Monitor Wonen en Zorg Provincie Gelderland Hoofdrapport

Transcriptie

1 Monitor Wonen en Zorg Provincie Gelderland 2013 Hoofdrapport Programma Wonen december 2013

2 MONITOR WONENZORG PROVINCIE GELDERLAND 2013 EINDRAPPORT voor Provincie Gelderland auteur Henk Nouws, Claasje Reijers Ruimte voor zorg bv Research en advies in wonen en zorg Postbus 2038, 3800 CA AMERSFOORT tel 033 ( fax 033 ( oktober 2013

3 INHOUD 1 Inleiding Hoofdpunten Trends Bevolkingsontwikkeling Dementie Behoefte aan verblijf voor mensen met dementie Woonzorg Vrijwilligers Scheiden wonen en zorg Van 2013 naar Einde van de ouderdom Einde verzorgingshuis als fullservice(concept Einde van de kengetallen wonen en zorg Einde van de AWBZ Bevolkingsprognose Waar vindt de vergrijzing plaats? Verschillen per gemeente Prognose verblijf voor mensen met dementie Prognose dementie Stad en land Gemeenten Behoefte aan verblijf Ontwikkeling aanbod verpleeghuiszorg Overzicht Regionale capaciteit Lokale capaciteit Plannen Eigendom vastgoed Bekostiging kleinschalig wonen Vraag versus aanbod zorg voor mensen met dementie Provincie en regio s Gemeenten Witte vlekken Meerzorg in verzorgingshuizen Referentiecijfer woonzorg Inleiding Behoefte aan geschikte woningen Behoefte aan woonzorg Meerwaarde van woonzorg Woonzorg versus huidig aanbod... 58

4 9 Het potentieel aan vrijwilligers Toekomst verzorgingshuizen Scheiden wonen en zorg? Investeringen in het gebouw Slopen of hergebruiken? Verantwoording Respons Vragenlijst (digitaal)... 75

5 1 INLEIDING Aanleiding en doel De Monitor Wonen(Zorg provincie Gelderland wil zorgaanbieders, woningcorporaties en gemeenten ondersteunen met up(to(date informatie over de ontwikkeling van vraag en aanbod van wonen met zorg voor ouderen. Wonen met zorg is een samenhangend aanbod van een woning in combinatie met zorg: verzorgingshuizen, verpleeghuizen, kleinschalige woongroepen, zorgvilla s. Als bijproduct is in dit onderzoek ook het aangrenzende aanbod seniorenwoningen geïnventariseerd. De provincie Gelderland voert een stimulerend beleid voor zelfstandig wonen van oude( ren. Ouderen willen zo lang mogelijk in hun eigen omgeving blijven wonen en zelf de regie houden over hun leven. Zorgaanbieders, woningcorporaties en gemeenten hebben gezamenlijk de sleutel in handen om te voorzien in die vraag van ouderen. Informatie De informatie in de monitor, bestaat uit twee delen: een bevolkingsprognose en daaraan gekoppelde vraagprognose, en een inventarisatie van het huidige en toekomstige aanbod van wonen met zorg. De inventarisatie heeft plaatsgevonden door alle zorgaanbieders te vragen naar hun huidige capaciteit en de plannen die zij hebben voor de komende jaren. Omdat de onderwerpen scheiden wonen en zorg en transformatie van verzorgingshuizen actueel zijn, zijn ook vragen gesteld over hoe men aankijkt tegen de toekomst van de eigen verzorgingshuizen. De monitor maakt een inschatting van de behoefte aan verpleeghuisplaatsen / kleinscha( lig wonen voor de periode Met het verdwijnen van de verzorgingshuizen oude stijl, ontstaat er ruimte voor een nieuw soort woonzorgvoorziening, een waarbij de bewoners zelf betalen voor hun huur en de service. De monitor maakt ook een inschatting van deze behoefte aan deze nieuwe woonzorgvoorzieningen woonzorg ( die overigens hun plek kunnen hebben binnen de muren van het verzorgingshuis. Deze rapportage wil organisaties en beleidsmakers ondersteunen met cijfers over vraag en aanbod, en bevat daarom veel tabellen. De vraag( en aanbodcijfers zijn ook beschikbaar op het niveau van de individuele woon( kern, dus fijnmaziger dan het gemeenteniveau. Hierdoor kan iedereen die zich bezig( houdt met wonen en zorg in een bepaalde woonkern over cijfers beschikken. Waarschuwing De cijfers zijn met zorg samengeteld. De enquête onder zorgaanbieders heeft een res( pons van 90% op locatieniveau. De ontbrekende locaties zijn zo goed mogelijk met be( hulp van openbare informatie aangevuld. De enquête is een momentopname. Plannen worden gemaakt en weer geschrapt. Cijfers zijn handig, maar vervangen niet de dialoog. Ruimte voor zorg 1

6 Ruimte voor zorg 2

7 2 HOOFDPUNTEN 2.1 TRENDS Het einde van de ouderdom Er is geen scheidslijn meer tussen jong en oud. Mensen die stoppen met werken, vinden zichzelf niet oud. Zij gaan door met hun leven een zinvolle inhoud te geven. Hun woonwensen kunnen begrepen worden vanuit gewone woningmarktmotieven. Het verzorgingshuis oude stijl houdt op te bestaan Zorgaanbieders zijn van plan hun verzorgingshuis op een nieuwe manier aan te bie( den, om aan de vraag naar wonen met zorg te kunnen voldoen. Deze nieuwe manier houdt in dat de nieuwe bewoners zelf de huisvesting en de diensten betalen die voorheen door de AWBZ werden vergoed. Er zal meer maatwerk zijn. Eenvoudig begrippenkader: wonen, woonzorg, verblijf De planologische kengetallen wonen en zorg die berekenden hoeveel woon( en zorg( voorzieningen er nodig zijn, voorspellen de toekomst niet goed doordat de regels en de voorkeuren van ouderen zijn veranderd. Het is tijd om de terminologie te veran( deren. Een eenvoudige driedeling volstaat: gewoon wonen, woonzorg en verblijf. Het overgrote deel van de ouderen zal thuis blijven wonen Veel meer ouderen ook niet(vitale 85(plussers zullen langer thuis blijven wonen. Weinigen zullen geconcentreerd wonen in woonservicegebieden of woonzorgvoorzie( ningen. Velen zullen verspreid wonen in alle hoeken van de provincie. Zij zullen thuis proberen om te gaan met hun beperkingen, met hun chronische ziekten, tot het echt niet anders kan. Deze grens zal de een verder oprekken dan de ander. Deze realiteit vraagt van beleidsmakers een nieuwe mindset: minder denken in vast( goed, meer denken in breed beschikbare flexibele arrangementen, maatwerk, in alle hoeken van de provincie. Dit gegeven vraagt samenwerking tussen cure en care, tussen eerste en tweede lijn en ziekenhuis, tussen wonen, welzijn en zorg, tussen zorgverzekeraar en gemeente. 2.2 BEVOLKINGSONTWIKKELING Bevolking Gelderland groeit de komende 20 jaar met 50(duizend personen De bevolkingsgroei van Gelderland is gering: 50(duizend personen op een totaal van 2(miljoen inwoners in twintig jaar. Het aantal 85(plussers verdubbelt in 20 jaar In dezelfde periode neemt het aantal 85(plussers de groep senioren die het meeste te maken heeft met gezondheidsproblemen en beperkingen toe van 39(duizend tot 83(duizend. Hun aandeel in de totale bevolking stijgt van 2% naar 4%. Het aandeel 65(plussers stijgt van 17% naar 27%. Ruimte voor zorg 3

8 Vooral het platteland en de dorpen vergrijzen De vergrijzing op het platteland en in de dorpen zal groter zijn dan in de steden en grotere plaatsen. Het aandeel 75(plussers in de kleine kernen (minder dan 6(duizend inwoners) groeit van 7% naar 15%. In de steden (Arnhem, Nijmegen en Apeldoorn) groeit het van 7% naar 10%. Voorzieningen voor ouderen zijn voornamelijk beschikbaar in de steden en grotere woonplaatsen, en niet in de kleine dorpen waar de vergrijzing het grootst is. De Achterhoek is in 2033 de meest vergrijsde regio De bevolkingsontwikkeling verschilt van gemeente tot gemeente, regio tot regio. De Achterhoek zal in 2033 de meest vergrijsde regio zijn als gevolg van een combinatie van ontgroening en vergrijzing. 2.3 DEMENTIE Groei van dementie is 86% in 20 jaar In 2033 zullen er 86% meer mensen met dementie zijn dan in De groei ver( schilt van regio tot regio. In Rivierenland neemt het aantal het meest toe in deze twintig jaar. Dementie groeit het sterkst in de kleine kernen De toename van het aantal mensen met dementie is het sterkst in de kleine kernen: 109%, en het minst in de drie grote steden: 63%. 2.4 BEHOEFTE AAN VERBLIJF VOOR MENSEN MET DEMENTIE In twintig jaar tijd zijn 5(duizend extra plaatsen nodig voor mensen met dementie De behoefte aan verblijfsplaatsen voor mensen met dementie neemt tussen 2013 en 2033 toe van tot Aanbod houdt groei bij De komende jaren zal het aanbod van plaatsen voor mensen met dementie voldoen( de zijn voor de stijgende vraag. Tegenover de huidige vraag van plaatsen, staat een capaciteit in verpleeghuizen en kleinschalige projecten van plaatsen. In 2023 is de vraag plaatsen, en het aanbod zal zijn gegroeid, als alle plannen kunnen worden gerealiseerd, tot plaatsen. Het is onzeker of al deze plannen kunnen worden gerealiseerd. Kijken we nog verder in de toekomst, naar 2033, dan zijn er nog plaatsen extra nodig. Kleinschalig wonen voor mensen met dementie in de lift Het huidige aanbod voor mensen met dementie bestaat voor 59% uit plaatsen in kleinschalige projecten en voor 41% uit traditionele verpleeghuisplaatsen. De uitbrei( dingsplannen van de zorgaanbieders zijn overwegend kleinschalig van aard. Als alle plannen zijn gerealiseerd, zal het kleinschalige aanbod 67% zijn van het totaal. 25 witte vlekken Ruimte voor zorg 4

9 In 2018 zijn er 25 woonplaatsen in de provincie waar geen aanbod is en waar be( hoefte is aan een kleinschalig project van 12 plaatsen of meer (witte vlekken). Daar( naast zijn er 14 woonplaatsen waar al aanbod is en waar een tekort in het aanbod is van 12 plaatsen of meer (grijze vlekken). 2.5 WOONZORG Bijna 6(duizend personen hebben behoefte aan wonen met zorg in 2013 De theoretische behoefte aan woonzorg woonvormen met een onderscheidende hoeveelheid extra zorg en zekerheid ten opzichte van gewoon wonen is per( sonen in De behoefte groeit tot ruim 11(duizend personen in Thuis kan goed alternatief zijn voor woonzorg Het is niet zeker of ouderen zullen verhuizen naar een woning met zorg. Als zij goede thuiszorg krijgen, als er een goed sociaal steunsysteem is, en als zij al in geschikte woningen wonen, dan zal de behoefte om te verhuizen naar woonzorg minder zijn. Voldoende vastgoed woonzorg Tegenover de vraag naar woonzorg (5.852 plaatsen), staat een aanbod van op dit moment verzorgingshuisplaatsen en aanleunwoningen. Daarnaast zijn er nog meerzorgplaatsen in verzorgingshuizen. Bij elkaar is het aanbod plaatsen. Cijfermatig is er voldoende vastgoed voor wonen en zorg. Maar kwalitatief is niet zeker of dit vastgoed past bij de vraag van senioren. De toekomst moet dat uitwijzen. In 2018 is het aanbod veel lager door sluiting van verzorgings( huizen, en de behoefte woonzorg is gestegen naar plaatsen. Vraag staat tussen aanhalingstekens omdat het feitelijke gedrag van ouderen sterk zal worden beïnvloed door de kwaliteit van de thuiszorg, de beschikbaarheid van een sociaal steunsysteem, en de geschiktheid van de woning waar men nu woont. Capaciteit verzorgingshuizen daalt van 10(duizend naar 6(duizend Op dit moment zijn er verzorgingshuisplaatsen in Gelderland, inclusief meer( zorgplaatsen. Dit intramurale aanbod zal de komende jaren dalen tot plaatsen, als alle plannen van de zorgaanbieders worden gerealiseerd. In de jaren daarna kan deze daling zich doorzetten, afhankelijk van de plannen die zorgaanbieders de ko( mende tijd ontwikkelen. 2.6 VRIJWILLIGERS Potentieel aan vrijwilligers halveert in 20 jaar Veel vrijwilligers zijn jonge ouderen, 55(75(jaar. Op dit moment zijn er voor ieder 85(plusser in de provincie 12 mensen beschikbaar tussen de 55 en 75 jaar. Dit vrij( willigerspotentieel halveert de komende twintig jaar. In 2033 zijn er nog maar 6 55( 75(jarigen voor iedere 85(plusser. Ruimte voor zorg 5

10 2.7 SCHEIDEN WONEN EN ZORG Zorgaanbieders introduceren scheiden wonen en zorg in verzorgingshuizen In meer dan 70% van de huidige verzorgingshuizen willen de zorgaanbieders schei( den wonen en zorg gaan aanbieden. Ouderen kunnen daar komen wonen zonder CIZ indicatie. Zij betalen de huisvesting en de diensten uit eigen portemonnee, en krijgen de zorg vergoedt uit de AWBZ. Sluiting van verzorgingshuizen (nog) niet aan de orde Nog geen 10% van de verzorgingshuizen denkt op dit moment aan sluiting in ant( woord op de kabinetsplannen. Investeringen nodig om verzorgingshuizen klaar te maken voor de toekomst 70% van de verzorgingshuizen denkt dat ingrijpende aanpassingen, sloop en nieuw( bouw nodig zijn om het huis klaar te maken voor de toekomst. Verzorgingshuizen in 2018 voor 84% benut voor PG en woonzorg De verzorgingshuiscapaciteit zal in 2018 voor 84% benut kunnen zijn voor verpleeg( huiszorg voor mensen met dementie en voor wonen met zorg op basis van het prin( cipe scheiden wonen en zorg. Ruimte voor zorg 6

11 3 VAN 2013 NAAR 2033 Wie anno 2013 kijkt naar vraag en aanbod op het gebied van wonen en zorg, ziet dat alles in beweging is. De toekomst is onduidelijk, maar zal niet zijn wat het vandaag de dag is. 3.1 EINDE VAN DE OUDERDOM De ouderen van nu, zijn niet meer zoals de ouderen van vroeger. En die van de toekomst vast niet zoals die van vandaag. Mensen die in onze tijd uit het werkzame leven stappen, vinden zichzelf niet oud. Zij gaan door met hun leven een zinvolle inhoud te geven. Ziekten en beperkingen zijn be( lemmeringen die men oplost, maar zijn geen redenen om zich oud te voelen. Het einde van de ouderdom. Aan ziekte en zorg kleeft het stigma van uitgerangeerd zijn. Dat is niet wat de meeste mensen willen. Toegeven aan zorg, aan hulp, wordt vaak gevoeld als het opgeven van de zelfstandigheid: andere mensen gaan het voor je bepalen; hun verantwoordelijkheid telt zwaarder dan jouw wens. Het aantal mensen boven de 85 zal de komende 20 jaar verdubbelen. Velen zullen te maken hebben met meervoudige chronische ziekten. Deze 85(plussers, met hun ge( schiedenis van specialistische ingrepen en verpleegkundige nabehandelingen, gaan de nieuwe toekomst testen: hoe lang gaat het goed, alleen, thuis? Waar trekt de samenle( ving een grens? Het besluit om te verhuizen naar een omgeving met veel zorg, is vrijwel altijd een nood( oplossing, een stap die vaak wordt gezet op aandringen van kinderen en hulpverleners. Mensen geven zich niet graag over aan hun belemmeringen en gezondheidsproblemen. Als het even kan, zoeken ze liever een oplossing in de eigen vertrouwde omgeving. Natuurlijk wordt er ook door senioren veel verhuisd. In deze jaren van crisis misschien iets minder, omdat het lastig is een woning te verkopen. Als senioren verhuizen, kan dit het beste begrepen worden vanuit gewone woningmarktmechanismen en verhuismotie( ven, zoals die voor iedereen gelden, jong en oud. Senioren hebben bepaalde voorkeuren, natuurlijk: een gelijkvloerse woning bijvoorbeeld, een bepaalde vestigingsplaats, niet te groot maar ook niet te klein. Men sorteert ook voor op de ouderdom: een geschikte wo( ning, dicht bij voorzieningen. De diversiteit in woonwensen is enorm, en de afweging kosten(kwaliteit speelt voor iedereen. Daarin verschillen jongeren en ouderen niet van elkaar. Naarmate de leeftijd stijgt en de problemen toenemen, houden mensen sterker vast aan het bekende, en wordt de drempel om te verhuizen groter. Verhuizen betekent vaak een streep door de continuïteit van het alledaagse leven, het vertrouwde ritme dat helpt de eindjes aan elkaar te knopen. De meerwaarde van de verhuizing dient groot te zijn, wil men dit alles opzij durven zetten. Ruimte voor zorg 7

12 3.2 EINDE VERZORGINGSHUIS ALS FULLSERVICECONCEPT Met het einde van het verzorgingshuis op dit moment worden de lagere indicaties voor verzorgingshuiszorg afgeschaft ( eindigt ook een fullservice(concept. Behalve zorg en zekerheid, verschafte het verzorgingshuis immers ook allerlei gemakken zoals maaltij( den, wasservice, activiteiten enzovoorts. In de toekomst kunnen ouderen nog steeds naar het verzorgingshuis, maar vinden daar geen collectief betaald fullservice(arrangement. Men zal wonen en diensten uit eigen zak betalen: scheiden wonen en zorg. Uit dit onderzoek blijkt dat veel organisaties scheiden wonen en zorg serieus onderzoeken en gaan implementeren. Een fullservice( arrangement zal voor de meeste mensen te kostbaar zijn en daarom worden omgezet naar maatwerk. De vraag is nu wat hiervan het effect zal zijn op het verhuisgedrag van senioren. Stond bij een verhuizing naar het verzorgingshuis de zorg en de zekerheid voorop? Of de ser( vice? Stel het eerste, persoonlijke verzorging en zekerheid: dan zullen mensen geen pro( bleem hebben met het wegvallen van de flankerende diensten en nog steeds willen ver( huizen naar het verzorgingshuis. Stel dat het tweede de doorslag gaf, de huishoudelijke hulp, maaltijden, activiteiten en andere diensten: dan biedt scheiden van wonen en zorg, waar dit allemaal nog slechts zeer beperkt mogelijk is gegeven iemands bestedingsruim( te, weinig meerwaarde ten opzichte van thuis blijven wonen. Het is moeilijk in te schatten hoe ouderen en hun mantelzorgers gaan reageren op het verdwijnen van het verzorgingshuis. Dit onderzoek heeft een poging gedaan om de om( vang van de groep ouderen te berekenen die interesse heeft in de combinatie van wonen mét zorg woonzorg. Maar of zij inderdaad gaan verhuizen, is niet gezegd. Het nieuwe concept moet voldoende meerwaarde hebben, dus meer kunnen bieden dan wat thuis mogelijk is. Véél meer, want verhuizen is een flinke opgave voor iemand die oud is, de veranderingen niet kan overzien, de eigen omgeving vaarwel zal zeggen, de continuïteit van het dagelijks leven zal opgeven; dat doe je niet lichtzinnig. Er zullen ongetwijfeld ouderen zijn die willen verhuizen naar een omgeving waar wonen en zorg gekoppeld zijn. Maar anderen zullen die stap niet zetten, omdat de thuiszorg goed is, omdat zij veel steun ervaren uit hun omgeving, omdat zij al in een geschikte woning wonen nabij voor( zieningen. 3.3 EINDE VAN DE KENGETALLEN WONEN EN ZORG Sinds ongeveer tien jaar wordt er gewerkt met toekomstscenario s en planologische ken( getallen wonen en zorg, die de vraag voorspellen. De planologische kengetallen zijn bedoeld als hulpmiddel voor woon( en zorgaanbieders, gemeenten en provincies die de toekomstige behoefte aan woon( en zorgvoorzieningen willen inschatten. Dit is van be( lang als onderlegger voor een ruimtelijk plan of voor een meerjaren investeringsplan 1. Deze kengetallen hebben de afgelopen jaren hun waarde bewezen. Ze hebben bijgedra( gen aan een visie op de markt en het bepalen van de bijbehorende woonvormen en wo( 1 Aedes(Actiz Kenniscentrum Wonen(Zorg: Toekomstscenario s en planologische kengetallen wonen en zorg. Utrecht, mei 2004 Ruimte voor zorg 8

