom samenwerken? OR netwerk Netwerk Platform 3 Meer invloed OR (en)? OR netwerk
Nadere informatiePolitiek en politici in het nieuws in vijf landelijke dagbladen Samenvatting
Politiek en politici in het nieuws in vijf landelijke dagbladen Samenvatting Otto Scholten & Nel Ruigrok Stichting Het Persinstituut De Nederlandse Nieuwsmonitor Amsterdam, april 06 1 Inleiding Puntsgewijs
Nadere informatieMeer macht aan de kiezer
Telegraaf 28 januari 2018 Preferendum als optie voor vastgelopen democratie Meer macht aan de kiezer Door Alexander Bakker! 1 / 3 Het referendum over het associatieverdrag tussen EU en Oekraine was, voor
Nadere informatiegemeente Tiel ontvangen op:
gemeente Tiel ontvangen op: 05-06-2018 **ID18.04370 ID18.04370 Van: Ans Borninkhof [mailto:burgerschapsvormingadvies@gmail.com] Verzonden: dinsdag 5 juni 2018 20:36 Aan: Smb TL Gemeente
Nadere informatieKom in actie! (niveau 3 en 4)
Kom in actie! (niveau 3 en 4) Korte omschrijving De studenten voeren in 4 groepjes opdrachten uit. Alle opdrachten gaan over een methode om invloed uit te oefenen op politieke beslissingen. Op een groot
Nadere informatieTRAINING PUBLIC AFFAIRS
TRAINING PUBLIC AFFAIRS DE KUNST VAN HET BEÏNVLOEDEN Bent u geïnteresseerd in de wereld van public affairs en wilt u zichzelf of uw medewerkers laten bijscholen? Heeft u een concreet vraagstuk en merkt
Nadere informatieIntroductie. 1. Uw persoonlijke situatie. Voorbeeldvragenlijst COB-kwartaalenquête 2011
Introductie Dit onderzoek vindt plaats in opdracht van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Met de resultaten wil het bureau het kabinet en de politiek in het algemeen informeren over zorgen en wensen
Nadere informatieEen kiezer omkopen door gift of belofte is strafbaar. Die 1000 van Rutte (en de helft van Pechtold) zijn dan ook onuitstaanbaar.
Een kiezer omkopen door gift of belofte is strafbaar. Die 1000 van Rutte (en de helft van Pechtold) zijn dan ook onuitstaanbaar. Beiden moeten dan ook in het gevang, omwille van het landsbelang! Als deze
Nadere informatiePDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/123348
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatieVoor de Raad van State als adviseur en bestuursrechter is het van. belang zicht te hebben op wat er leeft in de werelden van recht,
Inleiding Vice-President Raad van State tijdens de bijeenkomst van een delegatie van de Raad met de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling donderdag 12 februari 2009 Dames en heren, Voor de Raad van State
Nadere informatieDe ledenpolls van de ChristenUnie. Sjirk Kuijper hoofd voorlichting / woordvoerder Kamerleden Tweede Kamerfractie ChristenUnie
De ledenpolls van de ChristenUnie Sjirk Kuijper hoofd voorlichting / woordvoerder Kamerleden Tweede Kamerfractie ChristenUnie Dagblad Trouw, oktober 1992 Dagblad Trouw, oktober 1992 CDA: Leden kunnen zelfs
Nadere informatie1. Onderwerp van de klacht schending van wetenschappelijke integriteit bij uitbrengen deskundigenbericht aan rechtbank
2011 1. Onderwerp van de klacht schending van wetenschappelijke integriteit bij uitbrengen deskundigenbericht aan rechtbank 2. Advies Commissie Wetenschappelijke Integriteit KLACHT Bij brief van 2010,
Nadere informatieReflectie & Reflexen Bent u als raadslid toekomstbestendig? Rinske Evers, Cor Klein Heerenbrink, Jolanda Wouters
Reflectie & Reflexen Bent u als raadslid toekomstbestendig? Rinske Evers, Cor Klein Heerenbrink, Jolanda Wouters Doen we de juiste dingen? Geen Tijdperk van Veranderingen, Maar een Verandering van Tijdperken
