Bijlage 6 Nieuwsbrieven 1 t/m 5 en slotnieuwsbrief

Transcriptie

1 Bijlage 6 Nieuwsbrieven 1 t/m 5 en slotnieuwsbrief 6a, Nieuwsbrief 1 6b, Nieuwsbrief 2 6c, Nieuwsbrief 3 6d, Nieuwsbrief 4 6e, Nieuwsbrief 5 6f, Slotnieuwsbrief

2 Water vasthouden Nieuwsbrief no. 1 Februari 2010 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Droge voeten door water vast te houden in de haarvaten Het voorkomen van wateroverlast is een belangrijk onderwerp. Om ervoor te zorgen dat we droge voeten houden gaan we nu aan de slag, ook omdat de klimaatveranderingen en verstedelijking er voor kunnen zorgen dat problemen met wateroverlast groter worden. Water vasthouden aan de bron doen we al jaren. Om droogte in de landbouw en verdroging van natuurgebieden te bestrijden. Dat heet waterconservering. Maar water vasthouden aan de bron om afvoerpieken te verminderen en zo wateroverlast benedenstrooms te verminderen doen we nog weinig. Dat klinkt niet logisch en volgens computermodelberekeningen moet het werken als we dat op grotere schaal doen en tijdelijk een laag water op het land accepteren. Maar daar zit hem nou net de kneep. Waarom zou je natte voeten halen om elders droge voeten te houden? En als je dat zou willen? Hoe doe je dat dan op zo n manier dat het zo min mogelijk schade geeft aan de landbouwproductie en de natuurdoelen? Er is nog maar weinig ervaring met water vasthouden aan de bron. Onduidelijk is bijvoorbeeld of de landbouw schade door vernatting ondervindt, hoe groot die is en hoe vaak schade optreedt. Dat zelfde geldt voor de natuur. Natuurgebieden kunnen soms gebruikt worden als parkeerplaats voor overtollig regenwater, maar dat moet wel bij het betreffende natuurtype passen. Anders ontstaat ook hier schade. Momenteel is er simpelweg nog te weinig zicht op de juiste aanpak. Daarom zijn de waterschappen, provincie, natuurbeheerders, ZLTO en BMF begin 2009 een project gestart om de mogelijkheden te onderzoeken voor Noord-Brabant. Uit modelberekeningen blijkt dat het kan werken. Nu worden de maatregelen in het veld beproefd. De eerste proefvelden zijn al ingericht. In zeven praktijkproeven op boerenland en in natuurgebied en een onderzoek op Proefboerderij Cranendonck verkennen we effectieve maatregelen die toepasbaar zijn in de landbouwbedrijfsvoering en het natuurbeheer. ZLTO-Projecten coordineert het project, in samenwerking met hydroloog Jan van Bakel. De waterschappen zorgen voor de uitvoering. Uit eerder onderzoek zijn de ideeën voor maatregelen gerold. De piekafvoer wordt het meest afgeremd als de afvoer van het veld naar sloten tijdelijk helemaal geblokkeerd wordt. Een walletje rond het perceel is een methode om dat te bereiken. Het water loopt dan langzaam weg via het grondwater of drainage. Deze vergaande maatregel wordt op een paar praktijkpilots uitgetest. Een andere mogelijkheid is een zogenaamde knijpstuw. Dat is een stuw in de sloot waarbij in de Lees verder op pagina 2 Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

3 Vervolg van pagina 1 bovenste plank een ronde of V- vormige opening is gemaakt. Dat vertraagt de piekafvoer. Veel boeren hebben in het kader van eerdere projecten al een stuw geplaatst de zogenoemde LOP-stuwen. Deze zijn eenvoudig op te plussen tot knijpstuwen. Ook in natuurgebied kunnen zulke knijpstuwen zorgen voor een vertraagde afvoer. De praktijkpilots moeten antwoord geven op vragen die waterbeheerders, boeren en natuurbeheerders stellen bij het vasthouden aan de bron. De eerste is: zijn de maatregelen effectief genoeg om piekafvoeren te verminderen en dus wateroverlast benedenstrooms helpen te voorkomen? Een erg belangrijke vraag is ook hoe de boer en de natuurbeheerder de maatregelen in hun bedrijfsvoering en beheer kunnen inpassen. Verder spelen technische uitvoerbaarheid, kosten en baten een rol. Tot slot is de relatie met waterconservering een belangrijk onderwerp van onderzoek, want als je te veel water vasthoudt tegen verdroging, kun je geen water meer bergen om piekafvoeren te verminderen. Droge voeten houden, voor iedereen belangrijk. Foto: Waterschap Aa en Maas Het project Water vasthouden aan de bron bestaat uit praktijkonderzoeken. Die zijn erop gericht om bovenstrooms water vast te houden, zodat benedenstrooms minder wateroverlast optreedt. De experimenten moeten het inzicht in de effectiviteit en toepasbaarheid van de maatregelen vergroten. De volgende partners werken samen het project: Waterschappen Aa en Maas, De Dommel en Brabantse Delta, Provincie Noord-Brabant, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Brabants Landschap en Brabants Particulier Grondbezit, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie en Brabantse Milieu Federatie. De doorlooptijd van het project is vier jaar. Maatwerk op perceelsniveau Over het effect van waterberging en vasthouden in de haarvaten zijn veel rapporten geschreven. Maar de werkelijke effectiviteit hangt af van maatwerk op perceelsniveau en van de medewerking van de grondgebruikers. In dit project zetten we in op dit maatwerk en benaderen we grondgebruikers persoonlijk om hun steentje bij te dragen aan een duurzaam watersysteem. Het gaat zowel om het beperken van wateroverlast op kwetsbare plaatsen als om het zorgvuldig omgaan met het beschikbare water - met het oog op droge perioden. Tussen 1998 en 2003 zijn in de haarvaten van het watersysteem honderden stuwen geplaatst. Dat is gebeurd in het kader van de Landbouw Ontwikkeling Plannen (LOP). Het waterschap evalueert het gebruik van deze stuwen. Tegelijkertijd willen we een nieuwe impuls geven aan het waterbeheer in de haarvaten, zowel in landbouw- als in natuurgebieden. In het project Water vasthouden aan de bron besteden we aandacht aan de communicatie tussen waterbeheerder en grondgebruiker, aan zorgvuldig omgaan met beschikbaar water en aan samenwerken en ervaringen delen met andere Brabantse waterbeheerders. Waterschap Brabantse Delta wil het waterbeheer in agrarisch gebied optimaliseren om in te spelen op veranderende omstandigheden. In nauwe samenwerking met de agrarische sector onderzoeken we hoe we kunnen inspelen op nieuwe situaties bij de waterbeheersing in agrarisch gebied, bijvoorbeeld door de klimaatverandering. Vooral via de weg van praktijkonderzoek ontwikkelen en beproeven we deze nieuwe vormen van waterbeheersing. Aandachtspunten zijn - naast technische middelen de communicatie en manieren om de werking van watersystemen inzichtelijk te maken. Cees Coppens DB-lid Waterschap Brabantse Delta

4 Water vasthouden door vasthoudende partners Vasthouden aan de bron is een prachtige titel voor een praktijkonderzoek. We zijn op zoek naar meer mogelijkheden om water zo vroeg mogelijk in het watersysteem op percelen, greppels en sloten vast te houden. Zowel op landbouwgronden als in natuurgebieden. Als we zo grote hoeveelheden water kunnen bufferen, treedt er minder wateroverlast op door beken die buiten hun oevers treden en hoeven de waterschappen wellicht minder waterbergingsgebieden aan te leggen. Vasthouden is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Hoe kan een boer vergaand vasthouden van water inpassen in zijn bedrijfsvoering? En welke effecten heeft het op natuur? Hoe gaat dat samen met waterconservering? Welke effecten heeft dat op de waterkwaliteit? En niet onbelangrijk: wat kost dat? Allemaal vragen die in dit project worden onderzocht om de discussie goed te kunnen voeren. Waar kunnen we water het best vasthouden tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten? Die kernvraag moeten we vasthouden, de komende drie jaar! De kracht van dit onderzoek is dat alle discussiepartijen actief bijdragen aan het project: boeren, ZLTO, terreinbeheerders, BMF, particuliere grondbezitters, provincie, en waterschappen. Zij zetten samen de onderzoekvragen op, leveren proeflocaties, voeren metingen en veldbezoeken uit en evalueren de resultaten in de projectgroep. Als zij elkaar blijven vasthouden zoals het afgelopen jaar, dan heb ik alle vertrouwen in een goed resultaat! Gedeputeerde Onno Hoes (portefeuille Ecologie): Ik vind het positief dat de Brabantse waterschappen dit proefproject uitvoeren. Zo krijgen we er zicht op of het idee om water bovenstrooms Voorbeeld van een wal om een perceel. De maaiveldafvoer wordt geblokkeerd. Foto: Waterschap De Dommel vast te houden in de praktijk ook werkt. Lex Huijbers DB-lid Waterschap De Dommel Portefeuillehouder Droge Voeten en Voldoende Water Melkveehouder heeft goed gevoel bij knijpstuw De knijpstuw van melkveehouder Piet van Bavel Foto: Waterschap Brabantse Delta Waterschap Brabantse Delta gaat alle eigenaren van LOP-stuwen langs met het voorstel er een schepje bovenop te doen. Dat kan door de stuw te voorzien van een extra plank met een V-vormig gat erin. Zo loopt het water minder snel weg. Dat zorgt voor een meer geleidelijke afvoer. Het water kan dan deels de grond in trekken. Een belangrijke rol bij de ontwikkeling van het systeem heeft melkveehouder Piet van Bavel in Riel gespeeld. Hij heeft al vier jaar zo n knijpstuw. Die heeft hij zelf ontwikkeld. Daarmee kan ik het water langer in het land houden. Ik beregen sindsdien duidelijk minder. Je verlegt het omslagpunt. Vroeger moest ik net wel beregenen, nu kan ik iets langer wachten en hoeft het net niet. Ik heb dit puur uit eigenbelang gedaan ik heb er voordeel bij, vertelt hij. Toch zit er ook duidelijk een beleidskant aan. Het Waterbeleid voor de 21e Eeuw schrijft vasthouden bergen afvoeren voor. Als je een keuze moet maken tussen waterlopen verondiepen en de veerkracht terugbrengen in het systeem is de zaak duidelijk. Met zo n knijpstuw breng je de veerkracht terug. Tegelijkertijd kun je bij extreme neerslag toch het goede systeem blijven benutten dat in het verleden is opgebouwd. De bovenkant van de bovenste stuwplank ligt bij grasland maar 15 Lees verder op pagina 4

5 Vervolg van pagina 3 centimeter onder het maaiveld. De onderpunt van de V op 40 centimeter. Van Bavel boert in een vrij hellend gebied. Maar overal zijn mogelijkheden, ook in de polder. Je kunt hiermee maatwerk per gebied organiseren. Het waterschap heeft berekend dat de piekafvoer met 5-10 % geremd wordt door knijpstuwen. Kees Peerdeman van Waterschap Brabantse Delta constateert dat de discussie over waterbeheer met de boeren wat ingezakt is. Ten tijde van de plaatsing van de LOP-stuwen was die zeer levendig. De knijpstuwen kunnen een nieuwe impuls vormen voor de dialoog. Zo wordt waterbeheer weer meer een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Op de internetsite: staat een illustratieve film waarin Piet van Bavel en Kees Peerdeman bij de knijpstuw de werking toelichten. Experimenteren zonder overlast voor de buren Waterschap de Dommel heeft in verschillende sloten in Boswachterij de Kempen en De Utrecht een knijpstuw geplaatst. De vertraagde afvoer van het water moet helpen piekafvoeren te verminderen en kan tegelijkertijd leiden tot betere omstandigheden voor de achterliggende natuur. Met peilbuizen wordt in de gaten gehouden of dat lukt. Eén van de knijpstuwen staat in een ontginningssloot die op de Goorloop uitkomt. In dit gebied zijn al veel zijsloten gedempt. Daar zie je al duidelijk effect van, vertelt Carlo van Dooren, beheerder bij Staatsbosbeheer. Eigenlijk zou deze sloot voor ons ook best verondiept of gedempt mogen worden. Maar hij biedt een goede kans om te experimenteren. We kunnen kijken wat er gebeurt bij vertraagde afvoer zonder problemen met de buren. Bovenstrooms ligt namelijk geen particulier eigendom meer. En dat is per slot van rekening de bedoeling van de pilots: meer inzicht krijgen zodat discussies over vasthouden gebaseerd kunnen worden op ervaringen. De stuwen staan nu zo n drie maanden zodat over de effecten nu nog weinig te zeggen is. We zijn benieuwd naar de resultaten straks! Een knijpstuw in De Utrecht Foto: Waterschap De Dommel Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

6 Water vasthouden Nieuwsbrief no. 2 September 2010 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Monitoring geeft indicatie piekreductie Waterbeheerders hanteren het bekende rijtje Vasthouden Bergen Afvoeren om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen. De nadruk lag in eerste instantie vooral op bergen. Vasthouden vergt immers meer organisatie; je moet de medewerking krijgen van de grondeigenaren, vertelt Jan van Bakel, zelfstandig adviseur waterbeheer. Modelberekeningen laten zien dat vasthouden best veel perspectief geeft om piekafvoeren te reduceren en problemen benedenstrooms te verkleinen. De volgende stap is: uitproberen in de praktijk. Laten zien aan de hand van proeven dat het werkt. Dat gebeurt nu in de pilotprojecten. Monitoring is daarvan een cruciaal onderdeel. We willen zicht krijgen op het stremmend effect van de maatregelen. Rond alle pilots wordt daarom op één of andere manier gemeten. Zo n praktijkproef is iets anders dan wetenschappelijk onderzoek, benadrukt Van Bakel. Bij dat laatste moet je twee gelijke objecten hebben, bijvoorbeeld sloten waarvan je er een met een knijpstuw uitrust en de andere niet. Dan kun je het effect van de stremming kwantificeren. In het veld vind je echter nooit twee gelijke sloten. Bovendien komen hoosbuien niet op bestelling. Van Bakel: Wat het dichtst bij dit ideaal in de buurt komt, is de situatie bij melkveehouderij van den Hurk in Heesch. Daar liggen twee min of meer vergelijkbare sloten, waarvan er één geknepen wordt. Er is tot nu toe één hoge piekafvoer geanalyseerd. De stuw bleek toen voor omstreeks 10 % reductie van de piekafvoer te zorgen. Dat lijkt een hard getal, maar Van Bakel geeft aan dat het nog maar een voorlopige conclusie is. Er moeten nog tal van berekeningen en metingen plaatsvinden om goed in te schatten in welke mate de piekafvoeren worden gereduceerd en wat er gebeurt als het nog harder regent. Bij de andere veldproeven met knijpstuwen kunnen niet twee situaties met elkaar vergeleken worden. Je meet dan vóór en achter de knijpstuw het slootpeil en tevens bovenstrooms van de stuw de grondwaterstanden. Dat geeft Vasthouden of stremmen De discussie over water vasthouden heeft soms last van begripsverwarring, constateert Jan van Bakel. Kortstondig water vasthouden om piekafvoer te remmen is iets anders dan waterconservering, waarbij je het water langdurig vasthoudt. Je kunt het wel combineren zoals in natuurgebieden gebeurt maar peilverhoging ten behoeve van waterconservering kan zelfs negatieve gevolgen hebben voor de piekafvoer. De verwarring wordt veroorzaakt door het woord vasthouden. Vasthouden wordt ook gebruikt als waterconservering wordt bedoeld. Het woord stremmen geeft beter aan waarom het gaat. een indicatie van de hoeveelheid water die je tijdelijk vasthoudt met de knijpstuw. Een ander type pilot is een landbouwperceel voorzien van een dammetje op de perceelsrand, waardoor water op het land blijft staan. Dat voorkomt de snelle afvoer over het maaiveld naar de sloot. In natte periodes blijft er (veel) water op het land staan dat langzaam in de grond infiltreert. Zonder dammetje zou dat niet zo zijn of in ieder geval minder. Je kunt meten hoeveel water er blijft staan. Dat getal dient als input voor een berekening om uitspraken te kunnen doen over afvoerreductie. Kortom: monitoring is in dit project niet het verzamelen van keiharde wetenschappelijke resultaten, maar een indicatie krijgen van de mate van piekreductie. In de praktijk aannemelijk maken dat de ingrepen effect hebben en praktisch uitvoerbaar zijn. Vervolgens moeten die inzichten op perceelsniveau met berekeningen worden vertaald naar het effect in grotere gebieden. Jan van Bakel: In de praktijk aannemelijk maken dat de ingrepen een belangrijk effect hebben. Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

7 Natuur niet altijd gebaat bij langdurige overstroming In Chaam is ervaring opgedaan met water vasthouden in bosgebied. Het blijkt goed te werken, maar gemeten is er niet. Dat gebeurt nu wel binnen het pilotproject in Boswachterij de Kempen. Hier staat een knijpstuw in de zijgang van de Goorloop. We hebben waardevolle ervaring met water vasthouden opgedaan in bosgebied binnen het Chaamse Bekenakkoord. In de Chaamse Bossen is de inrichting zo gekozen dat je zoveel mogelijk water tegenhoudt. Bij een natuurgebied denken we normaal aan het optimale peil voor dat gebied zelf. Maar hier houden we water vast om de omgeving te ontlasten, wat in Chaam ook echt nodig is. Het werkt goed; de effecten zijn wel in beeld, maar nooit met echt onderzoek gevolgd, vertelt Jac Hendriks van Staatsbosbeheer. In beekdalen vormt vervuild slib uit de beek een gevaar voor planten die van voedselarme omstandigheden houden. Langdurig vasthouden van gebiedseigen water kan tot gevolg hebben dat bomen doodgaan. Hier is vaak veel commentaar op. Op sommige plaatsen is dat acceptabel, maar vaak ook niet. Dat speelt bijvoorbeeld ook voor de Goorloop. We moeten zoeken naar de plaatsen waar het wel kan. Er is veel meer mogelijk dan we nu denken, als elke sector meedoet. Zowel meer water vasthouden als gecontroleerd laten afvloeien. Dat kan best op flinke schaal. Binnen dit project richten we praktijksituaties in om de mensen de mogelijkheden te laten zien. Bij de pilot in Boswachterij de Kempen staan zowel bovenstrooms als benedenstrooms van de stuw drie peilbuizen. Echte resultaten kan Hendriks nog niet presenteren omdat er tot voor kort nog weinig hevige buien zijn gevallen. Het gaat hier om een combinatie van permanent vasthouden (conserveren) van water en daarbovenop het tijdelijk stremmen van piekafvoer. In een natuurgebied kun je dat bijna niet scheiden. In landbouwgebied gaat het vaak alleen om afremmen van piekafvoer. Wij willen graag gebiedseigen water vasthouden omdat veel natuur verdroogd is. Op veel plaatsen doen we al aan waterconservering in het kader van het verminderen van de verdroging. Maar de combinatie met een knijpstuw om benedenstroomse gebieden te ontlasten hebben we niet eerder toegepast. Wateroverlast in bebouwd gebied wordt vaak gebruikt als argument voor tijdelijke waterberging in natuurgebieden om aan de wateropgave voor 2015 te voldoen. Veel waterberging is daarom in de beekdalen voorzien. Maar daar zijn wij toch niet altijd van gecharmeerd, vertelt Hendriks. Niet alleen landbouw ondervindt schade bij langdurige overstroming; dat geldt ook voor de natuur. Plaatsing van de peilbuizen bij Boswachterij de Kempen Foto: Waterschap De Dommel Stoppen of doorgaan? Aan het eind van 2010 zal duidelijk worden of het project de komende twee jaar wordt voortgezet. Bij de start is afgesproken om na twee jaar te evalueren of er voldoende garantie is dat het project bruikbare resultaten oplevert. Medio december bezoeken de bestuurders van de deelnemende partijen één van de praktijkpilots. Naast een veldbezoek zullen zij dan op basis van de tussenrapportage besluiten of het project doorgang zal vinden in 2011 en 2012.

8 Film van het project Speciaal voor het project Water Vasthouden aan de Bron wordt een film gemaakt die aan het eind van het project breed zal worden verspreid, onder andere via internet. Met een film is het eenvoudig duidelijk te maken wat het project inhoudt en hoe de pilots eruit zien. Deskundigen lichten de resultaten toe en boeren en terreinbeheerders vertellen hun ervaringen. De productie van de film is in handen van Bureau Beeldtaal uit Deventer. Schipperen tussen vernatting en houtproductie Leon Liebregts inspecteert de stuw bij landgoed De Utrecht Foto: Waterschap De Dommel De Utrecht heeft een fikse omvang. Delen kunnen vernat worden, zonder dat dat ten koste gaat van de productie in andere delen. Er zijn afspraken gemaakt over de mate van vernatting, vertelt beheerder Leon Liebregts. Vijf dagen tot een week onder water is acceptabel. Daar kunnen de bomen tegen. Als het langer wordt, lijdt het bos eronder. Eén knijpstuw staat in een sloot stroomafwaarts van het natte heideterrein de Moerbleek en remt de waterafvoer uit de tussenliggende bossen. Een andere staat in een afvoersloot van een vennetje en een bos. Het laatste stuk voor de stuw loopt de sloot door een drooggelegd ven. De bedoeling is om het water van die gebieden rustiger stroomafwaarts te laten lopen en bovendien de achterliggende gebieden te vernatten. Als het oude ven door de stuwwerking weer water gaat bergen, denken we eraan om ook hier het ven te herstellen. Dan kunnen we nog meer water stremmen. De stuwen hebben een paar keer korte tijd gewerkt. Maar door de droge winter en voorjaar is er nog weinig over te zeggen. Overigens zijn er benedenstrooms de laatste 25 jaar geen problemen meer geweest door piekafvoeren. Daarvoor liepen de landerijen van een boerderij nog wel eens onder water, maar daar is een oplossing voor gevonden. Op de Moerbleek wordt in de toekomst een ven hersteld. Liebregts hoopt dat er meer water voor het ven en de omliggende hei beschikbaar blijft. Al eerder is het peil daarvoor opgestuwd. Of de nieuwe stuw binnen het pilotproject nog veel effect zal hebben op de vernatting van de heide is onduidelijk. Wel zal hij een effect hebben op het tussenliggende gebied van honderden hectares bos.

9 Leren van de praktijk en dan uitrollen Het watersysteem van Aa en Maas wordt klimaatbestendig gemaakt volgens de aanpak vasthouden bergen - afvoeren. De pilots van Water Vasthouden aan de Bron moeten duidelijk maken waar en hoe vasthouden een bijdrage kan leveren. We hebben hiervoor beleid geformuleerd en met modellen onderzocht of dat effectief is. Ernest de Groot en Jan Keijzers zijn het eens: Je leert echter pas of iets werkt, als je het ook daadwerkelijk uitprobeert. Dat is de kracht van dit project. Jan Keijzers over een excursie in Duitsland: We bezochten een stuwmeer, afgedamd door een stuw met een doorstroomopening. De afmeting van die opening zorgt ervoor dat benedenstroomse gebieden worden ontzien bij waterpieken. Het is een vergelijkbaar systeem als we hier in de pilots uitproberen, alleen daar op veel grotere schaal. De praktijk leert dat het werkt! belangrijk, kijk maar naar de problemen de afgelopen maanden. Er zijn veel plaatsen waar nog veel ruimte in het grondwatersysteem zit om extra water te laten inzijgen. Het zou mooi zijn als de pilot inzicht biedt in hoe we piekafvlakking en waterconservering kunnen combineren. twee pilots in landbouwgebied. De eerste resultaten zijn positief. We bekijken daarom of we nog één of twee extra locaties kunnen inrichten, bij voorkeur in natuurgebied. In veel gemeentebossen zijn in het verleden rabatten en greppels gegraven om het water snel af te voeren. Mogelijk liggen daar kansen voor een extra pilot. Dus rabatten en greppels afdammen met een overloopconstructie om water langer vast te houden en piekafvoeren af te vlakken. Dat kan ook een bijdrage leveren tegen verdroging van de bossen. Beide bestuurders zijn van mening dat het project is geslaagd als we ervan leren en meer inzicht krijgen in effecten, kosten en randvoorwaarden. Dat we straks weten in welke gebieden water vasthouden kosteneffectief is. Daarbij is een mislukte proef ook geslaagd. De tussenresultaten laten zien dat het werkt. Dan is het zaak positieve ervaringen uit te rollen. Hiervoor bestaan legio mogelijkheden binnen ons waterschap! Jan Keijzers, DB lid Waterschap Aa en Maas Jan Keijzers gaat door: Het is van belang om waar mogelijk water te conserveren om droogte tegen te gaan. Dit is niet de focus van dit project, maar op sommige plaatsen wel Ernest de Groot, DB lid Waterschap Aa en Maas Ernest de Groot vult aan: Daarvoor is medewerking van alle partijen nodig. Ik vind het heel positief dat de ZLTO proactief meewerkt en meedenkt. De agrariërs stellen hun landerijen beschikbaar. Ze accepteren tijdelijk wateroverlast om problemen benedenstrooms te voorkomen. In het gebied van Aa en Maas lopen Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

10 Water vasthouden Nieuwsbrief no. 3, Februari 2011 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Project gaat verder! Bestuurders, boeren en natuurterreinbeheerders zijn het met elkaar eens: het project Water Vasthouden aan de Bron moet doorgaan. Dat besluit is tijdens de bespreking van de tussentijdse resultaten op 14 december op landgoed de Utrecht in Esbeek met enthousiasme onthaald. Twee jaar geleden begonnen de drie Brabantse waterschappen en de provincie Noord-Brabant het project. Er is afgesproken na twee jaar te evalueren. Conclusie: het enthousiasme is groot! In plaats van de zeven geplande pilots zijn er inmiddels negen ingericht. Tegelijkertijd moet er nog veel duidelijk worden uit de proeven. Alle reden dus om door te gaan. De bijeenkomst in Esbeek is goed bezocht door deelnemers en uitvoerders van het project. Een duidelijk bewijs dat het onderwerp leeft. Namens de drie waterschappen lichtte Carlos Ceelaert het besluit om door te gaan toe. Hij gaf aan dat de bestuurders graag op de hoogte willen blijven van de voortgang. Verder konden de deelnemers hun ervaringen uitwisselen en suggesties doen waarmee in het vervolg rekening gehouden kan worden. Een van de suggesties was om het stuwbeheer nog meer aan te passen aan het seizoen. Bijvoorbeeld in de winter als knijpstuw en in de zomer als waterconserveringsstuw. Een andere suggestie is om een beeld te krijgen van de ontwikkeling van bodemleven en -structuur bij onder water zetten van een perceel. Verder kwam de suggestie om verschillende maatregelen en vergoedingen te combineren. Bijvoorbeeld de combinatie van een bufferstrook langs de sloot (Actief Randenbeheer), een Extreme neerslag toont grenzen van het stuwen aan De stuw op het bedrijf van maatschap Van der Hoff in de Rips is eigenlijk pas één keer beproefd. En toen regende het meteen zoveel dat remming van de piek niet zoveel effect had. De hele omgeving stond toch al onder water. Toch was het een nuttige ervaring in het gebruik van de stuw. Vader Meinte en zoon Paul van der Hoff hebben een melkveebedrijf. De huiskavel van 25 hectare wordt doorgesneden door een sloot. Aan de ene kant van de sloot is de grond vrij zwaar en vernattingsgevoelig. Aan de andere kant is de bodem juist goed doorlatend. We hadden eerder al interesse in een LOP-stuw, vertelt Paul van der Hoff. Maar om praktische redenen kon dat toen niet. De buurman heeft er toen wel een laten wal om het perceel voor de waterberging en akkerranden die dienen voor functionele agrobiodiversiteit. Tot slot is ook de vraag gesteld of het mogelijk is slimme stuwen te introduceren. Dat wil zeggen: stuwen die zichzelf instellen op het waterpeil, en daarbij zorgen voor een constante afvoer. Al met al was het een levendige en inspirerende bijeenkomst. Een goede start van het tweede deel van het project. Bestuurders, boeren en natuurterreinbeheerders zijn het met elkaar eens: het project Water Vasthouden aan de Bron moet doorgaan. zetten. Toen deze pilot ter sprake kwam, bleek ons land juist een mooie locatie voor een proefstuw. Wij zijn zelf nieuwsgierig wat de effecten zijn. De stuw is halverwege de zomer gezet, maar nog maar één keer gebruikt. Namelijk bij de extreme neerslag in november. Chris van Rens van waterschap Aa en Maas neemt contact op als de stuw omhoog gezet moet worden. We zetten er dan extra balkjes bij. Normaal houden we het water op centimeter. Bij de neerslag in november hebben we m Lees verder op pagina 2 Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

11 Vervolg van pagina 1 tot boven toe dichtgezet. Het water kwam toen snel omhoog, terwijl het perceel al blank stond van de regen. Van der Hoff: Het gras kan het wel hebben in die tijd. Maar wij waren bang dat de slootkanten in zouden zakken door de extreme omstandigheden. Daarom hebben ze gedurende 24 uur met tussenpozen geschut of het water weer doorgelaten. Steeds met het oog op de stabiliteit van de kanten. Van tevoren hadden ze met Blank perceel van Van der Hoff. Het gras kan het wel hebben in november. Maar wij waren bang dat de slootkanten in zouden zakken door de extreme omstandigheden. het waterschap afgesproken dat deze strategie gevolgd kon worden in geval van nood. De bedoeling van de proef is om water vast te houden zodat er benedenstrooms minder overlast ontstaat. Dat vasthouden is zeker gelukt. Maar het effect om de buren te ontzien kwam niet uit de verf. De situatie was daarvoor te extreem. Overal stond al water; het liep nergens weg. Meetresultaten zijn nog niet bekendgemaakt en er is ook nog te weinig ervaring om zinnige dingen te kunnen zeggen over effect op het gewas en dergelijke. Wat wel duidelijk is, is dat de stuw een waterconserverend effect heeft gehad. Dat is een neveneffect, niet het doel van proef. In de zomer heeft er constant wel zo n 25 centimeter water in gestaan, terwijl hij anders veel sneller opgedroogd zou zijn. Maar het is moeilijk te zeggen of dat positief is geweest voor het gewas. Een wal van een halve meter rond het perceel Vergaande proeven zijn wat lastig uit te voeren op een gewoon boerenbedrijf. Daarom is de pilot waarbij een graslandperceel omsloten is door een wal, op proefboerderij Cranendonck gelegd. Toch is ook zo n maatregel best in te passen op extensief beheerd grasland, denkt bedrijfsleider Peter Jan ten Haken. Op het melkveeproefbedrijf in Soerendonk is een graslandperceel doormidden gedeeld. De ene helft is omringd met een wal van een halve meter hoog. De andere helft dient als controleperceel. Beide zijn gedraineerd. De proef is eind oktober ingericht. Half november viel hier 80 à 90 mm water in korte tijd. De Buulder Aa liep over en het perceel met de permanente wal stond zo vol dat zelfs een deel van de wal wegspoelde. Het water liep er gewoon overheen, vertelt Ten Haken. Een dag later was het de beek alweer gezakt en ook het controleperceel was vrij snel droog. Op het proefperceel bleef het water twee tot drie weken staan, de drainage functioneerde op dat moment nog niet goed. Daarna volgde de sneeuwperiode. De hoosbuien kwamen eigenlijk te vroeg want de pomp die het water van de drains moet afpompen, en waarmee we de afvoer van het perceel bepalen, was nog niet geplaatst. Meetresultaten zijn er daarom nog niet. Maar Ten Haken heeft wel al duidelijke indrukken van de werking van de wal. De vertraging van de waterpiek is behoorlijk. Je houdt het water zeker een week langer vast in het gebied. Het gaat dus minder snel de rivier in en de belasting voor het achterliggende gebied daalt. Dit kan heel goed werken. De keerzijde is dat de bewerkbaarheid van het land daalt. Het ziet er goed drassig uit. Maar in de winter is dat niet zo erg. Aan het gras kan hij nu nog niets zien. De bedrijfsleider verwacht wel dat de gewassamenstelling zal veranderen door de nattere omstandigheden. Je zult meer waterminnende grassoorten krijgen. Maar dat hoeft op sommige plaatsen geen bezwaar te zijn. De opzet is ondanks vernatting toch nog goede landbouw te kunnen bedrijven. Verder is zo n maatregel ook heel geschikt voor extensief gebruikte landbouwgronden. Dus waar het grasland toch al niet optimaal produceert en waar je wellicht een combinatie met agrarisch natuurbeheer kunt maken. Ten Haken is persoonlijk erg geïnteresseerd in innovatieve projecten. Maar de Als we hier water vasthouden, zodat de mensen in Eindhoven droge voeten houden, dan heeft de landbouw een goed verhaal. hele landbouw heeft belang bij dit soort proefnemingen, vindt hij. In principe kan een boer last hebben van water vasthouden op zijn land. Maar het kan ook juist een beregeningsbeurt uitsparen in de zomer. Het is in elk geval goed voor het imago van de landbouw. Als we hier water vasthouden, zodat de mensen in Eindhoven droge voeten houden, dan hebben we een goed verhaal. Dat is een belang dat moeilijk in geld uit te drukken is. Het gaat om onze license to produce. Voor het draagvlak in de landbouw zelf is de schadevergoeding essentieel. Die is nu wat aan de magere kant vindt hij. Hij weegt niet op tegen de hoeveelheid extra werk. Voor het vervolg van het project vindt Ten Haken het belangrijk het project veel bekender te maken bij collega-boeren. Dat kan echter pas als er duidelijke meetresultaten zijn. Want alleen over harde resultaten kun je een discussie voeren.

12 Deltaplan Hoge Zandgronden Water vasthouden aan de bron levert waardevolle informatie op die ook wordt gebruikt in het Deltaplan Hoge Zandgronden (DHZ). Daarin werken elf partijen samen aan de klimaatbestendigheid van het watersysteem en de ruimtelijke inrichting op de hoge zandgronden in Noord- Brabant en Limburg. Samen ontwikkelen ze kennis en inzichten om tot oplossingen te komen die een breed bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak hebben. Daarnaast fungeert DHZ als een aanspreekpunt en sparringpartner voor het landelijke Deltaprogramma. De kennis en ervaringen die wij opdoen in onze pilot worden op deze manier breder verspreid. Meer informatie over het Deltaplan Hoge Zandgronden is te vinden op de internetsite van waterschap Aa en Maas. Klik hier om naar de website te gaan. In november is nog eens duidelijk geworden hoe belangrijk het is om het watersysteem goed op orde te hebben. Door de klimaatverandering kunnen de zomers droger en de winters natter worden. Foto: Chris van Rens (Waterschap Aa en Maas) Overstroming bij Diesdonk, ten zuiden van Helmond, op 14 november Vasthouden, conserveren of bergen? De termen vasthouden, conserveren en bergen leiden in de praktijk nogal eens tot verwarring. Veel mensen gebruiken ze door elkaar; dat maakt de onderlinge communicatie niet duidelijker. In dit artikel worden de gangbare definities toegelicht. Water vasthouden: De afvoer van water uit het eigen lokale systeem kortstondig actief vertragen of stremmen om benedenstrooms overstromingen te voorkomen. Dat gebeurt met waterbeheermaatregelen zoals knijpstuwen, wallen, knijpduikers. Water conserveren: Water gedurende langere periode hoger houden om droogteschade te voorkomen, verdroging van natuur tegen te gaan en kwel te stimuleren. Dit gebeurt bijvoorbeeld door toepassing van LOP-stuwen en slootbodemophoging. Water bergen: Water (kortstondig) vasthouden in het beekdal of op lage percelen om de piekafvoer te reduceren. Grotere gebieden worden onder water gezet om benedenstroomse gebieden te beschermen. Je kunt water conserveren en water vasthouden combineren. Dat gebeurt bijvoorbeeld in de pilots in de natuurgebieden. Maar peilverhoging om water te conserveren kan wel negatieve gevolgen hebben voor de piekafvoer. Door waterconservering wordt het waterbergend vermogen van watergangen en de bodem immers kleiner. Als er al veel water in de sloot staat, kan er minder bij dan wanneer het slootpeil heel laag staat. Het is dus belangrijk om beleid en maatregelen voor verdrogingsbestrijding en voor voorkomen van wateroverlast op elkaar af te stemmen. En om begripsverwarring hierbij uit te sluiten. Nieuwe pilot in het Sint Anthonisbos Waterschap Aa en Maas legt momenteel een derde pilotgebied aan op de oostelijke kant van de Maashorst. De inrichting moet op het moment dat u deze nieuwsbrief leest, vrijwel klaar zijn. De pilot ligt in het Sint Anthonisbos bij Landhorst op terrein van Staatsbosbeheer. Dit is in een natuurgebied, in tegenstelling tot de twee andere pilots binnen Aa en Maas. Deze pilot zal daarom ook waardevolle gedeelde ervaring met een nieuwe samenwerkingspartner, de terreinbeheerder, op gaan leveren. Ook het zoeken van een geschikte locatie heeft al verscheidene inzichten geboden in de inpasbaarheid van (kortstondig) vasthouden in natuurgebieden. De opzet van deze pilot behelst een knijpstuw in de watergang met een vaste gathoogte en grootte. Bij hevige neerslag en hoge grondwaterstanden, zal die het water lokaal opgestuwd en geborgen worden in de bodem. Vlakbij ligt een laagte, die aanvullend extra ruimte biedt voor berging van water op maaiveld. Deze pilot zal inzicht bieden in de effectiviteit van kortstondig water vasthouden op het hellende vlak van zanderige hoogtes in het landschap, juist daar waar de haarvaten van het systeem zich bevinden. Normaal fungeren deze als infiltratiegebieden, maar in natte tijden ontspringen hier kleine beekjes, waar prima water vastgehouden kan worden. We hopen op een regenrijk winterseizoen, dat nog mooie meetresultaten mag opleveren!

13 Bestaande LOP-stuwen ombouwen tot knijpstuwen Een belangrijk middel om water te conserveren zijn de stuwen die inmiddels ruim 5 jaar geleden in de kleinere waterlopen van Noord-Brabant zijn geplaatst: de LOP-stuwen. Om water vast te houden moeten ze worden aangepast. Door een plank met een gat toe te voegen is een LOP-stuw eenvoudig om te bouwen tot knijpstuw. Waterschappen De Dommel en Aa en Maas hebben inmiddels een evaluatie van het gebruik en effect van LOPstuwen uitgevoerd. Waterschap Brabantse Delta combineert de evaluatie met het aanpassen van de stuwen. De hoofdconclusie van de evaluatie is dat het plaatsen van LOP-stuwen een succes is geweest. Het merendeel van de stuwen wordt gebruikt en heeft een positief effect op het watersysteem, dat wil zeggen: Echt modelleren Op het principe van vasthouden nog beter inzichtelijk te maken is door het projectteam een schaalmodel, waarin je het water echt ziet stromen, ontwikkeld.. Met het schaalmodel op de foto kun je de effecten van maatregelen op grondwaterstanden en overstroming benedenstrooms zichtbaar maken. Het model bestaat uit drie compartimenten. Die stellen het perceel, de sloot en het benedenstrooms gebied voor. De maatregelen knijpstuw en wal rondom het perceel kunnen hiermee uitgeprobeerd worden. Tevens kun je variëren in de hoeveelheid neerslag. Per maatregel is met het schaalmodel inzichtelijk hoeveel water er afstroomt en hoeveel water er benedenstrooms overstroomt. minder watertekort in de zomer. Ook hebben de stuwen geleid tot meer bewustwording van het belang van water(conservering) in de agrarische sector. Daar staat tegenover dat er nog veel winst te halen valt met een actievere bediening van de stuwen. Binnen het beheergebied van Aa en Maas staan ruim 700 stuwen in nietleggerwatergangen. Bijna 600 van die stuwen worden zodanig gebruikt dat ze kunnen worden overgedragen van het waterschap naar de aanliggende grondeigenaar. De effectiviteit van LOP-stuwen varieert sterk, afhankelijk van de omstandigheden ter plekke. Bij waterschap Aa en Maas staat op een kansenkaart aangegeven welke gebieden de meeste potentie hebben voor extra LOP-stuwen. Maar nog belangrijker dan de geschiktheid van het gebied is het actieve gebruik van een LOP-stuw. Als hij actief gebruikt wordt, kan dit geld besparen in de beregeningskosten. Alle drie de Brabantse waterschappen zijn van plan om de LOP-stuwen die op een geschikte plaats staan om te bouwen tot knijpstuwen. De inzichten uit de pilot Water Vasthouden aan de Bron over gebruik en effecten van knijpstuwen spelen daarbij een belangrijke rol. Schaalmodel van water vasthouden, een constructie van Tijs en Chris van Rens Project heeft nu al uitstraling De Brabantse Milieufederatie heeft sterk aangedrongen op dit project. Uit oogpunt van natuur en klimaatverandering is het noodzaak om het natuurlijke watersysteem weer op orde te krijgen. Vasthouden aan de bron is een belangrijke stap daarin., zegt Plonie van Campen van de BMF. Dit project is in goed overleg tussen alle partijen bedacht. We zijn er erg blij mee. Nu al is er meer bekend over vasthouden, bijvoorbeeld waar een Plonie van Campen, projectgroeplid namens de Brabantse Milieufederatie knijpstuw werkt. Buiten het project wordt daar al gebruik van gemaakt. Waterschap Aa en Maas bijvoorbeeld denkt bij de evaluatie van de LOP-stuwen aan omvorming tot een knijpconstructie. Er valt veel te winnen als je erin slaagt bovenstrooms pieken af te vlakken. Dan heb je ook minder grootschalige bergingsgebieden nodig. Het project is geslaagd als duidelijk wordt wat de beste methoden zijn en als die vervolgens Brabant-breed uitgerold worden. Ik sta op afstand van de dagelijkse uitvoering, maar ik heb het idee dat het goed verloopt. Bewustwording bij niet-deelnemers kost wel veel tijd. Daarvoor hebben we bewijzen nodig dat het werkt, voordat mensen risico durven te nemen. Beheersbare risico s wel te verstaan. Een boer moet een idee krijgen hoe lang en wanneer water blijft staan na een forse hoosbui. Dan kan hij het in de hand houden. De bewustwording van de landbouw is door opeenvolgende waterprojecten zeker toegenomen. Ik merk dat duidelijk de laatste jaren. De standpunten over verdroging liggen niet meer zo ver uit elkaar. Antiverdroging is natuurlijk niet het eerste doel van dit project maar vormt zeker een neveneffect als je meer vasthoudt in de haarvaten. Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

14 Water vasthouden Nieuwsbrief no. 4, December 2011 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Water vasthouden niet nadelig voor bodemstructuur en bodemleven Een goede bodemstructuur is zowel voor de landbouw als voor het vasthouden van water essentieel. Dit betekent dat de bodem goed doorlaatbaar en kruimelig moet zijn en veel open ruimtes en organische deeltjes moet bevatten. Water vasthouden op een perceel met een goede structuur leidt niet tot schade, concludeerden twintig specialisten op de deskundigendag op 27 september bij de ZLTO. Regelmatig stellen boeren vragen over de neveneffecten van het vasthouden van water op maaiveld. Als ze een plas water op het land zien staan, concluderen ze snel dat dat niet acceptabel is, omdat de bodemstructuur daardoor verslechtert. Dat is vaak niet terecht. Door het ontstaan van een ploegzool en door het berijden van het perceel bij natte omstandigheden gaat de structuur achteruit. Dat is vaak de oorzaak van langdurige plassen op het land. in eerste instantie wat dalen, wat dan weer een beroep doet op het doorzettingsvermogen van de boer. Een wal om het perceel is de beste manier om veel water vast te houden. Het is dan van belang dat het water snel de bodem infiltreert. Daarom is deze methode alleen geschikt bij een goed doorlatende grond, bijvoorbeeld in combinatie met peilgestuurde drainage. Met deze drainage kun je ervoor kiezen om het water in het land vast te houden of juist snel weer te ontwateren. Een belangrijk punt is goede afstemming tussen waterschap en de boer. De boeren willen duidelijkheid, wanneer is het water weg en kan hij weer met de machines het veld op. Daarbij moet de waterbeheerder rekening houden met het natuurlijke groeiseizoen. Vaak bepaalt de capaciteit van de mestopslag het tijdstip waarop de boer wil uitrijden. Vergroting van deze capaciteit maakt het mogelijk het bemestingstijdstip uit te stellen. Dat zou meer ruimte geven voor het vasthouden van water. Om zonder problemen water vast te houden op een perceel is het essentieel dat de bodemstructuur goed is. Dan zakt het water snel in de grond. Enkele dagen plassen op het land kan geen kwaad. Het is dan wel van belang dat de boer dan geen werkzaamheden uitvoert. Onder die twee voorwaarden zijn er geen nadelige gevolgen voor de structuur, concluderen de deskundigen. Een andere vraag is of het bodemleven eronder lijdt. In de winterperiode zijn de schimmels, bacteriën, wormen e.d. in rust. Ze kunnen dan best enkele dagen onder water staan. Dat heeft geen nadelige effecten, is de conclusie van de specialisten. Verbetering van de bodemstructuur is een langdurig proces. Verhogen van het organische stofgehalte is een beproefd middel. Dat heeft echter ook zijn beperkingen. De mestwetgeving maakt het voor boeren lastig veel organische stof aan te voeren. Bovendien kan de opbrengst Wormengang waarin een plantenwortel groeit. Een bodem met een goede structuur is doorlaatbaar, kruimelig en heeft veel open ruimtes. Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten) Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

15 Schoolvoorbeelden in De Utrecht De twee pilotprojecten in natuurgebied De Utrecht laten tegengestelde resultaten zien. De ene knijpstuw reduceert de piekafvoer perfect, de andere niet. Dat blijkt uit analyse van de eerste resultaten. Waterschap De Dommel heeft in Landgoed De Utrecht op twee locaties knijpstuwen geplaatst. De metingen hebben plaatsgevonden bovenstrooms en benedenstrooms van de stuw. Op beide locaties is de waterstand bovenstrooms steeds hoger dan benedenstrooms. Dit betekent dat er water geconserveerd is. Dat is positief voor de terreinbeheerders die te maken hebben met verdroogde natuur. Vervolgens is de vraag of de stuwen ook zorgen voor afvlakking van de piekafvoer. Bij de stuw in het noordelijke deel blijkt dat niet zo te zijn. De grafieken laten vier keer een duidelijke afvoerpiek als gevolg van neerslag zien. Omdat ze zowel bij de bovenstroomse als benedenstroomse metingen voorkomen, betekent dit: geen afvlakking. In het zuidelijke deel zijn grofweg vijf grotere pieken in de waterstand te zien. Deze zijn bovenstrooms van de stuw duidelijk groter dan benedenstrooms. Dat betekent dat de afvoerpiek hier wel wordt afgevlakt door de stuw. Dat is dus een schoolvoorbeeld van hoe een knijpstuw moet werken. Uit analyse van de gegevens blijkt dat de sloot achter de noordelijke stuw van half oktober tot mei vol stond. Mogelijk is het gat te klein of heeft het verstopt gezeten, waardoor onder normale weersomstandigheden het waterpeil niet meer snel genoeg zakt. Dit verklaart waarom de piek niet afvlakt. In een volle sloot kun je geen extra water vasthouden. De stuw werkt hier als conserveringsstuw, die een averechts effect heeft op de piekbergingscapaciteit. Dit voorbeeld laat zien dat vasthouden maatwerk is en dat enige bijstelling nodig kan zijn om een optimaal resultaat te behalen. Figuren van waterstanden bij pilot De Utrecht. Bij De Utrecht Zuid is afvlakking van de afvoerpieken te zien.

16 Ombouw LOP-stuw vaak mogelijk Binnen het gebied van waterschap Brabantse Delta kunnen 403 van de 509 LOP-stuwen omgebouwd worden tot knijpstuw. Zo kan op een heel eenvoudige wijze een enorme impuls worden gegeven aan zowel waterconservering als piekberging. Dat blijkt uit een enquête onder ondernemers en evaluatie van het waterschap. Tijdens de projecten Watermanagement in het Benelux-Middengebied en Waterconservering 2e generatie zijn in Noord-Brabant duizenden schotbalkstuwtjes geplaatst, beter bekend onder de naam LOP-stuwen. Hiermee kunnen boeren en andere belanghebbenden zelf water conserveren. Om de werking te evalueren, heeft het waterschap 1560 enquêtes uitgestuurd. Hiervan zijn er 377 teruggestuurd. Hiermee is voor 284 van de 509 stuwen een formulier ingevuld. Het waterschap heeft daarnaast zelf een evaluatie uitgevoerd. Dit samen geeft een beeld van werking en effecten van alle LOPstuwen. Een aantal stuwen functioneert niet goed. Het waterschap verwijdert deze of zet ze op een andere plek. Dat zijn er 22. Daarnaast zijn er stuwen, waar belanghebbende en waterschap verschillend tegenaan kijken. Hier blijft de huidige situatie gehandhaafd. Het overgrote deel kan echter omgebouwd worden tot knijpstuw. Dat wil zeggen dat het waterschap de stuw voorziet van een gat, waardoor de afvoer wordt geknepen. Dat zal gebeuren tijdens verhoogde afvoeren, die eens in de 5 à 10 jaar voorkomen. De belanghebbenden krijgen bericht over de voorgenomen ombouw, en kunnen daarop reageren. Rob Merkelbach: projectgroeplid namens waterschap Aa en Maas Realiteitsgehalte in de gaten houden Water Vasthouden aan de Bron moet handvatten opleveren om het toekomstige beleid van de waterschappen vorm te geven. Rob Merkelbach, afdelingshoofd onderzoek en monitoring van waterschap Aa en Maas vindt dat het project positief verloopt. Ik ben verrast door de manier waarop de terreinbeheerders en de agrariërs participeren in het project en hoe ze openstaan voor innovaties, zegt hij. Merkelbach heeft zichzelf vanuit zijn functie een duidelijke taak gesteld in de projectgroep: kritisch zijn op de inhoud en het realiteitsgehalte van de maatregelen en de praktische bruikbaarheid voor waterschap, boer en terreinbeheerder. Ik heb erg de nadruk gelegd op het bevragen van de agrariërs. De monitoring zit wel goed; die is zeer professioneel. Maar evaluatie van de plaats die de maatregelen innemen binnen de agrarische bedrijfsvoering, is nog onderbelicht. Hoe past het? Wat kan de boer ermee? Dat zijn belangrijke vragen, die cruciaal zijn voor de uitstraling. Het grote doel is toekomstproof worden op het vlak van waterbeheersing. Er is al een flinke slag gemaakt als we de juistheid van modelberekeningen aantonen of juist verwerpen en we goed zicht hebben op de praktische toepasbaarheid van de maatregelen. We kunnen hiermee ook laten zien hoe belangrijk de rol van de agrariërs is voor de veiligheid van de lagere beekdalen. Zo moeten we de bijdrage van relatief kleine maatregelen die in een groot gebied worden toegepast, niet onderschatten. De boer en natuurbeheerder krijgen met knijpstuwen of eventueel een wal in combinatie met peilgestuurde drainage middelen in handen om meer grip te krijgen op het eigen waterbeheer, en zijn zo minder afhankelijk van het waterschap, geeft Merkelbach aan. Daarnaast ziet hij nog een mooi neveneffect van het project: meer uitwisseling van kennis. Tussen de waterschappen onderling en tussen de deelnemende partijen. Dit is een mooi voorbeeld van hoe we aan een gezamenlijke oplossing werken. Kennis delen en wederzijds begrip kunnen nog veel meer mogelijkheden bieden om op lagere schaalniveaus de klimaatontwikkeling het hoofd te bieden. Het project moet de uitkomsten van modelberekeningen in het veld toetsen, de praktische bruikbaarheid uittesten en de maatregelen meer bekend maken. Het aantal locaties is beperkt en je hebt te maken met toevallige weersomstandigheden. Toch hoort Merkelbach van zijn mensen dat er al bruikbare resultaten zijn. Wellicht zou je wat langer door kunnen gaan met de pilots. Daarnaast moet je op tijd de vertaalslag maken, denkt hij. Jac Hendriks, Rob Merkelbach en Kees Peerdeman op bezoek bij pilot Zonzeel Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten)

17 Uit- en afspoeling mineralen voorkomen Een belangrijke vraag bij het vasthouden van water is wat er met de mineralen stikstof en fosfaat in het land gebeurt. Boeren willen ze beschikbaar houden voor gewassen; waterschappen willen de mineralen niet in het oppervlaktewater hebben. Tijdens de deskundigendag op 27 september bogen specialisten zich over de effecten van de verschillende methoden. Van de twee maatregelen om water vast te houden een knijpstuw of een wal rond het perceel is de laatste het best tegen afspoeling van stikstof en fosfaat. Anderzijds is de knijpstuw voor de boer een minder ingrijpende maatregel omdat dit niet hoeft te leiden tot water op het maaiveld. Er is een verschil tussen stikstof en fosfaat bij uit- en afspoeling. Stikstof spoelt veel gemakkelijker uit. Fosfaat kan juist meer van het perceel afstromen. Eenmaal afgespoeld fosfaat wordt in de sloot chemisch geboden aan bodemdeeltjes. Bij piekafvoer vindt opwerveling van de waterbodem plaats, zodat de deeltjes weg zouden kunnen spoelen. Een knijpstuw is ook uit dit oogpunt interessant, omdat hij de bodemdeeltjes tegenhoudt. De boer kan de slootbagger aanwenden op het land, waardoor hij het fosfaat weer terugwint. Impressie van de Deskundigendag van Water vasthouden aan de Bron op 27 september 2011 bij ZLTO in s Hertogenbosch. Verschillende disciplines bij elkaar gebracht, met een vruchtbaar resultaat. Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten) Een belangrijke aanbeveling van de deskundigen was dat er geen water op het perceel mag worden vastgehouden als het perceel bemest is. Anders raakt de boer te veel mineralen kwijt en wordt het oppervlaktewater teveel vervuild. Tot slot gingen de deskundigen nog in op het fenomeen slemp. Dat betekent inspoeling van klei of leem bij een flinke bui of water op het land. Er ontstaat dan een slecht doorlatende korst op het land, wat leidt tot slechte infiltratie en oppervlakteafvoer, en dat geeft tevens het gevaar van afspoeling van mineralen. Conclusie: bij slempgevoelige grond voorzichtig zijn met vasthouden op het land. Door oppervlakkige afspoeling komen mineralen in de sloot terecht. Foto: Joachim Rozemeijer (Deltares) Vasthouden in de Deurnsche Peel In de Deurnsche Peel, op de grens tussen Brabant en Limburg, richt Staatsbosbeheer een voormalige landbouwenclave in als nieuwe natuur. Er zijn hier goede perspectieven voor de ontwikkeling van hoogveen. Om dit te bereiken wordt een deel van dit gebied onder water gezet. Het vasthouden van extra water is mogelijk in deze open plassen; dat is effectiever dan berging in de bodem. Een tijdelijke verhoging van het peil leidt zo al tot veel extra berging. Het waterschap en Staatsbosbeheer willen hiervoor smalle stuwtjes met een breedte van een halve meter plaatsen op het uitstroompunt van het natuurgebied. Bij hoge neerslagpieken knijpt deze smalle stuw,stijgt het water in de plas en wordt de piek gereduceerd. De afvoerpiek in een situatie die eens per 25 jaar optreedt, neemt af met % ten opzichte van een stuw van 1,5 meter breed. Vergeleken met een automatische stuw waarmee het peil constant wordt gehouden neemt de afvoerpiek af met %. Het oppervlaktewaterpeil stijgt eens per 25 jaar met maximaal cm. Dit is een goed voorbeeld hoe de waterschappen binnen bestaande projecten zoeken naar mogelijkheden voor water vasthouden aan de bron.

18 Aanpassing pilot Vasthouden Etten-Leur Bij de evaluatie van het langlopende project Vasthouden Etten-Leur in mei is besloten tot een aantal aanpassingen aan stuwen en onderhoud. Zo moet het project van waterschap Brabantse Delta meer praktijkgeschikte resultaten opleveren. Het project loopt van 2006 tot Op twee locaties houden boeren door middel van knijpstuwen het water vast. Het water mag hierbij tot op het maaiveld komen. De deelnemers krijgen hiervoor een schadevergoeding. Doel van de proef is om te achterhalen wat vasthouden op maaiveld betekent voor gewasontwikkeling, mineralenhuishouding en bodemstructuur. In mei vond de tussentijdse evaluatie plaats. Op de locatie Koekoek heeft vanaf het begin van de proef tot najaar 2010 geen water op het maaiveld gestaan. De reden is dat het gat in de knijpstuw te groot is in verhouding tot het achterliggende gebied. In het najaar van 2010 stroomde het land wel onder als gevolg van verstopping van het gat. Voor deze locatie is afgesproken dat het gat wordt verkleind, van rond 10 cm naar een V-vorm van 5 cm. Daarnaast is de zomerstand 55 cm verhoogd. Op de locatie Koopmansblikken vindt jaarlijks 2 tot 4 keer overstroming plaats gedurende 1 tot 4 dagen. Dit wordt mede veroorzaakt door begroeiing van de waterloop. Hierover is afgesproken dat de waterloop tijdig zal worden gemaaid. De vergoeding wordt aangepast aan het hogere aantal overstromingen. Op beide locaties zijn extra meetpunten geplaatst om gebeurtenissen met hoog water beter te kunnen analyseren. De resultaten van de analyse van water- en bodemkwaliteit zijn niet te relateren aan het vasthouden van water. In de discussie gaf de boer van de locatie die vaak onder water staat, aan dat de groei achterblijft. In de droge maanden aan het begin van de zomer groeide het gras op deze plek echter juist goed. Een zorg van de deelnemers is dat de maatregelen die in deze pilot worden onderzocht te snel in beleid wordt omgezet. Knijpstuw bij één van de deelnemers van de pilot Etten-Leur Foto: Kees Peerdeman (waterschap Brabantse Delta) Film schaalmodel In de vorige nieuwsbrief hebben we het schaalmodel van Water Vasthouden aan de Bron toegelicht. Om de werking van het model en van vasthouden aan de bron te demonstreren is er nu een film gemaakt. Bent u benieuwd naar de film, klik dan hier om hem te zien. Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

19 Water vasthouden Nieuwsbrief no. 5, augustus 2012 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Pilot Vasthouden kantelt naar uitvoering! De maatregelen die in de pilots zijn beproefd, blijken geschikt om piekafvoer te verminderen. Het zwaartepunt van het proces kantelt van onderzoek naar implementatie. Een aantal maatregelen kan nu al in de praktijk ingevoerd worden. Tot die conclusie zijn de projectpartners gekomen tijdens een werksessie in maart. Het gaat niet om wondermiddelen, maar samen met andere maatregelen kan vasthouden aan de bron bijdragen aan het beperken van wateroverlast benedenstrooms. Beleidsmedewerkers en hydrologisch specialisten van de projectpartners hebben tijdens de werksessie 50 opties geïnventariseerd om op basis van de voorlopige conclusies te adviseren over implementatie van de maatregelen in de praktijk. Zij hebben de kansrijke opties uitgewerkt en beoordeeld op plussen en minnen. Vervolgens is gekeken hoe zij de kansen kunnen benutten en belemmeringen wegnemen. LOP-stuwen ombouwen De verst ontwikkelde maatregel is om zoveel mogelijk schotbalkstuwen (LOP-stuwen) om te bouwen tot knijpstuw. De waterschappen kunnen starten met de stuwen in eigen beheer. Dat kan tegen relatief lage kosten en naar eigen inzicht gebeuren. Binnen een communicatietraject legt het waterschap het doel en de werking van deze aanpassing uit aan betrokkenen. Agrariërs die enthousiast zijn over de aanpassing, kunnen ook de stuwen die zij in beheer hebben, laten ombouwen. Een tweede advies is dat de waterschappen in lopende en geplande projecten de kansen voor vasthoudmogelijkheden verkennen, samen met de terreinbeheerders. Vooral binnen anti-verdrogingsprojecten doen zich kansrijke situaties voor om meer gebiedseigen water tijdelijk vast te houden. Een kortstondige extra schijf gebiedseigen water bovenop het maximale peil van waterconservering is meestal geen enkel probleem. Bodemstructuur sleutelfactor Op landbouwpercelen valt veel te winnen, omdat zowel de boer als de waterbeheerder gebaat zijn bij een goede waterhuishouding. De sleutelfactor is een goede doorlatende bodemstructuur met liefst een hoog organisch stofgehalte. Dat is een randvoorwaarde die voorkomt dat langdurig plassen op het land blijven staan en oppervlakkige afspoeling optreedt. Bodemverbeteringsprojecten zijn dus een eerste quick win. Perceelranden langs waterlopen zouden ook iets verhoogd aangelegd kunnen worden om het water op het perceel te houden (bijvoorbeeld bij bemestingsvrije akkerranden of bufferstroken) in combinatie met peilgestuurde drainage, zodat het water voldoende snel/ langzaam naar de ondergrond infiltreert. Bij knijpstuwen biedt het aanleggen van plasdrasoevers bovenstrooms meer ruimte om water vast te houden. Zo werkt deze maatregel extra effectief op zowel waterkwaliteit als waterkwantiteit. De uitvoering kan worden gestimuleerd via het Stimuleringskader groenblauwe diensten (STIKA). Ook de vergroening van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid biedt wellicht mogelijkheden om beide maatregelen breder uit te rollen. Fine tuning Het project loopt nog een meetseizoen door: winterperiode Die gaan we benutten om een aantal aspecten nader te onderzoeken. We richten ons op fine tuning van de maatregelen in de pilots. Wat zijn de do s en don ts? Verder bepalen we indicatief het effect van vasthoudmaatregelen op stroomgebiedniveau. Wat leveren honderden kleine maatregelen over een groot gebied op in vergelijking met een groot waterbergingsgebied? En we bepalen het instrumentarium dat nodig is voor implementatie en uitrol in de praktijk, zowel qua techniek als financiën, organisatie en communicatie. Deze LOP-stuw ombouwen tot een knijpstuw is een kans om naast waterconservering piekafvoeren te verminderen tegen relatief lage kosten. Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten) Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

20 Voorlopige conclusies: Met knijpstuwen en met wallen rondom maaiveld kunnen afvoerpieken worden gereduceerd. Bij piekafvoeren is een peilverhoging in watergangen (tot de insteek) acceptabel, mits die tijdelijk is: 2-5 dagen. De maatregel is eenvoudig te realiseren in landbouw- en natuurgebieden. Kortstondige inundatie van percelen is acceptabel/inpasbaar, mits: - de waterkwaliteit in orde is; dat is met name van belang in kwetsbare natuurgebieden - er geen schade optreedt. Dit is afhankelijk van gewas, seizoen en bodemstructuur. - er vooraf een goede regeling is afgesproken (gebruiksrecht/ beheervergoeding) De gatgrootte in knijpstuwen is vooraf redelijk goed te bepalen, maar vergt fine tuning in de praktijk. De inzet van wallen om maaiveld is theoretisch zeer effectief, maar stuit in de praktijk op bezwaren. Men moet water op het maaiveld accepteren. Dat kan een obstakel vormen in het beheer. De stuurbaarheid is beperkt en bij doorbraak van de wal ontstaat een afvoerpiek. Verder is het arbeidsintensief en zijn de kosten voor beheervergoeding relatief hoog. Een goede bodemstructuur - doorlatendheid en vochthoudend vermogen - is dé cruciale factor. De maatregelen kunnen een grote bijdrage leveren aan de verbetering van de waterkwaliteit tijdens piekafvoeren. Wallen rond het maaiveld beperken de oppervlakkige afvoer en de knijpstuw vertraagt de afvoer zodat het slib bezinkt voor de stuw. Opstuwen leidt tot piekreductie De twee pilots met stuwen in landbouwgebied binnen Waterschap Aa en Maas laten zien dat opstuwen tot piekreductie leidt door berging in het oppervlaktewater. Tijdens hevige neerslag hebben de boeren de stuwen binnen de pilots handmatig verhoogd. Afgelopen winterperiode is dit voor beide pilots drie keer gebeurd. Het opzetten van de stuw leidt tot een verhoging van de stand van het oppervlaktewater. Dat is in de figuur goed af te lezen aan de donkergroene lijn. Die laat duidelijk zien wanneer en hoe lang de stuw voor pilot De Rips is verhoogd. De grondwaterstand in het aanliggende perceel laat echter geen extra stijging zien tijdens de perioden van peilopzet. Dit betekent dat er weinig extra water wordt vastgehouden in de bodem. De piekreductie bestaat dus vooral uit water dat in de watergang zelf wordt vastgehouden. De pilot in Heesch is tevens onderzocht met behulp van een computersimulatie. Daaruit wordt duidelijk dat vooral de timing van inzet van de stuw belangrijk is. De juiste inzet van de stuw kan een piekreductie van liefst 15% opleveren. In deze pilot wordt water niet alleen vastgehouden in de watergang, maar ook deels op het perceel. Meetgegevens van pilot Van der Hoff in De Rips. De donkergroene lijn geeft aan dat het opzetten van de stuw leidt tot een verhoging van de oppervlaktewaterstand.

21 Lessen uit de omwalling van een perceel Omwalling van een perceel op voormalig proefbedrijf Cranendonck gaf op het oog een aanzienlijke reductie van de piekafvoer. Maar de drainafvoer bevestigde dit beeld niet. De pilot is neergelegd op een redelijk nat perceel langs de Buulder Aa. De inschatting vooraf was dat bij hevige neerslag water over het maaiveld naar de beek stroomt. Dat zorgt dus voor extra piekafvoer, maar ook voor afspoeling van nutriënten. Het perceel is in tweeën gedeeld waarbij de ene helft is voorzien van een wal. De drainage van de twee perceeldelen is aangesloten op twee aparte verzamelleidingen. Deze komen uit in een put en de afvoer kan hier continu op afstand gemeten worden. De verwachting is dat het omwalde deel een grotere drainafvoer zal hebben. Het vastgehouden water kan immers niet oppervlakkig afstromen naar de beek, maar moet infiltreren in de bodem. In de winter 2011/2012 zijn twee perioden met redelijk veel neerslag onderzocht. Op het oog was te zien dat op het deel zonder walletje water afstroomde naar de beek, terwijl het deel met omwalling water vasthield. Het (ingeschatte) volume op het maaiveld achter de wal was vrij groot. We zien dus een flinke reductie van de piekafvoer. De analyse van verschillen in drainafvoer tussen de twee perceeldelen bevestigde dit beeld echter niet. De twee delen bleken hydrologisch toch te veel van elkaar te verschillen. Verder trad er een onverwacht verschijnsel op. De bedoeling is dat het vastgehouden water achter de wal weer snel wegzakt. Maar de buisdrainage werkte onvoldoende. Dat had tot gevolg dat het water langdurig stagneerde, met nadelige gevolgen voor de graszode. Momenteel wordt de wal om het andere perceel gelegd, om proef ondervindelijk vast te stellen hoe de percelen dan reageren. Lessen te trekken Nu al zijn lessen te trekken uit deze interessante proef: - Afstroom vanaf het maaiveld zorgt voor hoge piekafvoeren. Blokkade door een walletje helpt deze te verminderen. - Het water dat achter het walletje blijft staan, moet binnen enkele dagen weer de grond in trekken. Dit is nodig om schade aan de graszode te voorkomen, maar ook om op tijd weer voldoende ruimte te creëren voor waterberging van de volgende grote bui. Dat betekent dus dat de normale doordegrondse drainage naar sloten en/of drainbuizen goed moet functioneren. - Het water dat achter de wal achterblijft, moet over een zo groot mogelijk oppervlak blijven staan. Bij plaatselijke concentraties zijn de plassen dieper en duurt het langer voordat het water de grond in gezakt is. Dus een vlakke ligging van het perceel is gunstig. Het afgedamde gedeelte van pilot Cranendonck. Het water blijft te lang op het perceel staan, zichtbaar is dat de grassamenstelling hierdoor verandert. Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten)

22 Water vasthouden koppelen aan beregeningsvergunning De invoering van de LOP-stuwen was een groot succes. Waterschapsbestuurder Peter van Dijk is daarom zeer te spreken over de doorontwikkeling in de vorm van de knijpstuw. Van Dijk is sinds oktober 2011 lid van het dagelijks bestuur van Waterschap Aa en Maas namens de categorie ongebouwd en kijkt met een frisse blik tegen de pilots aan. Wat er nu gebeurt, is heel bijzonder. Het is erg afwijkend van de ideeën ten tijde van de oprichting van de waterschappen. Vroeger wilden we het water zo snel mogelijk naar de Maas afvoeren. Nu zoveel mogelijk vasthouden, zegt hij. De LOP-stuwen die zijn geplaatst om water te conserveren kunnen worden doorontwikkeld tot de knijpstuw. Het gat in de stuw vertraagt de afvoer, waardoor er benedenstrooms minder inundaties ontstaan. Een belangrijk nadeel blijft echter wel de tijd die een boer moet steken in de bediening van de stuw, iets dat bij de huidige stuwen ook soms als probleem wordt ervaren. De inzet van wallen wordt aantrekkelijk bij beprijzing. Dan kom je tot een nieuw verdienmodel. Als je voor iedere liter water een bedrag krijgt, kun je berging afwegen tegen de teelt van gras. Anders blijft het een vrij ingewikkelde exercitie. Een andere manier om tijdelijk vasthouden aantrekkelijker te maken voor de grondeigenaar is de koppeling met vrijgeven van de beregeningsvergunning. Daar wordt Brabantbreed aan gewerkt in een samenwerking tussen waterschappen, ZLTO, BMF en provincie, vertelt Van Dijk. In ruil voor meer waterconservering en tijdelijke waterberging geef je de vergunning vrij. Tussen oktober en februari kun je op veel plaatsen heel goed water vasthouden in het perceel zelf. Dat is mogelijk door de bestaande drainage om te bouwen tot peilgestuurde drainage. Peter van Dijk (Waterschap Aa en Maas): in ruil voor meer waterconservering en tijdelijke waterberging de beregeningsvergunning vrijgeven. Tussen oktober en februari kun je op veel plaatsen heel goed water vasthouden in het perceel zelf. Foto: Waterschap Aa en Maas Belang organische stof onderstreept tijdens kennisbijeenkomst Op 2 maart kwamen zo n 70 experts op gebied van bodem en water samen om kennis te delen tijdens de door de Stowa en SKB georganiseerde bijeenkomst Klimaatadaptief waterbeheer wat biedt de bodem?. Het programma omvatte informatieve presentaties, kennisuitwisseling van vele projecten (waaronder Water Vasthouden aan de Bron) en interactieve sessies. De belangrijkste conclusie was dat voldoende organische stof in de bodem essentieel is voor een goede bodemstructuur en daarmee voor een goede waterhuishouding in de bodem; zowel voor de individuele agrariër als voor de waterbeheerder. Voor de agrariër levert het meer bodemvocht in het groeiseizoen op. Bijkomend voordeel voor de waterbeheerder is dat neerslag beter infiltreert waardoor er meer berging in de bodem mogelijk is. En er treedt minder verlies van nutriënten naar grond- en oppervlaktewater op, zodat die beschikbaar blijven voor de planten. De deskundigen benadrukten dat verhoging van het organische stof gehalte niet van het ene op het andere jaar gerealiseerd kan worden maar vele jaren van duurzaam bodembeheer vergt. Klik hier voor een uitgebreid verslag. Deltaplan Hoge Zandgronden Binnen het Deltaplan Hoge Zandgronden werken elf partijen in Zuid-Nederland samen om te komen tot een klimaatbestendig, regionaal watersysteem en tot een plan voor de ruimtelijke inrichting in Noord- Brabant en Limburg. De samen- werking draagt bij aan het ontwikkelen en uitwisselen van kennis. Door samen te werken aan oplossingen ontstaat een breed bestuurlijk en maatschappelijk draagvlak. Het project Water vasthouden aan de Bron is één van de best practices projecten. Allerlei praktische informatie over Water vasthouden aan de Bron is opgenomen op de internetsite van Deltaplan Hoge Zandgronden. Klik hier voor deze informatie.

23 Vergroening GLB creatief invullen Water vasthouden aan de bron kan wellicht een invulling vormen voor de vergroening van het Europese Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB). De ervaringen met de pilots lijken daarvoor mogelijkheden te geven, geeft waterspecialist Johan Elshof van de ZLTO aan. De ZLTO vindt het belangrijk om nieuwe wegen te zoeken bij het aan de bron vasthouden van water. Zowel uit eigenbelang van de landbouw als uit maatschappelijk oogpunt. Als je bovenstrooms water vast kunt houden, voorkom je productieschade benedenstrooms omdat daar geen land onderloopt. Als dat inpasbaar is in de Johan Elshof (ZLTO): Water vasthouden aan de bron kan een invulling vormen voor de vergroening van het Europese Gemeenschappelijke Landbouwbeleid. Foto: Bart Bardoel (ZLTO Projecten) bedrijfsvoering, moet je het een kans geven, zegt Elshof. Het wordt extra aantrekkelijk als een eventueel nadelig effect vergoed wordt. Bij vasthouden in de sloot zal dat effect beperkt zijn. Vasthouden op het land kan meer consequenties hebben. Sinds de discussie over de vergroening van het GLB is er een nieuw aspect bijgekomen. In ruil voor een deel van de bedrijfstoeslag moet de boer volgens de voorstellen 7 % van zijn land besteden aan ecologische doelen. Over de invulling daarvan is nog volop discussie. Johan Elshof ziet hier mogelijkheden. Als de boer het perceel aan de rand één ploegvoor hoog opploegt, is dat al voldoende om het water dat ter plekke valt in de winterperiode vast te houden. Op een maïsperceel zou dat een heel goede mogelijkheid zijn om te voldoen aan de voorwaarden voor de bedrijfstoeslag. Het gaat om water dat ter plekke valt, en dus schoon is. In tegenstelling tot waterberging benedenstrooms, waarbij je altijd te maken met water van elders, en de bijbehorende vragen over de kwaliteit daarvan. Wij willen dit in de discussie over het GLB inbrengen. Er is dus alle reden om door te gaan met de pilots en meer ervaring op te doen met de verschillende manieren om water te parkeren in de brongebieden. Hij vindt het ook belangrijk om de ervaringen verder te verspreiden. Vervolgens kunnen de geslaagde maatregelen in beleid vertaald worden. Ik denk dan aan een stimuleringsregeling voor grondgebruikers die bereid zijn de overheid te helpen zodat elders minder problemen ontstaan. Vlaamse waterbeheerders op bezoek Op 29 maart 2012 heeft een Vlaamse delegatie met drie bekkencoördinatoren en een vertegenwoordiger van de Vlaamse Milieu Maatschappij een bezoek gebracht aan de twee pilotgebieden van het project Vasthouden aan de Bron. De aanleiding voor het bezoek was de wateroverlast in november 2011 in Vlaanderen. De bezoekers wilden weten in hoeverre vasthouden van water in de haarvaten de grote wachtbekkens (dit zijn de Vlaamse bergingsgebieden) kunnen vervangen. Het bezoek is gestart met een presentatie en een film over het project door Kees Peerdeman in de Menmoerhoeve. Vervolgens zijn we het veld in gegaan om de pilots te bezoeken. Het bezoek is afgesloten met napraten over het project onder het genot van een borrel in de Menmoerhoeve. De Vlamingen hebben het een boeiende en leerzame middag gevonden. Wel hadden ze vragen over de effectiviteit van de knijpstuwen op de reductie van de piekafvoer. Ook gaven ze aan dat de piekreductie bij voorkeur stuurbaar zou moeten zijn: vooral de hogere piekafvoeren zijn interessant om te knijpen omdat meestal dan pas wateroverlast optreedt. Want waarom zou bovenstrooms wateroverlast mogen optreden als benedenstrooms nog niets aan de hand is? Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

24 Water vasthouden Slotnieuwsbrief, juni 2013 aan de bron Praktijkonderzoek om wateroverlast te verminderen door bovenstrooms water vast te houden. Water vasthouden aan de bron: het werkt! Om wateroverlast te voorkomen is het soms verstandig hevige neerslag vast te houden op de plek waar die gevallen is: in de haarvaten van het watersysteem. Maar hoe doe je dat zodat het effectief is en geen schade oplevert voor landbouw of natuur? De afgelopen vier jaar heeft in Noord-Brabant een uniek onderzoeksproject gelopen om robuuste en goedkope maatregelen uit te testen. Voor het eerst is in de praktijk aangetoond dat water vasthouden aan de bron mogelijk is! Water vasthouden aan de bron zal niet voorkomen dat er gestuurde waterbergingsgebieden aangelegd moeten worden. Foto: Waterschap De Dommel Voor het eerst is in de praktijk aangetoond dat water vasthouden aan de bron mogelijk is! Foto: Jan van Bakel (De Bakelse Stroom) Peter van Dijk, lid Dagelijks Bestuur Waterschap Aa en Maas De pilots vormden een heel zinvolle exercitie. Nu is het zaak om de maatregelen uit te rollen en de ingezetenen te enthousiasmeren om mee te doen. Dat lukt het best samen met andere organisaties als partner en gebaseerd op een goed communicatieplan. Als je vasthouden aan de bron kunt combineren met waterconservering zijn waarschijnlijk meer mensen geneigd om mee te doen. Overige partners: Brabants Landschap, Brabantse Milieu Federatie, Federatie Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer, Vereniging Natuurmonumenten, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie.

25 Toekomstproof Het klimaat verandert langzaam maar onontkoombaar. De verwachting is dat het vaker en harder gaat regenen. Om benedenstrooms wateroverlast te voorkomen, moet het watersysteem aangepast worden. Eerst zoveel mogelijk vasthouden, dan bergen en pas dan afvoeren. De maatregelen die we in het project uitgeprobeerd hebben, dragen bij aan een klimaatrobuuster watersysteem. We willen het hele systeem veerkrachtiger maken, vertelt Dick Boland, projectleider namens de waterschappen. Daarbij kijken we niet alleen naar de beken, maar ook naar de haarvaten, zoals sloten, greppels en het grondwater. De natuurbeheerders constateerden op een gegeven De maatregelen die we in het project uitgeprobeerd hebben, dragen bij aan een klimaatrobuuster watersysteem. We willen het hele systeem veerkrachtiger maken, aldus Dick Boland van Waterschap De Dommel. Foto: Bart Bardoel (ZLTO) De drie Brabantse waterschappen zijn de initiatiefnemers van Water Vasthouden aan de Bron. De provincie Noord-Brabant is medefinancier. Als partners in de uitvoering nemen deel: Brabants Landschap, Staatsbosbeheer, BMF, Brabants Particulier Grondbezit, Natuurmonumenten en ZLTO. De algemene projectleiding ligt bij ZLTO, de hydrologisch ondersteuning bij De Bakelse Stroom. moment dat er vooral gekeken werd naar natuurgebieden in de beekdalen als waterbergingslocatie. Daar zijn goede mogelijkheden, mits de natuur niet lijdt onder vervuild water. Als aanvulling op waterberging zijn we gaan onderzoeken of vasthoudmaatregelen, die in modelstudies als veelbelovend naar voren komen, in de praktijk ook werken. Vlakken ze inderdaad afvoerpieken af? Zijn ze effectief, praktisch uitvoerbaar, inpasbaar binnen de agrarische bedrijfsvoering? Passen ze binnen ons waterbeheer? En hoe rol je ze uit, als ze werken? Want alleen als je ze grootschalig weet in te voeren, leveren ze echt iets op. Ze kunnen niet voorkomen dat er bergingsgebieden aangelegd moeten worden. Maar ze geven wel elke grondeigenaar de mogelijkheid zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen om bij te dragen aan een klimaatbestendig watersysteem. Vasthouden voor het eerst in de praktijk beproefd Vasthouden, Bergen, Afvoeren is de kern van het waterbeleid voor de 21e eeuw. Maar in de praktijk blijkt dat eerste onderdeel lastig. Nu is voor het eerst op een heel praktische manier uitgeprobeerd hoe dat gerealiseerd zou kunnen worden. De waterschapswereld kijkt met grote belangstelling naar de Brabantse ervaringen. modelberekeningen? De Brabantse waterschappen hebben de handschoen opgenomen. Ze hebben gezegd: we gaan proeven doen. Een dappere stap, die uitstraling heeft naar alle waterschappen in het land, vertelt Van Bakel. Lees verder op pagina 3 In de praktijk zie je dat het onderdeel Vasthouden problemen oplevert voor de waterschappen. Ze moeten daarvoor met veel grondeigenaren aan de slag. Begrijpelijk dat de zoektocht naar bergingsgebieden dan voorop liep, zegt Jan van Bakel, onafhankelijk hydrologisch adviseur. Toch is water vasthouden te interessant om zomaar te laten lopen. Van Bakel heeft immers in een modelonderzoek berekend dat piekafvoeren 5 tot 45 % gereduceerd kunnen worden als de neerslag langer bij de bron vastgehouden kan worden. Dat kan wellicht bergingsgebieden uitsparen. (klik hier voor het Alterra rapport) Maar de grote vraag was: werkt het in de praktijk hetzelfde uit als in de Jan van Bakel hier aanwezig bij pilot Cranendonck. Water vasthouden aan de bron: nooit eerder is vasthouden zo praktisch uitgeprobeerd. Foto: Jan van Bakel (De Bakelse Stroom)

26 Vervolg van pagina 2 Proeven doen klinkt simpel, maar in de praktijk zijn er veel hobbels. De locatiekeuze is van groot belang; tijdens de pilots is gebleken dat situaties die er op papier goed uitzien, in de praktijk soms minder goed uitpakken. Verder moet je geluk hebben met het weer: het moet af en toe flink regenen, wil je het vasthoudend effect van de maatregelen goed in beeld krijgen. En de betrokken hydrologen moesten een hobbel over: ze moesten hun wetenschappelijke degelijkheid een beetje laten vieren. Onze insteek was: werkt het en is het praktisch uitvoerbaar? Wetenschappelijk bewijs vergt een veel langdurigere aanpak. Nooit eerder is vasthouden zo praktisch uitgeprobeerd. Ook de grondeigenaren boeren en natuurbeheerders hadden een hobbel te nemen. Ze hebben zelf immers geen primair belang bij vasthouden. Dat doen ze omdat er benedenstrooms een probleem is, niet per se op hun eigen land. Van Bakel wijst overigens op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid: De veroorzaker van een afvoerpiek moet het probleem in eerste instantie zelf oplossen. Verder zou je dit als blauwe dienst kunnen zien, als je meer vasthoudt dan mag worden verwacht. We brengen nu in beeld waar de beste mogelijkheden liggen voor vasthouden aan de bron. Dit zou een voorkeursstrategie moeten zijn. Vasthouden aan de bron kan de duur en de frequentie van de inzet van waterbergingsgebieden verkleinen. Opzet van de proeflocaties Over heel Noord-Brabant hebben de waterschappen in proeflocaties (pilots) ingericht (zie kaart). Er waren drie soorten maatregelen: omwalling van percelen, plaatsing van een knijpstuw in kavelsloten of plaatsing van een LOP-stuw, die met de hand verhoogd of verlaagd kon worden. De meest effectieve manier om water tijdelijk vast te houden, is de afstroom van een perceel verhinderen. Dit is mogelijk door een wal rondom het perceel aan te leggen. Deze ingrijpende methode is op twee proeflocaties toegepast. De meest beproefde methode was de knijpstuw. Dit is een LOP-stuw met een gat er in. Deze constructie stremt het water, waardoor het peil in de sloot bij hoge afvoeren bovenstrooms tijdelijk oploopt. Als de aanvoer van grondwater of afstroming van water over het maaiveld naar de sloot afneemt, stroomt het opgevangen water weer langzaam door het gat weg. De afvoer wordt dus afgevlakt en vertraagd. Op twee plekken is een handmatig bediende LOP-stuw beproefd. De boeren die aan deze pilots meededen, kregen bij hevige neerslag per sms de opdracht van het waterschap om extra planken in de stuw te zetten om meer water vast te houden. Naderhand als de bui voorbij was - haalden ze de extra planken uit de LOP-stuw, waardoor het water weer weg kon stromen. Vier van de stuwen lagen in natuurgebied; de andere maatregelen in landbouwgebied. Automatische dataloggers (meetinstrumenten) hebben de stand van oppervlaktewater en grondwater ieder uur gemeten boven- en benedenstrooms van de stuwen en omwalde percelen om een inschatting te kunnen maken van het watervasthoudende effect van de maatregelen. De grondeigenaren hielden in de gaten hoe het gewas of de natuurlijke begroeiing reageerden en of de oevers stabiel bleven. Ook hebben ze aangegeven of de maatregelen passen binnen hun bedrijfsvoering. Verder hebben er enquêtes, veldwerkplaatsen en expertmeetings plaatsgevonden. Over heel Noord-Brabant zijn proeflocaties (pilots) ingericht. Er waren drie soorten maatregelen: omwalling van percelen, plaatsing van een knijpstuw in kavelsloten of plaatsing van een LOP-stuw, die met de hand verhoogd of verlaagd kon worden. Kees Coppens, lid Dagelijks Bestuur Waterschap Brabantse Delta Dit project is een eye-opener. Ik had er vroeger nooit bij stilgestaan dat je zoveel in de haarvaten van het watersysteem kunt vasthouden. Het gaat om meer kuubs dan ik had durven dromen. