De invloed van suggestiviteit op de verwerking van het connectief nadat als markeerder van bekende causale relaties.

Transcriptie

1 De invloed van suggestiviteit op de verwerking van het connectief nadat als markeerder van bekende causale relaties. Niels Pullens Universiteit van Tilburg Juli

2 De invloed van suggestiviteit op de verwerking van het connectief nadat als markeerder van bekende causale relaties. Masterscriptie Niels Pullens (738157) Bedrijfscommunicatie en Digitale Media Faculteit Geesteswetenschappen Universiteit van Tilburg Begeleider: Dr. R. Cozijn Tweede begeleider: Dr. E. Oversteegen Juli

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Voorwoord 4 Samenvatting 5 Hoofdstuk 1 Theoretisch kader Inleiding Inferenties Connectieven Causaliteit Causale connectieven Temporele connectieven Apsectualiteit Tempus Interpretatie en acceptatie van temporele connectieven Het connectief nadat als causale relatiemarkeerder Suggestiviteit Vraagstellingen en hypotheses.22 Hoofdstuk 2 Het voorexperiment Inleiding Methode Proefpersonen Materiaal Design Procedure Verwerking van de gegevens Resultaten Samenvatting van de resultaten 30 Hoofdstuk 3 Leesexperiment Inleiding Methode Proefpersonen Materiaal Design Procedure Resultaten Samenvatting van de resultaten 38 Hoofdstuk 4 Conclusie en Discussie Conclusie Discussie

4 4.2.1 Integratie Inferentie Tekstgenre Tempus Onderzoeksopzet 45 Literatuurlijst 47 Bijlagen 49 Bijlage 1 Instructie voorexperiment...49 Bijlage 2 Resultaten eerste voorexperiment...50 Bijlage 3 Resultaten tweede voorexperiment Bijlage 4 Instructie leesexperiment 63 Bijlage 5 Experimentele teksten.69 Bijlage 6 Oefenteksten en fillerteksten

5 Voorwoord Deze scriptie is geschreven als eindonderdeel van mijn studie Bedrijfscommunicatie en Digitale Media aan de Faculteit Geesteswetenschappen aan de Universiteit van Tilburg. Het uitzoeken van een scriptieonderwerp verliep in het begin erg moeizaam. Het bleek erg lastig om een passend en beschikbaar onderwerp te vinden dat aansloot bij mijn interesses. Hoewel mijn interesse in eerste instantie niet uitging naar een afstudeerrichting over leesprocessen, werd dit mijn scriptieonderwerp. Het leek me een moeilijk onderwerp, maar al snel zag ik de uitdaging om deze voor mij redelijk onbekende materie te doorgronden. Het begin van het scriptietraject bestond voornamelijk uit het lezen van literatuur en het samenstellen van teksten voor het leesexperiment. Het werd me al snel duidelijk dat het schrijven van goed te lezen en te begrijpen teksten niet eenvoudig is. Het telkens anders formuleren en aanpassen van zinnen heeft erg veel tijd ingenomen en werkte niet echt stimulerend voor de voortgang van mijn afstudeeronderzoek. Maar hoe meer ik me ging verdiepen in de stof betreffende connectieven en causale relaties, hoe meer interesse ik er in kreeg. Ik probeerde mensen in mijn directe omgeving uit te leggen wat mijn afstudeeronderwerp toch wel niet inhield. De meeste mensen waren vol onbegrip over het feit dat je kunt afstuderen op het woord nadat. Na meerdere malen uitleg te hebben gegeven over het onderwerp, waren er toch bepaalde mensen die het net als ik ging opvallen als het bewuste woord in een zin ogenschijnlijk causaal gebruikt werd. Het onderzoek kon pas echt beginnen, NADAT ik voldoende goedlopende teksten had geformuleerd voor het leesexperiment. Mijn enthousiasme voor het onderzoek begon toe te nemen, want ik was gaandeweg nieuwsgierig geworden naar de uiteindelijke resultaten van het onderzoek. Het afnemen van de experimenten werkte daarbij erg motiverend. Op deze manier was ik namelijk echt bezig met onderzoeken en was het eindproduct in zicht. De dataverzameling was tegen de verwachting in erg leuk om te doen. Bij het beschrijven van de resultaten liep ik regelmatig tegen problemen aan, maar uiteindelijk is dat ook allemaal goed gekomen. Dit alles resulteerde in de scriptie die nu voor u ligt. Met deze scriptie sluit ik naast mijn Master Bedrijfscommunicatie en Digitale Media ook mijn studietijd af. Ik kan terugkijken op een periode die niet te vergelijken is met mijn voorgaande studiejaren, maar die erg leerzaam en interessant is geweest. Zo leerde ik dat je voor het doen van onderzoek erg gedetailleerd te werk moet gaan en je moet beschikken over geduld en doorzettingsvermogen. Mijn begeleider is bij het werken aan mijn scriptie een goede steun geweest. Ik wil hierbij dan ook allereerst mijn begeleider Rein Cozijn bedanken. Rein was erg betrokken bij mijn onderzoek en stimuleerde me om kritisch naar mijn onderzoek te blijven kijken. Maar vooral wil ik hem bedanken voor zijn enthousiasme en onmisbare hulp. Ook wil ik graag mijn tweede begeleider Leonoor Oversteegen bedanken voor haar bijdrage in de beginperiode van mijn afstudeertraject en haar bereidwilligheid om als tweede lezer van mijn scriptieverslag te fungeren. Mijn huisgenoten wil ik bedanken voor het aanhoren van mijn verhalen over mijn scriptie-ervaringen en voor de hulp bij het verzamelen van de data. Maar bovenal wil ik ze bedanken voor de welkome afleiding. Tot slot, maar zeker niet in de laatste plaats, wil ik mijn ouders bedanken voor de gegeven mogelijkheid deze studie te volgen en voor hun onvoorwaardelijke steun. Niels Pullens, Tilburg, 24 juli,

6 Samenvatting Voor heel veel mensen is het lezen van een tekst de normaalste zaak van de wereld. Het begrijpen van een tekst is echter een ingewikkeld proces van informatieverwerking. Om een tekst goed te kunnen begrijpen dienen er relaties tussen zinsdelen gelegd te worden. Het gebruik van connectieven in teksten maakt deze relaties expliciet en dienen daarbij als hulpmiddel om de tekst(delen) beter te verwerken. Een veelvuldig gebruikt connectief is het causale connectief omdat. Dit connectief wordt gebruikt om causale relaties tussen zinsdelen uit te drukken. De afgelopen jaren zijn er verschillende onderzoeken gedaan naar het connectief omdat op de verwerking van causale relaties. Uit deze onderzoeken kwam onder andere naar voren dat omdat twee belangrijke functies heeft, een integratiefunctie en een inferentiefunctie. De integratiefunctie houdt in dat een lezer weet na het lezen van het connectief hoe de informatie in de zin geïntegreerd dient te worden. De inferentiefunctie houdt in dat de lezer door het connectief wordt uitgenodigd tot het maken van een inferentie en zodoende een verband legt tussen de informatie die in de tekst staat en de voorkennis van de lezer. In voorgaand onderzoek is vastgesteld dat ook het causale connectief want de twee bovengenoemde functies heeft op de verwerking van voor de hand liggende causale relaties. In sommige gevallen worden causale relaties uitgedrukt door niet-causale connectieven. Het temporele connectief nadat is zo een connectief dat van oorsprong een tijdsrelatie tussen zinsdelen legt, maar ook een causale relatie kan uitdrukken. Er is in het verleden onderzocht of een lezer een causale relatiezin gemarkeerd met het temporele connectief nadat hetzelfde verwerkt als een causale relatiezin gemarkeerd met omdat. Geconcludeerd werd dat nadat de integratie van woorden niet vergemakkelijkt en dat het connectief niet uitnodigt tot het maken van een inferentie. In dit onderzoek werd de causale relatie niet of nauwelijks gesuggereerd in de context. Vermoed werd dat nadat de integratie van woorden in de zinsstructuur versneld als de relatie gesuggereerd werd in de context. Ook werd verwacht dat de causale inferentie alleen werd gemaakt als er een suggestieve context voorafgaat aan de causale relatiezin gemarkeerd met nadat. Dit heeft tot de volgende centrale vraagstelling van dit onderzoek geleid: Is de invloed van het connectief nadat overeenkomstig aan het connectief omdat op de verwerking van bekende causale relaties als de causale relatie is gesuggereerd in de context van de tekst? In dit onderzoek is een leesexperiment uitgevoerd om antwoord te krijgen op bovengenoemde vraagstelling. Dit experiment bestond uit suggestieve en niet-suggestieve teksten, die werden gepresenteerd met of zonder het connectief nadat. De leestijden en verificatietijden van deze teksten werden gemeten om na te gaan of nadat zich wat betreft integratie- en inferentiefunctie hetzelfde gedraagt als omdat. De resultaten lieten zien dat nadat niet causaal werd geïnterpreteerd als de causale relatie was gesuggereerd in de context. Er werd dan ook geen evidentie gevonden voor een integratie- en inferentiefunctie van nadat bij suggestieve teksten. Geconcludeerd kan worden dat de invloed van het temporele connectief nadat bij suggestieve teksten niet overeenkomstig is aan de invloed van het causale connectief omdat op de verwerking van bekende causale relaties. Het onderzoek heeft interessante suggesties voor vervolgonderzoek opgeleverd. Zo wordt er voorgesteld om zinnen met het connectief nadat te onderzoeken waarin andere werkwoordstijden worden gebruikt. Ook wordt er voorgesteld om gebruik te maken van informatieve teksten in het leesexperiment in plaats van narratieve teksten en om de onderzoeksopzet enigszins aan te passen om een beter inzicht te verkrijgen in de interpretatie van nadat. 5

7 Hoofdstuk 1 Theoretisch kader 1.1 Inleiding Vrijwel iedereen leest en schrijft zonder er bij stil te staan dat men hierbij onbewust op allerlei manieren wordt gestuurd in de manier waarop men dit doet. Bij het lezen of luisteren verwacht men onbewust dat de zinnen of zinsdelen samen een groter, betekenisvol geheel vormen. Het lezen van een tekst is het maken van een coherente representatie van de informatie in een tekst of, in de woorden van Noordman en Vonk (1987a): Als iemand een tekst leest, neemt hij of zij de informatie op die in de tekst staat. Het resultaat van het leesproces is dat de lezer een cognitieve representatie heeft opgebouwd die correspondeert met de informatie in de tekst. (p.57). Het begrijpen van een tekst is niet alleen het lezen van woorden. Om een tekst goed te begrijpen dienen er relaties te worden gelegd tussen de (zins)delen van een tekst. Op deze manier is het mogelijk om de inhoud van een tekst te begrijpen. Soms worden deze relaties door de auteur van een tekst uitdrukkelijk gegeven, maar vaak worden de relaties niet expliciet gegeven in een schrijven en zal de lezer zelf de relaties dienen te leggen. Deze relatie van woorden en zinsdelen wordt ook wel coherentie genoemd en is erg belangrijk voor het begrijpen van tekst. De samenhang zit niet zozeer in de woorden die in de tekst gebruikt worden, maar in de mentale representatie die lezers en hoorders van de tekst maken (Sanders en Spooren, 2002). Er worden relaties afgeleid op basis van de (wereld)kennis van een lezer en de informatie die in de tekst is gegeven. Connectieven (bijvoorbeeld en, toen en omdat) en lexicale constructies (bijvoorbeeld het gevolg is, om de reden dat) zijn signalen die een coherentierelatie aanduiden tussen zinnen en tekstdelen en helpen om een tekst makkelijker te verwerken en te begrijpen. Het zijn linguïstische elementen die gebruikt kunnen worden om twee of meer segmenten van een tekst te verbinden (Sanders en Spooren, 2005). Ze maken de coherentierelaties expliciet en dienen zo als hulpmiddel om een betere representatie van de informatie in de tekst te kunnen maken. Eén van de belangrijkste coherentierelaties zijn causale relaties. Causaliteit speelt een belangrijke en vanzelfsprekende rol in ons dagelijks leven. Mensen zijn voortdurend geneigd om causaal te denken. Er wordt een (mentaal) schema van oorzaak en gevolg gebruikt om tekstbegrip te verhogen en om ordening aan te brengen in de gegeven informatie. Causale connectieven worden gebruikt om causale relaties uit te drukken. Ze verbinden deelzinnen en vertellen een lezer dat de informatie in de tekst een causale samenhang heeft. De connectieven omdat en want worden vaak in een tekst gebruikt om een causale constructie in een tekst weer te geven (Degand, 1998), maar soms worden causale relaties aangeduid met een niet-causaal connectief. Er is dan sprake van onderspecificatie (Spooren,1997). Zo kan een temporeel of additief connectief een causale relatie uitdrukken. Een voorbeeld van een oorzaak-gevolg relatiezin die gemarkeerd is met het van oorsprong temporele connectief nadat staat in (1) cursief weergegeven. 6

8 (1) Toen op de Universiteit van North Dakota, in de stad Fargo, een achtergelaten sporttas werd gesignaleerd en daarop een evacuatieprocedure in gang werd gezet, zei een woordvoerder daar dat er door de schietpartij in Virginia wel meer voorzichtigheid werd betracht dan normaal. Dat de schrik er op scholen in de VS dinsdag nog goed in zat werd geïllustreerd door een voorval op een exclusieve school in de staat Michigan. De politie daar besloot de school gedurende een half uur te sluiten, nadat er door leerlingen een man in vrouwenkleren en met een blonde pruik gesignaleerd was. ( 18 April 2007) Het connectief nadat duidt eigenlijk geen causale relatie aan, maar een relatie in de tijd. Toch zal een lezer de twee gebeurtenissen in de cursieve zin in (1) gemarkeerd met nadat causaal interpreteren: de school was een half uur gesloten omdat er een man in vrouwenkleren en een pruik was gesignaleerd. Dat de gebeurtenissen causaal gerelateerd zijn, blijkt uit de voorafgaande context. Er wordt in de context verteld dat er op scholen in Amerika erg behoedzaam wordt omgegaan met opvallende gebeurtenissen. Mede op basis van deze suggestieve informatie, ligt het voor de hand dat er hier een oorzaak-gevolg relatie wordt bedoeld. Als de voorafgaande tekst deze suggestieve informatie niet zou bevatten, zou het kunnen dat een lezer minder snel geneigd is om de gebeurtenissen causaal te interpreteren. De cursief gedrukte zin uit voorbeeld (1) is een epistemische relatiezin. Er wordt in de literatuur onderscheid gemaakt tussen inhoudsrelaties en epistemische relaties (Sweetser, 1990). Een inhoudsrelatie geeft een directe afspiegeling van de veronderstelde volgorde van de gebeurtenissen en beschrijft een causale relatie tussen twee gebeurtenissen in de werkelijkheid, zie voorbeeld (2). Bij de epistemische relatie is dit directe verband niet aanwezig, de gebeurtenissen zijn aan elkaar gerelateerd op basis van de redenering van de auteur, zie voorbeeld (3). (2) Omdat Judith haar rijbewijs heeft gehaald, mag ze in de auto van haar vader rijden. (3) Judith zal haar rijbewijs wel gehaald hebben, want ze mag in de auto van haar vader rijden. Bij een inhoudsrelatie redeneer je van oorzaak naar gevolg, terwijl bij een epistemische relatie van gevolg terug naar oorzaak wordt geredeneerd. In voorbeeld (2) volgt uit de oorzaak ( het halen van je rijbewijs ) het gevolg ( rijden in je vaders auto ). Dit wordt de conceptuele oorzaakgevolg volgorde genoemd. In voorbeeld (3) is het mogen rijden in de auto van haar vader niet de oorzaak van het behalen van het rijbewijs, maar geldt het als argument van de auteur. Er is hierbij sprake van een gevolg-oorzaak volgorde. Als de oorzaak in de eerste deelzin staat en het gevolg in de tweede deelzin is er sprake van een iconische volgorde, zie voorbeeld (2). De coherentierelatie weerspiegelt de volgorde van de gebeurtenissen in de wereld. Bij een niet-iconische volgorde wordt de zin als volgt weergegeven: Judith mag in de auto van haar vader rijden, omdat ze haar rijbewijs heeft gehaald. De lineaire volgorde van de gebeurtenissen wordt hierbij niet gerespecteerd, omdat het gevolg voor de oorzaak wordt weergegeven. Er zullen in dit onderzoek alleen epistemische relaties onderzocht worden, waarbij de gebeurtenissen een niet-iconische volgorde kennen. 7

9 In dit onderzoek wordt ingegaan op de vraag hoe causale relaties gemarkeerd met nadat worden verwerkt. Er wordt onderzocht of de invloed van nadat overeenkomstig is aan de invloed van het causale connectief omdat op de verwerking van causale relaties. Daarbij wordt nagegaan wat de rol van suggestiviteit in de context is bij de verwerking van causale relaties gemarkeerd met nadat. Om een tekst te kunnen begrijpen dient een lezer informatie uit de tekst af te leiden. Het afleiden van informatie wordt infereren genoemd, waarbij er informatie uit de tekst wordt gehaald die niet letterlijk in de tekst vermeld staat. In paragraaf 1.2 zal worden beschreven hoe inferenties worden gemaakt. De verscheidene soorten connectieven worden besproken in paragraaf 1.3. Het principe van causaliteit wordt behandeld in paragraaf 1.4. Causale relaties en de rol van de causale connectieven omdat en want worden toegelicht in paragraaf 1.5. In paragraaf 1.6 worden temporele connectieven besproken en in paragraaf 1.7 wordt (de rol van) het connectief nadat beschreven. In paragraaf 1.8 wordt ingegaan op de rol van suggestiviteit in de context van een tekst. Het hoofdstuk wordt afgesloten met de vraagstellingen en bijbehorende hypotheses. 1.2 Inferenties De informatie die in een tekst staat is zogezegd meestal niet voldoende om een tekst te begrijpen. De relaties die moeten worden gelegd worden meestal niet expliciet genoemd. Vaak worden de relaties impliciet gelaten en zal de lezer relaties moeten herkennen tussen tekstgedeeltes. Een voorbeeld waarin een relatie impliciet is gelaten is: Het is erg druk in de winkelstraat van Eindhoven. De meeste mensen in Nederland zijn vrij vandaag. Hieruit kan afgeleid worden dat het erg druk in de winkelstraat was, omdat er veel mensen vrij zijn die dag. Als de lezer de relatie(s) herkent dan wordt er informatie toegevoegd aan het geschrevene. De lezer maakt hierbij gebruik van zijn (wereld)kennis en zal een relatie proberen te leggen met datgene wat in de tekst staat. Het afleiden van (impliciete) relaties op basis van de informatie in de tekst en de beschikbare kennis van een lezer, wordt infereren genoemd. De lezer creëert een mentale representatie van de tekst en tracht te begrijpen wat de auteur impliceert. Inferenties vormen een wezenlijk bestanddeel van tekstbegrip, omdat ze nodig zijn om tot een coherente representatie van een tekst te komen. Van Dijk en Kintsch (1983) maken onderscheid tussen overbruggingsinferenties en elaboratieve inferenties. Overbruggingsinferenties, in de literatuur ook wel achterwaartse inferenties genoemd, verduidelijken de relatie tussen zinnen. Ze vormen een brug tussen informatie die niet expliciet aan elkaar gekoppeld is. Deze inferenties worden (automatisch) gemaakt tijdens het lezen en dragen bij aan de coherentie van de tekst. Zo zal in voorbeeld (4) een lezer bij het lezen van de tweede zin infereren dat de film gezien is in de bioscoop. Deze inferentie wordt gemaakt omdat we op basis van onze algemene kennis weten dat je een film in een bioscoop kan bekijken. Met elaboratieve inferenties, ook wel voorwaartse inferenties genoemd, wordt bedoeld dat er iets wordt toegevoegd aan de informatie in de tekst. Ze breiden als het ware de tekstrepresentatie uit. Het is een actieve verwerking van informatie die in de tekst staat. In voorbeeld (5) zou de lezer de elaboratieve inferentie kunnen maken dat Brian het slot openmaakt met een sleutel. Deze inferentie verhoogt niet de samenhang van de tekstrepresentatie. 8

10 (4) Dave en Claire bekeken de nieuwste film van Steven Spielberg. Het was erg donker in de zaal. (5) Brian maakte het slot van zijn auto open. Inferenties worden door Vonk en Noordman (1990) ingedeeld op basis van hun afleidbaarheid en de bijdrage die ze leveren aan de coherentie/compleetheid van de tekstrepresentatie. De eerste hoedanigheid van deze tweedeling onderscheidt logische en pragmatische inferenties. Logische inferenties zijn verwant aan logisch denken en kunnen afgeleid worden uit de tekst. In voorbeeld (6) is het voor de lezer vanzelfsprekend dat Sofie nu nog maar zes snoepjes heeft. Pragmatische inferenties zijn daarentegen waarschijnlijk, maar niet zeker. Er wordt op basis van kennis en ervaring van uitgegaan dat het zo is, maar dit kan niet met zekerheid gesteld worden. Uit voorbeeld (5) zou afgeleid kunnen worden dat Brain het slot openmaakte met een sleutel. Dit hoeft echter niet het geval te zijn. Het zou ook zo kunnen zijn dat Brian het slot van zijn auto openmaakte met een schroevendraaier. (6) Sofie had een zak met 12 snoepjes gekocht in de supermarkt, waarvan ze de helft onderweg had opgegeten. De tweede indeling onderscheidt inferenties die een bijdrage leveren aan de coherentie van de tekstrepresentatie en inferenties die een bijdrage leveren aan de compleetheid van de representatie. Deze indeling komt overeen met bovengenoemde indeling van Van Dijk en Kintsch (1983). Er wordt gesteld dat inferenties die bijdragen aan de coherentie van de tekstrepresentatie automatisch worden gemaakt en dat inferenties die bijdragen aan de volledigheid van de tekstrepresentatie niet automatisch plaatsvinden. Na het lezen van voorbeeld (4) zal de inferentie worden gemaakt dat Dave en Claire een film in de bioscoop hebben gekeken. Zonder deze inferentie zou de representatie van deze tekst niet coherent zijn. De afgeleide inferentie in voorbeeld (5) dat Brian het slot openmaakt met een autosleutel maakt de tekst niet coherenter, maar maakt de representatie slechts completer en zal daarom niet gemaakt worden. Uit het bovenstaande kan worden opgemaakt dat bij het begrijpen van een tekst het maken van een mentale tekstrepresentatie centraal staat. Een tekst kan echter op verschillende manieren worden gerepresenteerd. Volgens Kintsch en Van Dijk (1978, zie ook Singer, 1990) bestaan er drie niveaus van tekstrepresentatie: een oppervlakterepresentatie, een propositionele representatie en een situatiemodel. De oppervlakterepresentatie bevat de letterlijke tekst. In het geheugen wordt de letterlijke bewoording van de tekst opgeslagen. Zodra een lezer een zin heeft gelezen, worden de semantische en syntactische rol van de gelezen woorden opgeslagen. De oppervlaktevorm van de representatie van de zin verdwijnt als de lezer de volgende zin gaat lezen. Dit is ook de reden dat een lezer vaak alleen de letterlijke samenstelling van de laatst gelezen zin kan herinneren (Singer, 1990; Noordman en Vonk, 1997). Een propositionele representatie is gebaseerd op informatie die in de tekst wordt aangeduid en omvat de woordelijke betekenis van de tekst. Het beschrijft de propositionele structuur van de tekst. Zinsdelen en zinnen worden syntactisch georganiseerd en er wordt betekenis gegeven aan de gelezen woorden. Ons geheugen onthoudt meestal niet de exacte (letterlijke) formulering van woorden, maar wel de betekenis ervan. In een propositionele representatie worden onbelangrijke details niet meegenomen, alleen de betekenis van een gebeurtenis wordt gerepresenteerd. Een situatiemodel is een representatie van de situatie die in de tekst is beschreven en is vergelijkbaar met de 9

11 representatie, die volgt uit het direct waarnemen van de beschreven gebeurtenissen. In deze representatie wordt de informatie uit de tekst geïntegreerd met de kennis van de lezer. Het idee is dat de tekst bij de lezer voorbije ervaringen oproept, die worden gebruikt om een situatiemodel op te bouwen (Van Dijk & Kintsch 1983). Het opbouwen van een situatiemodel houdt in dat er inferenties worden gemaakt. Bij het maken van inferenties tijdens het leesproces spelen connectieven een belangrijke rol. Connectieven expliciteren relaties in teksten en ze nodigen de lezer uit tot het maken van een (overbruggings)inferentie. Ze maken de structuur in een tekst expliciet en zorgen voor een betere verwerking van de tekst. In veel onderzoek is aangetoond dat linguïstische markeringen van tekststructuur leiden tot een beter tekstbegrip (o.a. Degand en Sanders, 2002; Land, Sanders, Lentz en Van den Bergh, 2002; Noordman en Vonk, 1998). Als relaties expliciet zijn weergegeven, dan is de tekst gemakkelijker en sneller te verwerken. Connectieven leiden tot een snellere leestijd (Sanders en Noordman, 2000; Sanders, 2001) en dat wijst erop dat de verwerking van de tekst makkelijker is. In de komende paragraaf zullen connectieven nader toegelicht worden. 1.3 Connectieven Zoals hierboven gesteld worden connectieven gebruikt om betekenisrelaties tussen zinnen in een tekst expliciet te maken. Er zijn verscheidene soorten connectieven te onderscheiden, namelijk contrastieve, temporele, causale en additieve connectieven. Contrastieve connectieven geven een tegenstelling aan binnen een zin, zoals de woorden maar, echter en toch. Temporele connectieven leggen een tijdsrelatie tussen de hoofd- en bijzin. De bijzin vormt een temporeel domein waarbinnen de hoofdzin geplaatst kan worden. De woorden sinds, nadat en toen zijn voorbeelden van deze connectieven. Causale connectieven geven aan dat gebeurtenissen/ handelingen plaatsvinden als gevolg van bepaalde andere gebeurtenissen/handelingen die daaraan voorafgegaan zijn. Bekende veelgebruikte causale connectieven zijn omdat, doordat en dus. Additieve connectieven zijn gericht op coördinatie en zijn aanvullend van karakter, zoals de woorden: en, bovendien en bijkomend. Op basis van bovengenoemde indeling zou het vrij eenvoudig moeten zijn om in te zien welke relatie een connectief uitdrukt. Toch herbergt de indeling van connectieven enige complexiteit. Sommige connectieven kunnen namelijk meerdere soorten relaties aanduiden. Een voorbeeld van een connectief dat verschillende relaties kan uitdrukken is terwijl. Dit connectief kan zowel een contrastieve als een temporele relatie uitdrukken. Voor een contrastieve terwijl zie (8). Een temporele terwijl is te zien in voorbeeld (9). In voorbeeld (8) drukt het connectief uit dat een paspoort in tegenstelling tot een identiteitskaart wel overal ter wereld geldig is. In voorbeeld (9) wordt een tijdsrelatie uitgedrukt door het connectief: Een schildpad mag niet gestoord worden tijdens het leggen van eieren. Door de ambigue functie van dit connectief, is in sommige zinnen moeilijk te ontdekken welke functie het connectief uitdrukt (zie voorbeeld 10). Bij dit voorbeeld is het niet duidelijk of de auteur een tijdsrelatie uitdrukt met het connectief of dat er een tegenstelling wordt beschreven. (8) De Nederlandse identiteitskaart is alleen in bepaalde landen geldig, terwijl het paspoort overal geldig is. (9) Een schildpad mag niet gestoord worden, terwijl zij haar eieren legt. 10

12 (10) Bart gaat buiten voetballen, terwijl David zijn skeelers aantrekt. Daarnaast kan een coherentierelatie gemarkeerd worden door een connectief, waarbij de oorspronkelijke relatie niet overeenkomt met de relatie die wordt uitgedrukt door het connectief. De coherentierelatie in voorbeeld (11) (zie ook voorbeeld (1) ) is ondergespecificeerd weergegeven, het temporele connectief nadat wordt gebruikt om een causale relatie te markeren. Een lezer zal interpreteren dat de hockeyers een medaille hebben gewonnen omdat ze de finale hebben gewonnen. De gebeurtenis ( wonnen een medaille ) vindt plaats als gevolg van de oorzaak die daaraan voorafgegaan is ( finale winnend afsloten ). (11) De Nederlandse hockeyers wonnen een gouden medaille, nadat ze de finale op de Olympische spelen winnend afsloten. Causaliteit is een diepgaand concept in de menselijke cognitie en daarom ook in onze communicatie in woord en geschrift. In de volgende paragraaf zal worden ingegaan op het sturende principe van causaliteit. 1.4 Causaliteit Een causale relatie is een samenhang tussen twee verschijnselen, waarbij het eerste de oorzaak is van het tweede, het gevolg. Mensen vinden het heel normaal om van een gebeurtenis een gevolg of een oorzaak af te leiden. Causaliteit is dan ook een fundamentele eigenschap in de menselijke cognitie. We denken causaal en leggen voortdurend oorzaak-gevolg relaties. Als bijvoorbeeld de daken wit zijn, dan redeneren we dat het heeft gesneeuwd. Sneeuw is dan de oorzaak van het wit zijn van de daken. Causaliteit is een structurerend principe van onze kennis en speelt een belangrijke rol in het ordenen en begrijpen van tekst (Sanders, Spooren en Noordman, 1992, 1993). Er zijn verscheidene manieren om causale relaties weer te geven. Het meest gebruikt worden (hulp)werkwoorden van tijd en connectieven. Hulpwerkwoorden van tijd kunnen causaliteit aanduiden binnen een zin, zoals het werkwoord laten in voorbeeld (12). Een lezer zal direct inzien dat de baas de werknemers opdraagt om over te werken. Causale connectieven zijn redengevend, oorzaakaanduidend of geven een gevolg aan betreffende de hoofdzin. Door de aanwezigheid van het causale connectief omdat in voorbeeld (13), zal een lezer de inferentie maken dat je niet naar je werk gaat als je ziek bent. (12) De baas liet zijn werknemers in hun vrije tijd overwerken. (13) Bert ging niet naar zijn werk, omdat hij ziek was. Mensen denken graag causaal en leggen gemakkelijk causale relaties. Een sequentie als Wendy kwam binnen. Marco rende weg zal door een lezer veelal causaal geïnterpreteerd worden. Het is echter niet vanzelfsprekend dat Marco wegrende omdat Wendy binnenkwam. Dit zal echter wel het geval zijn als de zin het causale connectief omdat bevat. Door de aanwezigheid van een causaal connectief wordt de oorzakelijke relatie geëxpliceerd. Causale connectieven zijn belangrijke connectieven die veelvuldig worden gebruikt in de taal. In paragraaf 1.5 wordt dit type connectief verder beschreven. 11

13 1.5 Causale connectieven Bij het lezen van teksten zijn mensen op zoek naar verbanden en maken daarbij gebruik van causale connectieven. De connectieven omdat en want worden vaak in een tekst gebruikt om een causale constructie in een tekst weer te geven (Degand, 1998). Deze woorden verbinden twee deelzinnen, waarbij het connectief aangeeft dat de zinnen een causale relatie bevatten. De lezer wordt aangezet om de deelzinnen te integreren en vervolgens een (logische) redenering te maken die tot een conclusie leidt. Deze conclusie volgt noodzakelijk uit de twee deelzinnen en is gebaseerd op de premissen (die in de zin staan). Deze premissen zijn de basisaannames van een syllogisme dat bestaat uit drie proposities: een majorpremisse, een minorpremisse en een conclusie. De minorpremisse (oorzaak) en de conclusie (gevolg) worden concreet gegeven in de zin. Op basis van deze concrete informatie en het aanwezige connectief kan de majorpremisse (inferentie) worden afgeleid. Een voorbeeld van een causale relatiezin met syllogisme is te zien in Tabel 1.1. Tabel 1.1 Voorbeeld van een syllogisme dat ten grondslag ligt aan een causale relatie gemarkeerd met omdat. De rechtbank heeft een rechtzaak voor onbepaalde tijd uitgesteld, omdat een belangrijke getuige nog niet was gehoord. Major premisse: Minor premisse: Conclusie: Als een belangrijke getuige niet wordt gehoord, dan wordt de rechtzaak uitgesteld. De hoofdgetuige was niet gehoord. De rechtszaak werd uitgesteld. Causale connectieven hebben volgens Noordman en Vonk (1997) verschillende functies, namelijk: een segmentatie-, een integratie- en een inferentiefunctie. De segmentatiefunctie van een connectief zorgt ervoor dat de lezer onderscheid kan maken tussen hoofd- en bijzin. Het connectief deelt op deze manier de zin of zinnen in kleinere delen. Hierdoor wordt voor de lezer de syntactische structuur duidelijk. De integratiefunctie is van semantische aard. Een connectief geeft aan hoe de informatie in de zin geïntegreerd dient te worden. De coherentierelatie tussen zinnen wordt op deze manier vastgesteld, wat helpt om de lezer sneller de tekst te laten begrijpen. Daarnaast is er de inferentiefunctie. Connectieven nodigen de lezer uit tot het maken van inferenties. Er wordt (zomogelijk) een relatie gelegd tussen hetgeen dat in de tekst staat en de voorkennis van de lezer. De drie connectieffuncties vinden volgens Noordman en Vonk (1997) op verschillende verwerkingsmomenten plaats. Aan de hand van voorbeeld (14) zullen de functies en verwerkingsmomenten van het connectief worden uitgelegd. (14) Er ontstond een lange file op de A58, omdat er s morgens vroeg een ongeluk was gebeurd op de autobaan. Allereerst zal er segmentatie optreden. De lezer zal door de aanwezigheid van het connectief de hoofdzin ( er ontstond een lange file ) onderscheiden van de bijzin ( er s morgens vroeg een 12

14 ongeluk gebeurd was ).Vervolgens zal integratie plaatsvinden tussen de bijzin, die direct volgt op het connectief, met de voorafgaande tekst. De lezer zal een causaal verband leggen tussen de hoofd- en de bijzin, waarbij nieuwe informatie geïntegreerd dient te worden met voorafgaande informatie. Tenslotte zal de aanwezigheid van het connectief tot de mogelijke inferentie kunnen leiden dat ongelukken op snelwegen leiden tot vertraging. Het integreren en infereren vinden plaats volgens een syllogisme, een algemene regel die de relatie rechtvaardigt (zie Tabel 1.1.). Of de inferentie daadwerkelijk gemaakt wordt door de lezer, hangt af van de vertrouwdheid met de gegeven propositie (zie Noordman en Vonk, 1992; Noordman, Vonk en Kemff, 1992, Simons, 1993). Zij onderzochten of lezers spontaan causale overbruggingsinferenties maken, of alleen als ze daarvan kennis hebben. Het onderzoek van Simons (1993) werd afgenomen onder mensen met kennis van de gebruikte causale relaties en mensen zonder kennis van de gebruikte causale relaties. De relaties in dat onderzoek waren gemarkeerd door het causale connectief omdat. Er werd aangetoond dat de causale inferentie alleen werd gemaakt als de relatie bekend is bij de lezer. Als een lezer over de vereiste kennis beschikt, dan zal de inferentie, gestuurd door een connectief, tijdens het lezen gemaakt worden. Als de inferentie betrekking heeft op gebeurtenissen die niet tot de voorkennis van een lezer behoort, dan zal de inferentie niet gemaakt worden. Een lezer is dan bezig met het leren van nieuwe informatie. De connectieven omdat en want drukken een deductieve relatie uit, waarbij het gevolg in de eerste zin in causaal verband wordt gebracht met de oorzaak in de tweede zin. Want is een nevenschikkend connectief dat gelijkwaardige zinnen aan elkaar verbindt, zie (15). Het nevenschikkende connectief want wordt gevolgd door een hoofdzin ( het is slecht weer ). Omdat is een onderschikkend connectief dat twee (zins)delen verbindt, waarvan het tweede ondergeschikt wordt aan het eerste, zie (16). Het connectief omdat wordt gevolgd door een onderschikkende bijzin ( het slecht weer is ). Grammaticaal gezien is de bijzin een bepaling van causaliteit in de zin. (15) Ik ga met de trein, want het is slecht weer. (16) Ik ga met de trein, omdat het slecht weer is. Uit onderzoek van Cozijn (2000) en Cozijn, Vonk en Noordman (2003) blijkt dat de aanwezigheid van omdat een positieve rol speelt bij het maken van causale inferenties. Zij onderzochten de rol die het causale connectief omdat heeft op de verwerking van bekende causale relaties. Voor deze onderzoeken werden enkele leestijdexperimenten uitgevoerd en werden leestijden gemeten aan de hand van oogbewegingregistraties. Er werden korte narratieve teksten gebruikt, die al dan niet een samengestelde causale zin bevatten gemarkeerd met omdat. Uit deze onderzoeken bleek dat de aanwezigheid van het connectief voor hogere leestijden zorgde aan het einde van de causale zin en juist voor lagere leestijden bij de woorden direct volgend op het connectief. Daarnaast waren bij de teksten gemarkeerd met omdat, de leestijden van de beweringen die de inferentiële informatie bevatten lager, dan bij teksten zonder omdat. Volgens de onderzoekers was dit toe te schrijven aan de integratie- en inferentiefunctie van het connectief. Doordat het connectief de lezer helpt bij het integreren van de tekst is de leestijd lager bij de woorden vlak na het connectief. Door de aanwezigheid van het connectief wordt de lezer aangezet om de informatie uit de bijzin te integreren met eerdere informatie, voorkennis en de context. Het maken van een inferentie kost tijd en daarom zijn de leestijden aan het einde van de causale relatiezin hoger wanneer het connectief in de zin is opgenomen dan wanneer het 13

15 connectief niet in de zin is opgenomen. Als de inferentie tijdens het lezen is gemaakt, is de tijd die nodig is om de bewering met de inferentiële informatie goed te beantwoorden korter dan wanneer de inferentie niet tijdens het lezen is gemaakt. Engel (2003) heeft middels een leesexperiment onderzocht welke invloed het connectief want heeft op de verwerking van voor de hand liggende causale relaties. Er werd nagegaan of het connectief zich hetzelfde gedraagt als omdat. Er werden lees- en verificatietijden gemeten en hieruit kwam naar voren dat het connectief zich inderdaad hetzelfde gedraagt als omdat. De bevindingen kwamen overeen met de resultaten uit het onderzoek van Cozijn, Vonk en Noordman (2003). De aanwezigheid van want leidde tot snellere leestijden. Daarnaast nodigde ook want uit tot het maken van een causale inferentie. De inferentiefunctie zorgt voor een vertraging aan het einde van de causale relatiezin gemarkeerd met want. De conclusie was dat de aan- of afwezigheid van het connectief want een vergelijkbare rol speelt bij het maken van causale inferenties zoals bij het connectief omdat. Degand (1998) stelt dat omdat een sterkere markeerder is van causaliteit dan want. Zij geeft hiervoor drie redenen. De eerste reden is dat er bij een zin gemarkeerd met omdat een duidelijk verband wordt gelegd tussen een feit in het eerste gedeelte van de zin met het tweede gedeelte van de zin. De twee delen worden samengevoegd in één relatie vanuit hetzelfde feitelijke (semantische) perspectief. Bij zinnen gemarkeerd met want wordt meestal een wisselend perspectief weergegeven dat de relatie aanduidt. Het bevat een mening van de spreker en een feit om deze mening te verklaren of rechtvaardigen. Daarnaast is de syntactische afhankelijkheid tussen de twee zinsdelen bij zinnen met het connectief omdat sterker dan bij zinnen met het connectief want. Omdat verbindt de hoofdzin met de (syntactisch) afhankelijke bijzin, waarbij de deelzinnen worden gezien als één samengevoegde uiting vanuit hetzelfde perspectief. De derde reden is dat zinnen gemarkeerd met omdat een duidelijker tekstueel verband weergeven dan zinnen gemarkeerd met want. In zinnen gemarkeerd met want wordt soms thematische informatie weergegeven wat het verband tussen de twee zinsdelen verzwakt. Ook al zijn er verschillen tussen de twee causale connectieven, het onderzoek van Engel (2003) laat zien dat de connectieven, wanneer ze in semantische relatiezinnen staan, zich hetzelfde gedragen met betrekking tot het maken van causale inferenties. Temporele connectieven markeren in de regel geen causale relaties, maar plaatsen twee gebeurtenissen in tijd naast elkaar. In de volgende paragraaf zal worden ingegaan op de temporele connectieven. 1.6 Temporele connectieven Temporele connectieven zijn connectieven die een temporeel verband aangegeven. Er wordt, zoals vermeld in paragraaf 1.3, een tijdsrelatie tussen de hoofd- en bijzin gelegd. De bijzin vormt een temporeel domein waarbinnen de hoofdzin geplaatst kan worden. In voorbeeld (17) is het temporele connectief toen opgenomen. De gebeurtenis dat Maud naar school gaat, vindt gelijktijdig plaats met de gebeurtenis dat haar moeder terugkomt van de bakker. Dit komt overeen met het gebruik van terwijl in voorbeeld (9), waarbij ook een tijdsrelatie werd uitgedrukt. (17) Maud ging naar school, toen haar moeder terugkwam van de bakker. 14

16 In beginsel worden er twee soorten temporele connectieven onderscheiden, namelijk: temporele connectieven die een precedentierelatie uitdrukken en temporele connectieven die simultaanheid uitdrukken. Connectieven met een precedentierelatie geven aan dat een bepaalde actie moet voorafgaan aan een andere actie. Voorbeelden van deze connectieven zijn de woorden nadat, totdat en sinds. De connectieven terwijl, wanneer en toen zijn daarentegen voorbeelden van connectieven die gelijktijdigheid benadrukken, zie (17). Een voorbeeld van een connectief dat een precedentierelatie uitdrukt staat in (18). De gebeurtenis dat Kimberly klaar is met haar avondeten gaat vooraf aan de gebeurtenis dat ze een ijsje eet. (18) Kimberly heeft haar ijsje opgegeten, nadat ze klaar was met haar avondeten. Temporele relaties geven aan dat een bepaalde handeling op een andere handeling volgt of met een andere handeling gelijktijdig is. Het is daarom moeilijk voor temporele connectieven om een eenduidige interpretatie te maken. De gebeurtenis in de hoofdzin kan door het gebruik van een temporeel connectief namelijk samenvallen met de gebeurtenis in de bijzin, maar kan ook binnen de bijzin worden geplaatst. Een allesomvattende definitie voor temporele connectieven is daarom moeilijk te geven en is dus sterk afhankelijk van het soort hoofd- en bijzin. De aspectualiteit en de tempus binnen deze hoofd- en bijzinnen spelen hierbij een grote rol. Volgens Verkuyl 1 is het daarbij van belang dat er wordt gekeken naar de verhouding tussen de aspectnoties perfectief en imperferctief enerzijds en perfectum en imperfectum anderzijds. Deze elementen zullen in de onderstaande paragrafen besproken worden Aspectualiteit De aspectualiteit van een zin geeft weer hoe de temporele structuur van de situatie dient voorgesteld te worden. Het zegt iets over de manier waarop de situatie in de tijd begrensd is en de manier waarop het temporele verloop begrepen moet worden. De aspectualiteit van een zin geeft aan hoe het concept dat mensen van een bepaalde situatie hebben, gestructureerd is. Als wordt gekeken naar de manier waarop de situatie in de tijd begrensd is, dan kan worden volstaan met het onderscheid tussen perfectief en imperfectief, ook wel terminatief en duratief aspect genoemd. De perfectief wordt over het algemeen gebruikt wanneer een handeling eenmalig is of wanneer een handeling afgesloten is. De imperfectief wordt meestal gebruikt als een handeling een (regelmatig) terugkerend iets is of als het resultaat van de handeling niet duidelijk is. Voorbeelden hiervan zijn (19) en (20). (19) Laurien reed haar scooter stuk (perfectief) (20) Bart liep door de stad. (imperfectief) Zin (19) is perfectief want de zin is begrensd in de tijd. De situatie die in de zin wordt aangeduid, heeft een inherent eindpunt. Het punt waarop de scooter (uiteindelijk) stuk is. Zin (20) is imperfectief omdat de situatie niet begrensd is aan tijd. Er is hier geen sprake van een inherent eindpunt, aangezien Bart nog steeds aan het lopen kan zijn. 1 ( ) 15

17 Naast de begrenzing in de tijd dient ook het verloop van de situatie erbij betrokken te worden. Voor perfectieve zinnen wordt onderscheid gemaakt tussen zinnen die een bepaald moment aanduiden en zinnen die een situatie aangeven die een bepaalde gebeurtenis aanduiden bestaande uit een beginsituatie, een bepaalde voortgang en een eindsituatie. Bij imperfectieve zinnen wordt een onderscheid gemaakt tussen een toestand en een activiteit. De zinnen (21) t/m (24) zullen dit verduidelijken: (21) Remon pakte een snoepje uit de kast. (moment) (22) Carmen vulde haar glas met appelsap. (gebeurtenis) De zinnen zijn beiden perfectief. Het verschil tussen (21) en (22) is dat de situatie in (21) zich gelijk voltrekt en zin (22) een zeker verloop heeft. Carmen begint met het vullen van het glas (beginpunt), en de situatie eindigt als het glas helemaal gevuld is. De situatie bij Remon is een momentopname die wordt geschetst. (23) Moniek is erg klein. (toestand) (24) Sylvia wordt steeds magerder. (activiteit) De imperfectieve zinnen (23) en (24) hebben geen inherent eindpunt. Sylvia kan nog steeds magerder worden en ook aan klein zijn is geen limiet te stellen. De toestand beschreven in (23) is een statisch gegeven. In (24) is juist een duidelijk verloop te zien. De activiteit in dit voorbeeld is dat Sylvia steeds meer afvalt. Ook wordt er een verschil gemaakt tussen een binnenaspect en een buitenaspect van een zin. Dit heeft te maken met de aspectuele informatie die in een zin aanwezig is en de eventuele bepalingen van tijd. Het buitenaspect betreft de aspectualiteit van de hele zin, inclusief alle bepalingen. Bij het binnenaspect gaat het om de aspectualiteit min de eventuele bepalingen van tijd in de zin. De bepaling van tijd kan namelijk een zin een imperfectief karakter meegeven, zie voorbeeld (25). (25) Paul belde urenlang aan bij de buren. Het binnenaspect van de zin (Paul belde aan bij de buren) is perfectief. Als Paul één keer heeft aangebeld dan heeft de situatie het einde bereikt. Door de toevoeging van de tijdsbepaling urenlang wordt de zin imperfectief, aangezien het buitenaspect van de zin een herhaling krijgt. Er is hier nu sprake van een activiteit. Het buitenaspect van de zin is daardoor imperfectief Tempus In het Nederlands zijn het presens (tegenwoordige tijd) en het imperfectum (onvoltooid verleden tijd) in beginsel de twee hoofdvormen van het werkwoord. Deze hoofdvormen drukken ieder een tijd uit. Naast deze hoofdvormen, komen nog andere tempora voor, die omschreven worden door middel van (hulp)werkwoorden in combinatie met een voltooid deelwoord en/of een infinitief. In het Nederlands worden doorgaans acht werkwoordstijden onderscheiden, zie Tabel