Nadere informatieSpeech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer
Speech Francine Giskes, collegelid Algemene Rekenkamer Inmiddels zit ik een half jaar bij de Algemene Rekenkamer. Ik ben dus relatief nieuw, en als je ergens nieuw bent, merk je af en toe een soort verwondering
Nadere informatieNaïS Zine #B2P LINKEDIN DAGTRAINING. Nieuw. Vanaf volgende maand geven wij een gastblogger een podium! Als eerste;
N A Ï S 2 0 1 7 I S S U E N O. 3 T I J D E L I J K G R A T I S NaïS Zine LINKEDIN N E D E R L A N D E R S O M A R M E N L I N K E D I N #B2P Z Ó O N D E R S C H E I D T J E J E D I E N S T V E R L E N
Nadere informatieBestuurslagen in Nederland rijksoverheid provinciale overheid gemeentelijke overheid
Vak Maatschappijwetenschappen Thema Politieke besluitvorming (katern) Klas Havo 5 Datum november 2012 Hoofdstuk 4 Het landsbestuur (regering en parlement) Het Koninkrijk der Nederlanden bestaat uit vier
Nadere informatieTijd voor herbezinning over de waarde van niet-betaald werk
Tijd voor herbezinning over de waarde van niet-betaald werk PAUL DE BEER HENRI POLAK HOOGLERAAR VOOR ARBEIDSVERHOUDINGEN UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM De afgelopen vijfentwintig jaar is het dominante discours
Nadere informatieDe Ervaring Leert! Programma voor Provinciale Statenleden 2015
De Ervaring Leert! Programma voor Provinciale Statenleden 2015 Inhoud De ervaring Leert! 3 Workshops 4 1. Krachtenveld Provincie 2. Simulatie Statenvergadering 3. Rollen en instrumenten 4. Integriteit
Nadere informatieToespraak ter gelegenheid van het Gelderse MEP op 14 mei 2018
1 Toespraak ter gelegenheid van het Gelderse MEP op 14 mei 2018 Beste mensen, Welkom in het vernieuwde Huis der Provincie. Jullie voorgangers moesten de afgelopen twee jaar elders onderdak zoeken vanwege
Nadere informatieGewetensbezwaarde ambtenaren
Opgave 1 Gewetensbezwaarde ambtenaren Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje. Inleiding Op 3 september 2012 ondertekenden diverse politieke partijen het zogenaamde Roze Stembusakkoord.
Nadere informatieM A N I F E S T. Waarom VOLMONDIG JA? die boven alles het gemeenschappelijk belang dient en dus de goede oplossingen voortbrengt.
M A N I F E S T Waarom VOLMONDIG JA? VOLMONDIG JA. Is de steen in de vijver van de oude gemeentepolitiek. VOLMONDIG JA. Strijdt voor een nieuwe open bestuursstijl in Breda. VOLMONDIG JA. Pleit voor meer
Nadere informatieHandboek Politiek 2. Derde Kamer der Staten-Generaal
Handboek Politiek 2 Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid, Jij bent lid van de Derde Kamer der Staten-Generaal. Als politicus moet je natuurlijk wel verstand hebben van politiek. Samen met je
Nadere informatieMinisterie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Aan: Gemeenteraad en de burgemeester www. rijksoverheid.nl w.vw.facebook.com/minbzk iw' twftter.com/rninbzk 2Ũ19-0000112201 Uw kenmerk Bijlage(n)
Nadere informatieCopernicushervorming. Rol van de politieke actoren. Dhr. Georges Monard
Copernicushervorming Rol van de politieke actoren Dhr. Georges Monard 1. Context van de hervorming Acute crisis van vertrouwen in de overheid (Dutroux, dioxine, ) sterke emoties «burning platform» Politieke
Nadere informatieInstructie Machtenscheidingsquiz
Instructie Machtenscheidingsquiz Korte omschrijving werkvorm De leerlingen worden ingedeeld in teams. Elk team strijdt om de meeste punten. Er zijn kennisvragen en blufvragen. Bij kennisvragen kiest elk
Nadere informatieStedelijk netwerken en de verhouding met de publieke. sector. Filip De Rynck. Hogeschool Gent
Stedelijk netwerken en de verhouding met de publieke sector Filip De Rynck De eeuw van de samenwerking Van Government naar Governance toenemende onderlinge afhankelijkheid voor meer en meer complexe problemen
Nadere informatieVerslag bijeenkomst Democratie en Digitalisering
Verslag bijeenkomst Democratie en Digitalisering Op 19 juni 2018 vond een discussiebijeenkomst plaats over democratie en digitalisering. De bijeenkomst is onderdeel van het ROB-onderzoek naar kansen en
Nadere informatieRendement Kennis voor Beleid. Hans Peter Benschop Den Haag, 22 juni 2017
Rendement Kennis voor Beleid Hans Peter Benschop Den Haag, 22 juni 2017 Hoger rendement kennis voor beleid? Normale aanbevelingen - Meer onderzoek naar de effecten van beleid - Eisen aan de beleidsontwikkeling
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot havo 2018-I
Opgave 1 Lobby Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3. Inleiding Politici nemen besluiten die invloed hebben op burgers en organisaties. De belangen zijn vaak groot. Professionele lobbyisten kunnen
Nadere informatieDebat: regionaal en nationaal
Debat: regionaal en nationaal Korte omschrijving werkvorm In deze werkvorm debatteren leerlingen over het verschil tussen een regionale of lokale partij en een landelijke partij. Leerdoelen Leerlingen
Nadere informatie7, Het parlement is baas boven baas. Samenvatting door een scholier 1995 woorden 13 januari keer beoordeeld.
Samenvatting door een scholier 1995 woorden 13 januari 2010 7,2 36 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Impuls Samenvatting Maatschappijleer Impuls H4/H5/H6 4.1 Het parlement is baas boven baas
Nadere informatieProDemos Lobbyen in de gemeente
ProDemos Lobbyen in de gemeente 3 december 2014 www.dr2.nl #dr2 @JannaGroot Public affairs Introductie Over public affairs Lobbyen in de gemeente Transparantie en Ethiek 2 Ons bureau Disciplines komen
Nadere informatie1. Wat is voor u de belangrijkste motivatie geweest om CDA-lid te worden?
De zorgparagraaf Het sociale component Het economische beleid Duurzaamheid Onderwijs Het Europees beleid Om actief inbreng te kunnen leveren aan( maatschappelijke) discussies Om actief het verkiezingsprogramma
Nadere informatie10 onmisbare vaardigheden voor. de ambtenaar van de toekomst. 10 vaardigheden. Netwerken. Presenteren. Argumenteren 10. Verbinden.
10 vaardigheden 3 Netwerken 7 Presenteren 1 Argumenteren 10 Verbinden Beïnvloeden 4 Onderhandelen Onderzoeken Oplossingen zoeken voor partijen wil betrekken bij het dat u over de juiste capaciteiten beschikt
Nadere informatieDatum 21 mei 2015 Betreft Beantwoording vragen over de aanwijzing Extern optreden in relatie tot de vrijheid van meningsuiting
> Retouradres Postbus 20701 2500 ES Den Haag de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein 2 2511 CR Den Haag Ministerie van Defensie Plein 4 MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES Den Haag www.defensie.nl
Nadere informatieVijf uitdagingen en aanbevelingen voor de commissievergaderingen Gemeente Dordrecht
Vijf uitdagingen en aanbevelingen voor de commissievergaderingen Gemeente Dordrecht Op verzoek van Gemeente Dordrecht Anneloes Wepster Auteur Debat.NL Alex Klein klein@debat.nl 023-5629972 www.debat.nl
Nadere informatie19 maart Onderzoek: Day after Provinciale Statenverkiezingen
19 maart 2015 Onderzoek: Day after Provinciale Statenverkiezingen Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 45.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van
Nadere informatie5,8. Par 1: Staat! Par 2: Rechtstaat! Stelling door een scholier 1818 woorden 3 november keer beoordeeld.
Stelling door een scholier 1818 woorden 3 november 2004 5,8 19 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Maatschappijleer: Hoofdstuk 3! Par 1: Staat! Nederland is een onafhankelijke staat, waarvan we spreken
Nadere informatieDRAAIBOEK VERANDERING BINNENUIT. voor. van
DRAAIBOEK voor VERANDERING van BINNENUIT Auteurs: LARA FRANK EN ANNELIES KNUTTEL Datum: NOVEMBER 2014 DRAAIBOEK voor VERANDERING van BINNENUIT INLEIDING vindt dat dingen niet gaan zoals ze zouden moeten
Nadere informatiebrussels kant voor haagse hopjes
2 brussels kant voor haagse hopjes Ambtenaren zijn inhoudsloze procesmanagers die, zodra ze een lastige vraag krijgen, een extern bureau moeten inhuren - niet om de vraag te beantwoorden, maar om hem te
Nadere informatieAnnette Koops: Een dialoog in de klas
Annette Koops: Een dialoog in de klas Als ondersteuning bij het houden van een dialoog vindt u hier een compilatie aan van Spreken is zilver, luisteren is goud : een handleiding voor het houden van een
Nadere informatieDe Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen
1 De Nieuwe Overheid: nieuwe mogelijkheden, nieuwe vragen In het publieke domein worden allerlei nieuwe technieken gebruikt: ambtenaren gebruiken Twitter, games, webplatformen en monitoringtools om de
Nadere informatieVerslag college 1: Democratische waarden onder druk?
Verslag college 1: Democratische waarden onder druk? In de collegereeks Democratie en burgerschap, georganiseerd door ProDemos en de Universiteit van Amsterdam, kijken we naar de huidige stand van zaken
Nadere informatie18 december Onderzoek:
18 december 2017 Onderzoek: Politicus van het Jaar 2017 Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 50.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online
Nadere informatieAAN DE SLAG MET POLITIEKE TAAL
AAN DE SLAG MET POLITIEKE TAAL OKTOBER 2014 - AAN DE SLAG MET #5 TAALGEBRUIKSPELPRINSJESDAG WAT HEB JE NODIG? Bespreekvel met filmlinks Speelkaartjes Klokje/aftelklok DE WERKVORM IN HET KORT De leerlingen
Nadere informatieEindexamen maatschappijleer vwo 2008-I
Opgave 1 Tbs ter discussie 1 maximumscore 2 beveiliging van de samenleving Voorbeeld van juiste toelichting bij beveiliging van de samenleving: In de tekst staat dat er steeds minder mensen uitstromen
Nadere informatieAdvies. Gemeenteraad. Westland. Prof. mr. D.J. Elzinga. Mr. dr. F. de Vries
Advies Gemeenteraad Westland Prof. mr. D.J. Elzinga Mr. dr. F. de Vries Inhoud Casus... 2 Vragen... 2 Benoeming van publieke bestuurders... 3 Onduidelijkheid in wet- en regelgeving... 4 Dubbele geheimhouding?...
Nadere informatieBeoordeling Bevindingen
Rapport 2 h2>klacht Verzoeker klaagt erover dat de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) aan hem als advocaat een machtiging van zijn cliënt heeft gevraagd om stukken bij de IND te kunnen opvragen,
Nadere informatieDecentralisatie Revisited. Door roel in t veld. Hoogleraar bestuurskunde
DecentralisatieRevisited Doorroelin tveld Hoogleraarbestuurskunde 35jaargeledenschreefikindittijdschrifteenartikeloverdecentralisatieonderdetitel Decentralisatievanonderafbezien (1979,blz.123134).Daarinconstateerdeikdatgeen
Nadere informatieCynisme over de politiek
Cynisme over de politiek Een profiel van ontevreden burgers Dr. Pieter van Wijnen Waar mensen samenleven, zijn verschillende wensen en belangen. Een democratische samenleving heeft als doel dat politici
Nadere informatieResolutie Ledendemocratie
Resolutie Ledendemocratie Tot nu toe Deze resolutie is de resultante van het rapport Tussen Leden en Leiders van de commissie Noten. Dat rapport spoort de PvdA aan om leden meer invloed uit te laten oefenen
Nadere informatiee Kamer Derde Kamer Handboek Politiek 2 der Staten-Generaal
erde Kamer Derde Kamer e Kamer Handboek Politiek 2 Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid, Jij bent lid van de Derde Kamer der Staten-Generaal. Als politicus moet je natuurlijk wel verstand hebben
Nadere informatieDerde Kamer Handboek Politiek 2
Derde Kamer Handboek Politiek 2 Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid, Jij bent lid van de Derde Kamer der Staten-Generaal. Als politicus moet je natuurlijk wel verstand hebben van politiek. Samen
Nadere informatieSfeerimpressie Wethoudersconferentie 24 en 25 november 2015
Sfeerimpressie Wethoudersconferentie 24 en 25 november 2015 Op dinsdag 24 november ging voor de vierde maal in Hotel Mitland van start. Voorzitter Arne Weverling opende de bijeenkomst en introduceerde
Nadere informatie1 Weet u al op welke partij u gaat stemmen tijdens de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2018? 55% 6% 3% 0% Ja, op dezelfde partij als vorige keer
Let op! Laag aantal respondenten! Deze rapportage bevat onderzoeksresultaten gebaseerd op een laag aantal respondenten. Doordat TIP Eijsden-Margraten nog in de kinderschoenen staat kunnen we de representativiteit
Nadere informatieHANDREIKING. Moreel kompas. Integriteit voor Statenleden. Vereniging Statenlidnu deskundigheidsontwikkeling. Integriteit voor Statenleden
HANDREIKING Moreel kompas Vereniging Statenlidnu deskundigheidsontwikkeling MOREEL KOMPAS INTEGRITEIT VOOR STATENLEDEN Statenlidnu en integriteit De beroepsvereniging Statenlidnu staat voor een sterk provinciaal
Nadere informatieVerslag Startbijeenkomst Omgevingsproces Ternaard d.d. 4 december 2017 (dorpshuis Ternaard)
Verslag Startbijeenkomst Omgevingsproces Ternaard d.d. 4 december 2017 (dorpshuis Ternaard) Sprekers: mevrouw Arjette de Pree (onafhankelijk voorzitter); mevrouw Marga Waanders (burgemeester gemeente Dongeradeel);
Nadere informatieHet is niet voor het eerst dat Europa door extreem terreurgeweld wordt geraakt.
MdV, De terreur in Parijs heeft in heel Europa afschuw gewekt. Nietsontziende moslimradicalen hebben met hun aanslagen op Charlie Hebdo en op de Joodse supermarkt onze westerse samenleving in het hart
Nadere informatieKrachtenveld Europese Unie
Krachtenveld Europese Unie Korte omschrijving De leerlingen plaatsen de begrippen op de juiste plek in de puzzel, waardoor ze een overzicht krijgen van de belangrijkste instellingen binnen de Europese
Nadere informatie8 Politieke processen: omgaan met macht
8 Politieke processen: omgaan met macht Politieke processen: omgaan met macht 3 Inleiding 3 De organisatie: formeel en feitelijk 3 De academische organisatie 5 Tactische hulpmiddelen 5 Voorbereiding 6
Nadere informatieOpdracht behorend bij les Schrijf een goede betogende brief bij geschiedenis
Opdracht behorend bij les Schrijf een goede betogende brief bij geschiedenis Werk in tweetallen. Hieronder staan steeds drie fragmenten uit de inleiding, het middenstuk en het slot van betogende brieven
Nadere informatieWorkshop Verkiezingen
Workshop Verkiezingen Verkiezingen Provinciale Staten en Waterschappen 20 maart 2019 Waarom is een goede relatie met provincie en waterschappen belangrijk? Wat komt er kijken bij een goede lobby? De Hollandsche
Nadere informatieKomt tijd, komt raad
Komt tijd, komt raad SYMPOSIUM TER GELEGENHEID VAN DE VERSCHIJNING VAN HET ZAKBOEK RAADSLEDEN. GEREEDSCHAPSKIST VOOR HET BETERE RAADSWERK 6 SEPTEMBER 2017 Welkom Welkom: - Pieter Verhoeve burgemeester
Nadere informatie20 Q THEMA: MERK Tekst: Geert Dekker Beeld: Hollandse Hoogte, ANP GOEDE GESPREKKEN ACCOUNTANTS EN DE HAAGSE LOBBY
20 THEMA: MERK Tekst: Geert Dekker Beeld: Hollandse Hoogte, ANP GOEDE GESPREKKEN ACCOUNTANTS EN DE HAAGSE LOBBY 21 22 Actief, doorlopend en structureel onderhoudt het accountants beroep contacten met bestuurders,
Nadere informatieToeval of Niet. Realisatie. Stef van Grieken / A.J. Slaghuis. Versie 1.0
Realisatie Toeval of Niet Stef van Grieken / A.J. Slaghuis Versie 1.0 Hoge der A 12 9712 AC Groningen bestuur@hetnieuwestemmen.nl www.hetnieuwestemmen.nl Groningen, 9 December 2011 Inhoudsopgaven 1 Inleiding...
Nadere informatieHet Socratisch Gesprek als methode voor kritisch denken
Ontwerponderzoek Paper 2 Naam auteur(s) Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Links Bibliografische referentie I.F. Hazewindus, drs. Filosofie Het Socratisch Gesprek als methode voor
Nadere informatieBedrijf en effecten - 3 Talenten en beroepen
Klas in bedrijf www.klasinbedrijf.be Werkbladen Techniek in de klas Reëel bedrijfsbezoek Bedrijf en effecten - 3 Talenten en beroepen Peter Hantson 2013 2015 Dit materiaal is auteursrechtelijk beschermd.
Nadere informatieDE NIEUWE COMMISSARIS
DOSSIER TOEZICHT ONDER ZOEK Tekst Peter Rikhof Illustratie Yvonne Kroese DE NIEUWE COMMISSARIS Meer diversiteit, permanente opleiding en jaarlijkse evaluatie van het team en de individuele commissarissen.
Nadere informatieKrachtenveld Europese Unie
Krachtenveld Europese Unie Korte omschrijving De leerlingen plaatsen de begrippen op de juiste plek in de puzzel, waardoor ze een overzicht krijgen van de belangrijkste instellingen binnen de Europese
Nadere informatiebestuursadvies communicatiestrategie public affairs interim-management
bestuursadvies communicatiestrategie public affairs interim-management Permanent op de hoogte Den Haag is een lastig te voorspellen factor voor veel organisaties. Elke dag kan het landschap volledig veranderen
Nadere informatieHandboek Politiek. Derde Kamer der Staten-Generaal
Handboek Politiek Derde Kamer der Staten-Generaal Hallo Kamerlid van de Derde Kamer der Staten-Generaal, Gefeliciteerd! Deze week ben jij een politicus. Je gaat samen met je klasgenoten discussiëren over
Nadere informatieN A Ï S I S S U E N O. 1. NaïS Zine. Download tijdelijk gratis INSPIRATIE STORYTELLING B2P BUSINESS TO PERSONAL
N A Ï S 2 0 1 7 I S S U E N O. 1 T I J D E L I J K G R A T I S NaïS Zine Download tijdelijk gratis Nieuw INSPIRATIE STORYTELLING B2P BUSINESS TO PERSONAL Inhoud 1 2 : Waarom jij niet zonder deze zes geheimen
Nadere informatieDocentenhandleiding Rollenspel Politiek
Docentenhandleiding Rollenspel Politiek Voorbereiding 1. Bepaal hoeveel tijd er is: kies voor 45, 60 of 90 uten versie 2. Deel tijdschema uit en bespreek dit met de leerlingen 3. Verdeel de rollen, zie
Nadere informatie31 mei 2012 z2012-00245
De Staatssecretaris van Financiën Postbus 20201 2500 EE DEN HAAG 31 mei 2012 26 maart 2012 Adviesaanvraag inzake openbaarheid WOZwaarde Geachte, Bij brief van 22 maart 2012 verzoekt u, mede namens de Minister
Nadere informatieCynisme over de politiek
Cynisme over de politiek Een profiel van ontevreden burgers Waar mensen samenleven, zijn verschillende wensen en belangen. Een democratische samenleving heeft als doel dat politici en bestuurders in hun
Nadere informatie5 Politieke opvattingen
5 Politieke opvattingen Henk van der Kolk In dit hoofdstuk laten we zien: Over de taken die het gemeentebestuur zou moeten uitvoeren bestaan sterke meningsverschillen. Vooral over de opvang van asielzoekers
Nadere informatieDruk bezocht politiek café over Oekraïne referendum
vrijdag 1 april 2016 Lees voor Druk bezocht politiek café over Oekraïne referendum door Heleen Hupkens, D666 Zeist Er moesten extra stoelen aangesleept worden. De tuinzaal van Antropia zal vol met D66
Nadere informatieIntegriteitsrisico s
Integriteitsrisico s Inspelen op kwetsbaarheden voor bestuurders, organisaties en ambtenaren Samenwerking tussen publieke organisaties en marktpartijen Integritisme en media-aandacht Moderne ambtenaar
Nadere informatieDE UITZONDERING OP DE REGEL
DE UITZONDERING OP DE REGEL ONDERZOEK NAAR AMBTENAREN IN DE OPENBAARHEID (IN OPDRACHT VAN HET MINISTERIE VAN BZK JUNI 2013) Dr. drs. Ton Baetens, partner EMMA, experts in media en maatschappij Dialoog
Nadere informatieIn welke mate kunt u zich vinden in het benoemen van vrijheid, gelijkheid/gelijkwaardigheid en solidariteit als basiswaarden voor
Ontwikkelteam Burgerschap Ronde Derde ronde () REFERENTIE BU000880 Naam Coen Gelinck Organisatie Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) E-mailadres coengelinck@nvlm.nl Namens wie geeft
Nadere informatieLOKALE DEMO- CRATIE IN DE STEIGERS ISVW UITGEVERS
LOKALE DEMO- CRATIE IN DE STEIGERS ISVW UITGEVERS VOORWOORD De lokale democratie is toe aan groot onderhoud. Met de decentralisaties in het sociaal domein de grootste bestuurlijke operatie van de afgelopen
Nadere informatie14 ACTUALITEIT Het gebrek aan naleving van parlementaire regels ondergraaft kwaliteit politiek-staatkundig systeem door Rein Jan Hoekstra De auteur is oud-lid van de Raad van State. Het is verbazingwekkend
Nadere informatieMODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!
MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese
Nadere informatieKroniek. Hij wilde overal het beste uithalen, dat heb ik van hem overgenomen. Robin over zijn opa Barend Biesheuvel:
coöperatie Kroniek Magazine voor DELA-leden Jaargang 65, najaar 2015 De appel & de boom Robin over zijn opa politicus Barend Biesheuvel Waarom Wachten? Jochem van Gelder over het nieuwe tv-programma Wat
Nadere informatieCONTROLERENDE TAAK TWEEDE KAMER
CONTROLERENDE TAAK TWEEDE KAMER MEI 2018 - POLITIEK IN PRAKTIJK #1 WAT HEB JE NODIG? Voor elke leerling het werkblad met de partijen. Voor elke leerling het werkblad met de nieuwsartikelen. DE WERKVORM
Nadere informatieVerdeling van zorg: recht & onrecht
Verdeling van zorg: recht & onrecht Prof. Mr. Dr. Martin Buijsen Sectie Recht & Gezondheidszorg Erasmus School of Law/Erasmus MC (ibmg) Erasmus Universiteit Rotterdam Inhoud 1. Inleiding 2. Bijzondere
Nadere informatieV Vergadering van de Eerste Kamer op dinsdag 5 maart 2013. Toespraak van de Voorzitter van de Eerste Kamer, Mr. G.J. de Graaf
V Vergadering van de Eerste Kamer op dinsdag 5 maart 2013 Toespraak van de Voorzitter van de Eerste Kamer, Mr. G.J. de Graaf Herdenking Dr. P.H. (Pieter) Kooijmans (1933-2013) Op 13 februari jongstleden
Nadere informatieID-bewijs CSG Reggesteyn
ID-bewijs CSG Reggesteyn Wat ons drijft Wij willen ons verbinden aan onze naasten, zoals God zich verbindt aan ons. Wij gunnen het iedereen om in aanraking te komen met de bijzondere boodschap van God
Nadere informatiePraktische zaken. Waar wordt de ideeënmarkt gehouden? De ideeënmarkt wordt gehouden in de hal van het gemeentehuis.
Vragen en antwoorden over de ideeënmarkt De raad van Beuningen organiseert deze ideeënmarkt voor het eerst, dus voor alle duidelijkheid hebben we een aantal mogelijke vragen (met antwoorden) voor u op
Nadere informatieKritische reflectie op de rol van de adviseur in het publieke domein. Bijdrage aan AEF live op donderdag 15 september 2016
Kritische reflectie op de rol van de adviseur in het publieke domein. Bijdrage aan AEF live op donderdag 15 september 2016 H. D.Tjeenk Willink 1. AnderssonElffersFelix voelt zich betrokken bij en wil bijdragen
Nadere informatie