13 ningaantallen. Het aanbod werd beschreven in termen van beschermd wonen, verzorgd wonen en levensloopbestendig wonen. Een voorbeeld. Voor de gemeente Doesburg betekenen deze kengetallen (presto scena( rio) het volgende voor het jaar 2015: 27 plaatsen verzorgingshuis 41 plaatsen traditioneel verpleeghuis PG en somatiek 27 plaatsen kleinschalig groepswonen PG 33 plaatsen beschut wonen voor ouderen 175 plaatsen woonzorgcomplex 169 aanpasbare woningen in de wijk Anno 2013 zijn deze kengetallen, vanwege de veranderde omstandigheden, niet langer bruikbaar. De voorspellingen voor de vraag naar verblijf zwaar (het verpleeghuis en kleinschalig groepswonen) zijn nog steeds valide. De voorspellingen voor het verzorgingshuis niet meer: het verzorgingshuis verdwijnt als fullservice(concept. De voorspellingen voor het woonzorgcomplex zijn evenmin valide. Het woonzorgcomplex is een serviceconcept, net als het verzorgingshuis en de serviceflat. In de praktijk zijn mensen nauwelijks bereid om te betalen voor een collectief aanbod; liever diensten op maat en betalen wat je afneemt. Daardoor zijn collectieve serviceconcepten, opgebracht door bewoners zelf lastig te exploiteren, tenzij er voldoende schaalgrootte is. De voorspellingen voor aanpasbare woningen zijn niet valide. Het bouwen van woningen voor mensen met beperkingen veronderstelt dat deze mensen naar precies díe woningen gaan verhuizen die passen bij hun handicap. Maar áls ouderen al willen verhuizen, dan hebben zij nog wel wat meer noten op hun zang dan alleen de geschiktheid van de wo( ning: prijs, locatie, uitstraling, vestigingsplaats, etc.. De match tussen mensen met be( perkingen en woningen met oplossingen is beperkt en het bouwen van specifieke ge( schikte woningen voor ouderen is als een schot hagel. De kengetallen voldoen dus niet voor de toekomst. Het is beter om de markt te bezien in frisse, eenvoudige termen: Wonen De meeste ouderen willen gewoon wonen, in alle denkbare vormen en variaties. De wensen van ouderen zijn net zo divers als die van jongeren. Er is geen apart ou( derensegment in de woningmarkt. Natuurlijk zijn er woonvormen die beter aanslaan bij ouderen, net als er woonvormen zijn die beter aanslaan bij jonge gezinnen. Toe( gankelijkheid en doorgankelijkheid kunnen het beste worden verbeterd (al dan niet op maat) bínnen de reguliere voorraad. De vraag naar specifieke woonvormen voor ouderen, gelabeld voor ouderen, is niet vanzelfsprekend. Woonzorg Mensen die echt niet meer zelfstandig in de eigen vertrouwde omgeving kunnen wo( nen ( wie bepaalt dat? ), die toezicht nodig hebben, en hulp bij het organiseren van het dageijkse leven, zoeken een oplossing die duidelijk meerwaarde heeft boven de huidige woonsituatie. Woonzorg is een verzamelbegrip voor woonvormen met een Ruimte voor zorg 9

14 onderscheidende hoeveelheid extra zorg en zekerheid. Het is onzeker hoe groot deze behoefte is. In dit onderzoek is een eerste inschatting gemaakt van de behoefte aan woonzorg: een bovengrens. Verschillende omgevingsfactoren thuiszorg, vangnet, kwaliteit huidige woning en woonomgeving ( bepalen mede de vraag. woonzorg is een containerbegrip voor een verder zeer gedifferentieerd aanbod. Verblijf Verblijf kan de oplossing zijn voor mensen die vanwege hun ziekte en beperkingen, vaak in combinatie met een regieprobleem, intensieve zorg nodig hebben. Een goed voorbeeld is de ziekte Alzheimer en andere vormen van dementie die het in een be( paalde fase onmogelijk maken om nog langer zelfstandig thuis te wonen. De indeling in drie segmenten is eenvoudig. Aar het vertalen ervan in concrete bouw( en aanpassingsopgaven is lastig. Een concrete voorspelling voor het verblijfssegment is mo( gelijk. Een modelmatige voorspelling voor het woonzorg segment is al een stuk lastiger. Het modelmatig voorspellen van de behoefte aan woningen voor ouderen is erg ambiti( eus. Het beste is toch om een onderzoek naar de behoefte lokaal in te steken en dan rekening te houden met alle lokale variabelen. De paradox is dat de sterke vergrijzing, de sterke toename van het aantal mensen met meervoudige chronische ziekten, de toename van behandelmogelijkheden, de verschui( vingen van tweede lijn naar eerste lijn, niet zullen leiden tot evenredig meer vraag naar woonzorgoplossingen. Het overgrote deel van de ouderen zal binnen de reguliere wo( ningvoorraad proberen levensvragen en dromen te blijven verwezenlijken, en verhuizen naar woonzorg zal een uitzondering blijven, of misschien tragischerwijze de route voor de laatste maanden van het leven zijn. Ruimte voor zorg 10

15 3.4 EINDE VAN DE AWBZ De transformatie van de AWBZ is de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. In het eerste decennium van de 21 e eeuw werd nog verwacht dat marktprikkels en verdere professionalisering de zorguitgaven zouden kunnen indammen. Dat is niet gelukt. Nu is het beeld dat de wet zelf op de schop moet. Op dit moment, anno 2013, is het de bedoeling dat gemeenten een deel van de zorg die nu in de AWBZ geregeld is, gaan overnemen. De huishoudelijke zorg is al onderdeel van de WMO, Wet maatschappelijke ondersteuning en begeleiding en verzorging thuis komen daar waarschijnlijk bij. Het budget wordt begrensd en gemeenten mogen keuzes maken; zij kunnen in de toekomst dus kiezen voor een brede (iedereen een beetje) of een smalle (alleen de zwaarste gevallen) aanpak. Een ander deel van de AWBZ wordt stopgezet, zoals bijvoorbeeld het verzorgingshuis. Nog weer een deel van de huidige AWBZ zorg kan worden overgeheveld naar de zorgver( zekeraars zoals revalidatie en wijkverpleging, en dit proces is gaande. Tot slot blijft een stuk zware intramurale zorg overeind, voor mensen die intensieve zorg en toezicht nodig hebben. Deze intramurale zorg wordt gezien als een fullservice(concept dus wonen, verblijf en zorg als integraal aanbod maar mogelijk blijft de zorgcompo( nent ook bereikbaar als PGB, persoonsgebonden budget. Burgers kunnen met een PGB de zorg vergoed krijgen en huisvesting en verblijf uit eigen zak betalen. Het systeem krijgt meer prijsprikkels: mensen met een hoger inkomen en vermogen, betalen een hogere eigen bijdrage. Ook gemeenten mogen hun hulp inkomensafhankelijk maken. Dit zal het beroep op zorg naar verwachting verder indammen. Als de plannen in deze vorm doorgaan, zullen gemeenten veel verantwoordelijkheid gaan dragen voor de zorg. Zij bereiden zich voor op deze nieuwe rol. Belangrijke uitgangspun( ten van dit moment zijn eigen verantwoordelijkheid, burgerparticipatie, wijkaanpak, inte( graliteit van de oplossingen. Gemeenten, zorgaanbieders en woningcorporaties tasten af hoe zij hun rollen de komende jaren, in dit veranderende landschap, kunnen invullen. Ruimte voor zorg 11

16 Ruimte voor zorg 12

17 4 BEVOLKINGSPROGNOSE Provincie Gelderland heeft medio 2013 nieuwe bevolkingscijfers gepubliceerd, gebaseerd op het Primos model. De cijfers laten zien dat de bevolking van Gelderland de komende twintig jaar licht blijft groeien, 50(duizend inwoners er bij op een totaal van 2(miljoen. Tabel 1 Bevolkingsontwikkeling provincie Gelderland (bron: provincie Gelderland / Primos) Figuur 1 Bevolkingsontwikkeling provincie Gelderland Ruimte voor zorg 13

18 In de regio s Achterhoek, Rivierenland en Stedendriehoek gaat de bevolking in absolute aantallen achteruit. Tabel 2 Toename / afname bevolking, 75+plus, 85+plus, tussen 2013 en 2033 totaal abs % abs % abs % Provincie % % % Achterhoek % % % De Vallei % % % Noord-Veluwe % % % Rivierenland % % % Stadsregio % % % Stedendriehoek % % % De bewoners van Gelderland krijgen niet zoveel kinderen, de jonge bevolking krimpt. De naoorlogse geboortegolf zorgt voor een forse toename van het aantal ouderen. Op dit moment is 17% van de Gelderse bevolking ouder dan 65 jaar. Over twintig jaar zal dit aandeel zijn gestegen tot 27%. In diezelfde periode neemt het aandeel 75(plussers toe van 7% tot 13%, van naar personen. Het aantal 85(plussers verdubbelt ruimt: van tot personen. Figuur 2 Aandeel ouderen in de bevolkingsontwikkeling provincie Gelderland Ruimte voor zorg 14

19 Tabel 3 Ontwikkeling aantal 75+plussers, Provincie Achterhoek De Vallei Noord-Veluwe Rivierenland Stadsregio Stedendriehoek Tabel 4 Ontwikkeling aantal 85+plussers, Provincie Achterhoek De Vallei Noord-Veluwe Rivierenland Stadsregio Stedendriehoek Tabel 5 Aandeel 65+plus, 75+plus, 85+plus op totale bevolking, Provincie 17% 7% 2% 27% 13% 4% Achterhoek 19% 8% 2% 31% 15% 5% De Vallei 16% 7% 2% 23% 12% 4% Noord-Veluwe 18% 8% 2% 26% 13% 4% Rivierenland 16% 6% 2% 26% 13% 4% Stadsregio 17% 7% 2% 26% 13% 4% Stedendriehoek 20% 9% 2% 30% 15% 5% 4.1 WAAR VINDT DE VERGRIJZING PLAATS? De vergrijzing vindt voor het belangrijkste deel plaats op het platteland en in de kleine kernen. Deze kernen krimpen in inwonersaantal, maar de ouderen blijven: ontgroening en vergrijzing. In de grote kernen en steden wast de jonge bevolking nog enigszins aan, wat zorgt voor een lichte bevolkingsgroei. Enkele middelgrote kernen hebben de komen( de jaren ruimte voor woningbouw, waardoor ook daar de bevolking kan blijven groeien. Ruimte voor zorg 15

20 Quintielen Om het bovenstaande te illustreren, zijn de 270 Gelderse woonkernen / steden in vijf groepen verdeeld die ongeveer gelijk zijn in bevolkingsomvang (2013). Tabel 6 Verdeling van de kernen in Gelderland in vijf even grote groepen groter of gelijk aan kleiner dan aantal Populatie 2013 Kleine kernen Middelkleine kernen Middelgrote kernen Grote kernen Steden Het resultaat is te zien in onderstaande tabel. Zowel in de kleine kernen als in de grote kernen en steden neemt het aantal 75(plussers toe. De toename is in de kleine kernen groter. Tabel 7 Vergrijzing naar regio, abs aandeel 85+ abs aandeel 75+ abs aandeel 85+ abs aandeel Provincie % % % % Achterhoek % % % % De Vallei % % % % Noord-Veluwe % % % % Rivierenland % % % % Stadsregio % % % % Stedendriehoek % % % % Doordat het aantal ouderen in de kleinere kernen sneller toeneemt, zal over 20 jaar een groter deel van het aantal 75(plussers in deze kleine kernen wonen. Tabel 8 Bevolkingsgroei en vergrijzing naar type kern, abs aandeel 85+ abs aandeel 75+ abs aandeel 85+ abs aandeel Kleine kernen % % % % Middelkleine kernen % % % % Middelgrote kernen % % % % Grote kernen % % % % Steden % % % % Daar waar de komende decennia de vergrijzing het meest toeslaat, is in het verleden de minste capaciteit aan woonzorgvoorzieningen gebouwd. Ruimte voor zorg 16

21 4.2 VERSCHILLEN PER GEMEENTE Hierboven is aangegeven dat de regio s in Gelderland zich verschillend ontwikkelen. De Achterhoek zal over 20 jaar de meest vergrijsde regio zijn. Hier daalt het aantal inwoners met 12(duizend. Het aantal ouderen in de Achterhoek stijgt niet eens zo snel: minder snel dan in de andere regio s. Maar juist de bevolkingskrimp zorgt er voor dat er relatief veel ouderen op het totale inwonertal zullen zijn. Een regio als De Vallei ontwikkelt zich omgekeerd. De totale bevolking groeit met 34( duizend personen. De groei van het aantal ouderen is ook fors, maar doordat ook de jongere bevolking groeit, wordt deze vergrijzing als het ware geabsorbeerd. De verschillen per gemeente zijn nog veel uiteenlopender. We zullen dit in de komende tabellen op drie manieren illustreren. Allereerst de ontwikkeling van de totale bevolking per gemeente. Daarna het aandeel van de oudere bevolking in het totaal. En tot slot de absolute en percentuele toename van het aantal ouderen. Ruimte voor zorg 17

22 Tabel 9 Ontwikkeling totale bevolking , absoluut Aalten Apeldoorn Arnhem Barneveld Berkelland Beuningen Bronckhorst Brummen Buren Culemborg Doesburg Doetinchem Druten Duiven Ede Elburg Epe Ermelo Geldermalsen Groesbeek Harderwijk Hattem Heerde Heumen Lingewaal Lingewaard Lochem Maasdriel Millingen aan de Rijn Montferland Neder-Betuwe Neerijnen Nijkerk Nijmegen Nunspeet Oldebroek Oost Gelre Oude Ijsselstreek Overbetuwe Putten Renkum Rheden Rijnwaarden Rozendaal Scherpenzeel Tiel Ubbergen Voorst Wageningen West Maas en Waal Westervoort Wijchen Winterswijk Zaltbommel Zevenaar Zutphen Ruimte voor zorg 18

23 Tabel 10 Ontwikkeling 75+ en 85+, absoluut en aandeel op totaal, absaandeel 85+ absaandeel 75+ absaandeel 85+ absaandeel 75+ absaandeel 85+ absaandeel Aalten % 585 2% % 738 3% % % Apeldoorn % % % % % % Arnhem % % % % % % Barneveld % 863 2% % % % % Berkelland % 945 2% % % % % Beuningen % 329 1% % 503 2% % 890 4% Bronckhorst % % % % % % Brummen % 471 2% % 775 4% % % Buren % 304 1% % 404 2% % 816 3% Culemborg % 458 2% % 591 2% % 982 4% Doesburg 886 8% 197 2% % 354 3% % 640 6% Doetinchem % % % % % % Druten % 223 1% % 414 2% % 733 4% Duiven % 314 1% % 549 2% % 668 3% Ede % % % % % % Elburg % 372 2% % 595 3% % 990 4% Epe % 838 3% % % % % Ermelo % 749 3% % % % % Geldermalsen % 366 1% % 509 2% % 933 4% Groesbeek % 548 3% % 802 4% % % Harderwijk % 776 2% % % % % Hattem % 258 2% % 365 3% % 601 5% Heerde % 429 2% % 655 4% % % Heumen % 262 2% % 419 3% % 719 5% Lingewaal 689 6% 182 2% % 302 3% % 514 4% Lingewaard % 683 1% % 901 2% % % Lochem % 975 3% % % % % Maasdriel % 401 2% % 536 2% % 904 4% Millingen aan de Rijn 433 7% 113 2% % 218 4% % 329 6% Montferland % 625 2% % % % % Neder-Betuwe % 319 1% % 471 2% % 781 3% Neerijnen 716 6% 193 2% % 270 2% % 526 4% Nijkerk % 555 1% % 846 2% % % Nijmegen % % % % % % Nunspeet % 576 2% % 713 3% % % Oldebroek % 317 1% % 518 2% % 787 3% Oost Gelre % 552 2% % 879 3% % % Oude Ijsselstreek % 900 2% % % % % Overbetuwe % 573 1% % 804 2% % % Putten % 406 2% % 572 2% % 849 3% Renkum % % % % % % Rheden % % % % % % Rijnwaarden 777 7% 186 2% % 342 3% % 499 5% Rozendaal % 49 3% % 91 7% % 85 6% Scherpenzeel 670 7% 182 2% % 397 4% % 637 6% Tiel % 661 2% % 897 2% % % Ubbergen % 252 3% % 353 4% % 570 7% Voorst % 597 3% % 850 4% % % Wageningen % 849 2% % % % % West Maas en Waal % 336 2% % 558 3% % 866 5% Westervoort 803 5% 168 1% % 225 2% % 456 3% Wijchen % 670 2% % % % % Winterswijk % 729 3% % 861 3% % % Zaltbommel % 388 1% % 493 2% % 852 3% Zevenaar % 589 2% % 994 3% % % Zutphen % % % % % % Ruimte voor zorg 19

24 Tabel 11 Bevolkingsgroei per leeftijdsgroep, absoluut en % totaal abs % abs % abs % Aalten 713 3% % % Apeldoorn % % % Arnhem % % % Barneveld % % % Berkelland % % % Beuningen % % % Bronckhorst % % % Brummen % % % Buren -23 0% % % Culemborg % % % Doesburg % % % Doetinchem % % % Druten % % % Duiven % % % Ede % % % Elburg -68 0% % % Epe % % % Ermelo % % % Geldermalsen % % % Groesbeek % % % Harderwijk % % % Hattem 740 6% % % Heerde % % % Heumen % % % Lingewaal % % % Lingewaard % % % Lochem % % % Maasdriel -3 0% % % Millingen aan de Rijn % % % Montferland % % % Neder-Betuwe % % % Neerijnen 957 8% % % Nijkerk % % % Nijmegen % % % Nunspeet 578 2% % % Oldebroek % % % Oost Gelre % % % Oude Ijsselstreek % % % Overbetuwe % % % Putten % % % Renkum 333 1% % % Rheden 235 1% % % Rijnwaarden % % % Rozendaal % 18 9% 36 73% Scherpenzeel % % % Tiel % % % Ubbergen % % % Voorst 24 0% % % Wageningen % % % West Maas en Waal % % % Westervoort % % % Wijchen % % % Winterswijk % % % Zaltbommel % % % Zevenaar 400 1% % % Zutphen % % % Ruimte voor zorg 20

25 De toekomst zal worden gekleurd door heel veel heel oude mensen. Het straatbeeld kleurt grijs. Het is voor een inschatting van de behoefte aan wonen en zorg van belang hoe we deze omvangrijke groep oudere mensen gaan helpen. Wonen zij thuis? Kunnen zij dat zelfstandig? Hoe ziet hun leven er uit? Wie zijn er nog om hen te helpen? Ruimte voor zorg 21

26 Figuur 3 Aandeel 85+plussers in 2033 Ruimte voor zorg 22

27 5 PROGNOSE VERBLIJF VOOR MENSEN MET DEMENTIE De vergrijzing zal tot gevolg hebben dat de vraag naar zorg toeneemt. In dit hoofdstuk kijken we naar een specifiek deel van deze vraag: mensen met dementie en de behoefte aan opname in een kleinschalig project of verpleeghuis. De hedendaagse opvatting is dat ouderen die zorg nodig hebben in toenemende mate thuis kunnen en zullen blijven wonen. De ene oudere gaat daar verder in dan de ander. Factoren als woning, mantelzorg, omgeving spelen daarbij een rol. Minstens zo belangrijk zijn persoonlijke keuzes, iemands karakter, persoonlijkheid en incasseringsvermogen. Hoe is het anders te verklaren dat de ene oudere al opgeeft wanneer de partner overlijdt, en de andere oudere nog niet opgeeft bij zware lichamelijke afhankelijkheid? De vaak gehoorde opvatting is dat de grens is bereikt als ouderen geen regie meer hebben over hun leven, maar feit is dat de ouderen in kwestie daar zelf meestal anders over denken en zich vaak afschermen tegen de druk van de omgeving om te verhuizen. Er is geen sterk verband tussen gezondheid en de behoefte om te verhuizen. Daarom is de vraag naar woonzorgvoorzieningen op langere termijn moeilijk te voorspellen. Er is echter een type problematiek dat in vrijwel alle gevallen niet opgelost kan worden in de thuissituatie: dementie. Natuurlijk zijn er mensen die met hun dementie thuis overlij( den. Maar als de dementie een bepaalde verstoring van het functioneren veroorzaakt, dan is een verhuizing naar groepswoning of verpleeghuis vrijwel onvermijdelijk. Om een inschatting te kunnen maken van de benodigde opvangcapaciteit, is het nodig om te weten hoeveel mensen met dementie er in de toekomst zullen zijn. Dat valt te bereke( nen, en dat is het onderwerp van dit hoofdstuk. Er zijn allerlei factoren die een hogere of lagere opvangcapaciteit tot gevolg kunnen heb( ben, zoals een langere duur van de periode dat mensen met flinke problemen thuis kun( nen blijven wonen (minder capaciteit nodig) of een betere levensverwachting van men( sen die opgenomen zijn (meer capaciteit nodig). Deze kwalitatieve factoren komen ver( derop in dit hoofdstuk aan de orde. 5.1 PROGNOSE DEMENTIE Het aantal mensen met dementie is te berekenen op basis van de prevalentie van de( mentie onder verschillende leeftijd(sexe(groepen. De gehanteerde prevalentiecijfers gaan terug op onderzoek in de 90(er jaren. De aanname is dat de mate waarin dementie voor( komt onder de bevolking, niet verandert door de jaren heen. Nieuw onderzoek lijkt aan te geven dat er wel degelijk een verandering plaatsvindt: minder dementie. Ander onder( zoek weerlegt dat. Voor het begrip is het goed om te beseffen dat de prevalentiecijfers een statistische in( schatting is, en niet een optelling van feitelijke diagnoses. Sterker: veel mensen die waarschijnlijk een vorm van dementie onder de leden hebben, weten dat nog niet, omdat de symptomen licht of onduidelijk zijn. Een handige vuistregel is dat één(derde van de mensen die statistisch gezien aan de( mentie lijden, het eenvoudigweg nog niet weten, één(derde is opgenomen in een verzor( gings( of verpleeghuis, en één(derde woont zelfstandig. Ruimte voor zorg 23

28 De prevalentie is sterk afhankelijk van leeftijd en geslacht van de persoon: Figuur 4 Prevalentie van dementie, naar leeftijdsgroep en geslacht (bron: ERGO be+ volkingsonderzoek ) Dementie in Gelderland De komende twintig jaar zal de groei van het aantal mensen met dementie in de provin( cie Gelderland 86% bedragen. Het aantal neemt toe van ruim 29(duizend naar ruim 54( duizend. Het is mogelijk om de toename van het aantal mensen met dementie uit te drukken in een indexcijfer. In onderstaande tabel is het startpunt 2013 gelijk gesteld aan 100: Tabel 12 Toename van het aantal mensen met dementie , 2013 = Provincie Achterhoek De Vallei Noord-Veluwe Rivierenland Stadsregio Stedendriehoek De dementie in Gelderland stijgt van 100 naar 186. In de regio Achterhoek neemt de dementie index minder toe: 175. In het vorige hoofdstuk is gezien dat het aandeel oude( ren op de totale Achterhoekse bevolking juist sneller toeneemt dan in andere regio s. Dit lijkt met elkaar in tegenspraak, maar is het niet. Het relatieve aandeel van de ouderen heeft in de Achterhoek vooral te maken met de ontgroening. Vooral in Rivierenland Ruimte voor zorg 24

29 neemt het aantal mensen met dementie in absolute cijfers toe. In twintig jaar tijd een verdubbeling. Hieronder volgen de absolute cijfers. Tabel 13 Ontwikkeling aantal mensen met dementie, Provincie Achterhoek De Vallei Noord-Veluwe Rivierenland Stadsregio Stedendriehoek Tabel 14 Aandeel aantal mensen met dementie op totale bevolking, Provincie 1,5% 1,7% 1,9% 2,3% 2,6% Achterhoek 1,6% 1,9% 2,2% 2,6% 3,0% De Vallei 1,4% 1,5% 1,7% 2,0% 2,3% Noord-Veluwe 1,5% 1,7% 2,0% 2,3% 2,7% Rivierenland 1,2% 1,4% 1,7% 2,1% 2,5% Stadsregio 1,4% 1,6% 1,8% 2,1% 2,5% Stedendriehoek 1,7% 1,9% 2,2% 2,6% 3,0% 5.2 STAD EN LAND In sommige gemeenten neemt het aantal mensen met dementie sneller toe dan in ande( re gemeenten. Hierboven is aangegeven dat omvangrijke naoorlogse nieuwbouw een verklaring kan zijn ( 50 jaar na de babyboom volgt de Alzheimerboom ). Toch blijkt uit de analyse dat juist de plattelandsgebieden het meest te maken zullen krijgen met een groeiend aantal mensen met dementie, en de steden het minst. Tabel 15 Toename van het aantal mensen met dementie , 2013 = Kleine kernen Middelkleine kernen Middelgrote kernen Grote kernen Steden Ruimte voor zorg 25

30 Tabel 16 Aandeel aantal mensen met dementie op totale bevolking, Kleine kernen 1,4% 1,7% 2,0% 2,4% 2,9% Middelkleine kernen 1,6% 1,8% 2,2% 2,6% 3,0% Middelgrote kernen 1,6% 1,8% 2,1% 2,5% 2,9% Grote kernen 1,4% 1,6% 1,8% 2,1% 2,5% Steden 1,3% 1,4% 1,5% 1,8% 2,0% 5.3 GEMEENTEN De variatie tussen gemeenten is groot. In gemeenten die al sterk vergrijsd zijn ( ge( meenten als Rheden, Bronckhorst, Rozendaal zal het aantal mensen met dementie minder stijgen dan in gemeenten die de grootste vergrijzingsgolf nog gaan doormaken. In steden als Arnhem en Nijmegen neemt het aantal mensen met dementie ook relatief weinig toe, omdat deze gemeenten al een veel evenwichtiger leeftijdsopbouw kennen. Er zijn dus meerdere oorzaken te benoemen voor de verschillen tussen de gemeenten. De tabel op de volgende bladzijden laat de ontwikkeling zien van het aandeel mensen met dementie op de totale bevolking tussen 2013 en De figuur op de bladzijde er na zet de gemeenten in volgorde van groeisnelheid. Ruimte voor zorg 26

31 Tabel 17 Aandeel mensen met dementie op totale bevolking, Aalten 1,6% 1,8% 2,0% 2,4% 2,7% Apeldoorn 1,6% 1,8% 2,0% 2,4% 2,8% Arnhem 1,2% 1,2% 1,3% 1,5% 1,7% Barneveld 1,2% 1,4% 1,6% 1,9% 2,1% Berkelland 1,6% 1,9% 2,2% 2,6% 3,1% Beuningen 1,1% 1,4% 1,8% 2,3% 2,9% Bronckhorst 1,9% 2,2% 2,5% 2,9% 3,4% Brummen 1,7% 2,1% 2,6% 3,1% 3,5% Buren 1,1% 1,2% 1,6% 2,1% 2,5% Culemborg 1,2% 1,4% 1,7% 2,0% 2,5% Doesburg 1,4% 1,9% 2,5% 3,1% 3,7% Doetinchem 1,5% 1,7% 2,0% 2,3% 2,8% Druten 1,1% 1,4% 1,8% 2,3% 2,8% Duiven 1,1% 1,4% 1,6% 1,7% 2,0% Ede 1,4% 1,6% 1,8% 2,1% 2,4% Elburg 1,3% 1,6% 1,9% 2,3% 2,7% Epe 1,9% 2,2% 2,5% 3,0% 3,3% Ermelo 1,9% 2,5% 2,9% 3,3% 3,8% Geldermalsen 1,2% 1,4% 1,7% 2,2% 2,7% Groesbeek 2,0% 2,4% 2,8% 3,3% 3,8% Harderwijk 1,3% 1,4% 1,6% 1,9% 2,1% Hattem 1,7% 1,9% 2,2% 2,7% 3,0% Heerde 1,7% 2,0% 2,5% 3,1% 3,8% Heumen 1,4% 1,7% 2,2% 2,6% 3,2% Lingewaal 1,3% 1,5% 1,9% 2,2% 2,7% Lingewaard 1,2% 1,4% 1,7% 2,1% 2,6% Lochem 2,1% 2,4% 2,8% 3,3% 3,8% Maasdriel 1,3% 1,5% 1,7% 2,1% 2,6% Millingen aan de Rijn 1,4% 1,9% 2,4% 2,9% 3,5% Montferland 1,5% 2,0% 2,4% 2,9% 3,5% Neder-Betuwe 1,1% 1,3% 1,6% 1,9% 2,3% Neerijnen 1,2% 1,4% 1,7% 2,2% 2,5% Nijkerk 1,2% 1,4% 1,6% 2,0% 2,2% Nijmegen 1,2% 1,3% 1,4% 1,6% 1,8% Nunspeet 1,5% 1,7% 1,9% 2,2% 2,5% Oldebroek 1,2% 1,4% 1,7% 2,0% 2,3% Oost Gelre 1,5% 1,8% 2,1% 2,6% 3,0% Oude Ijsselstreek 1,7% 1,9% 2,3% 2,7% 3,2% Overbetuwe 1,1% 1,3% 1,6% 1,9% 2,3% Putten 1,4% 1,6% 1,8% 2,0% 2,2% Renkum 2,5% 2,8% 3,1% 3,4% 4,0% Rheden 2,4% 2,6% 2,8% 3,1% 3,3% Rijnwaarden 1,4% 1,8% 2,2% 2,6% 3,1% Rozendaal 2,4% 3,1% 3,5% 3,7% 3,7% Scherpenzeel 1,4% 1,9% 2,3% 2,6% 2,9% Tiel 1,2% 1,4% 1,6% 1,9% 2,3% Ubbergen 2,0% 2,4% 2,7% 3,4% 4,0% Voorst 1,8% 2,1% 2,4% 2,9% 3,4% Wageningen 1,5% 1,6% 1,9% 2,2% 2,5% West Maas en Waal 1,5% 1,8% 2,1% 2,6% 3,1% Westervoort 1,0% 1,3% 1,6% 2,2% 2,9% Wijchen 1,3% 1,6% 2,1% 2,6% 3,2% Winterswijk 1,8% 2,0% 2,2% 2,5% 2,9% Zaltbommel 1,2% 1,3% 1,5% 1,9% 2,2% Zevenaar 1,5% 1,9% 2,3% 2,8% 3,3% Zutphen 1,5% 1,6% 1,9% 2,3% 2,8% Ruimte voor zorg 27