18 Tabel 1.2 De acht tempusvormen. Achter elke tempusvorm wordt als voorbeeld het werkwoord bewegen vervoegd naar tijd. Tempusvormen Voorbeeld 1. Onvoltooid tegenwoordige tijd (presens) Ik beweeg 2. Voltooid tegenwoordige tijd (perfectum) Ik heb bewogen 3. Onvoltooid verleden tijd (imperfectum) Ik bewoog 4. Voltooid verleden tijd (plusquamperfectum) Ik had bewogen 5.Onvoltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum simplex) Ik zal bewegen 6. Voltooid tegenwoordige toekomende tijd (futurum exactum) Ik zal hebben bewogen 7. Onvoltooid verleden toekomende tijd (futurum praeteriti) Ik zou bewegen 8.Voltooid verleden toekomende tijd (futurum exactum praeteriti) Ik zou hebben bewogen Temporele relaties drukken zoals gezegd relaties uit die in de tijd een bepaalde ordening hebben. Een temporeel verband plaatst twee gebeurtenissen in tijd naast elkaar. Door het gebruik van een tempusvorm worden gebeurtenissen op bepaalde (spreek)momenten geïnterpreteerd. Op deze manier is het voor de lezer mogelijk om van de gebeurtenissen een bepaalde ordening in de tijd te maken. Tempusvormen drukken verschillende relaties uit. Zo zal het gebruik van een imperfectum ervoor zorgen dat het beginpunt van een gebeurtenis in het verleden van het spreekmoment wordt uitgelegd. Een plusquamperfectum geeft aan dat een gebeurtenis in zijn geheel in het verleden heeft plaatsgevonden. Het gebruik van een futurum exactum geeft aan dat de gehele gebeurtenis in de toekomst zal worden afgerond. Voor elke afzonderlijk temporeel connectief zijn andere tempusvormen van belang. Dit komt doordat ze verschillende relaties weergeven. De aspectualiteit van een zin wordt door het gebruik van een tempus ook duidelijk voor een lezer. Het gebruik van een perfectum maakt de zin perfectief. Het perfectum geeft namelijk aan dat de situatie voltooid is en maakt een zin, onafhankelijk van de vraag of de situatie erin aangeduid wordt, een inherent eindpunt heeft of niet, perfectief. Het gebruik van het imperfectum, geeft juist aan dat de situatie onvoltooid is en wanneer de situatie zelf geen inherent eindpunt heeft, is de zin imperfectief Interpretatie en acceptatie van temporele connectieven De interpretatie van temporele connectieven hangt af van het soort hoofd- en bijzin. In iedere context kan de betekenis van een temporeel connectief anders zijn. Aspectualiteit en de tempusvorm spelen een grote rol bij de interpretatie en acceptatie van een temporeel connectief. Als een (deel)zin imperfectief is en een toestand of een activiteit uitdrukt, dan zijn er voor de lezer meerdere evaluatiepunten voor de gehele gebeurtenis. Als een zin perfectief is en een gebeurtenis uitdrukt, dan is er maar één evaluatiepunt mogelijk voor de gehele gebeurtenis. Interpretatie en acceptatie van een zin gemarkeerd met een temporeel connectief, zal in het laatste geval gemakkelijker plaatsvinden. De voorbeelden (26) en (27) zullen dit verduidelijken. (26) Stefanie zat op school toen Marielle ziek was. (toestand/toestand) (27) Stefanie zong een liedje toen Marielle ziek was. (gebeurtenis/toestand) 17

19 In voorbeeld (26) wordt in de hoofd- en bijzin een toestand uitgedrukt. Er zijn hierdoor meerdere evaluatiepunten voor de gebeurtenis mogelijk. Er ontbreekt een inherent eindpunt, waardoor het niet bekend is hoe lang Marielle ziek was. Het is moeilijk te interpreteren wanneer Stefanie precies op school zat. De hoofdzin in voorbeeld (27) is perfectief en duidt een gebeurtenis aan. Er is één evaluatiepunt, want nu is bekend dat Stefanie destijds een liedje zong op het moment dat Marielle ziek was. Temporele connectieven stellen daarnaast eisen aan de gebruikte tempusvorm in de hoofd- en bijzin. De voorbeelden (28) en (29) laten zien dat het gebruik van de juiste tempusvorm van wezenlijk belang is voor de interpretatie en acceptatie van het temporele connectief. In voorbeeld (28) is in de bijzin een onvoltooid verleden tijd gebruikt. De aanvang van de gebeurtenis (Marielle was ziek ) zal in het verleden worden geïnterpreteerd. Het eindpunt van deze gebeurtenis is alleen moeilijk te bepalen op deze manier (Is Marielle nog steeds ziek of nu niet meer?). De bijzin van zin (29) daarentegen staat in voltooid verleden tijd. Dit zorgt ervoor dat de gebeurtenis als geheel in het verleden afgerond wordt geïnterpreteerd. Het temporele connectief nadat kan in deze zin als een acceptabel connectief worden gezien. (28) Stefanie zong een liedje nadat Marielle ziek was. (29) Stefanie zong een liedje nadat Marielle ziek was geweest. Temporele connectieven markeren zogezegd in de regel geen causale relaties, maar er zijn connectieven die dat wel kunnen. Nadat is zo een voegwoord dat een causale relatie kan markeren (Oversteegen, 1993). In de volgende paragraaf zal het connectief nadat worden besproken, waarbij wordt ingegaan op het connectief als causale relatiemarkeerder. 1.7 Het connectief nadat als causale relatiemarkeerder Het temporele connectief nadat plaatst twee gebeurtenissen in tijd naast elkaar en kan als volgt worden gedefinieerd: Alle evaluatiepunten voor de gebeurtenis uitgedrukt in de bijzin gaan vooraf aan alle evaluatiepunten voor de gebeurtenis in de temporele bijzin (Oversteegen, 1989, 2000). Als de bijzin perfectief is en een gebeurtenis uitdrukt, dan is er maar één evaluatiepunt en kan eenvoudig aan deze definitie worden voldaan. Is de bijzin imperfectief en drukt de bijzin een toestand of een activiteit uit, dan zijn er meerdere evaluatiepunten. Het wordt dan moeilijker om aan de definitie te voldoen. Het gebruik van een onvoltooid verleden tijd in de hoofd- en bijzin is dan ook alleen (volledig) acceptabel als de bijzin perfectief is. Als de hoofd- en bijzin in onvoltooid verleden tijd staan en de bijzin is imperfectief dan is nadat minder acceptabel, omdat niet duidelijk is wanneer de gebeurtenis plaatsvond, zie voorbeeld (30) en (31). Voorbeeld (30) is niet geheel acceptabel, omdat het nog steeds kon regenen op het moment dat het terras sloot. In voorbeeld (31) is de gebeurtenis uit de bijzin wel volledig afgerond voor het sluiten van het terras. (30) Het restaurant sloot zijn terras nadat het regende. (Bijzin is een toestand) (31) Het restaurant sloot zijn terras nadat het begon te regenen. (Bijzin is een gebeurtenis) 18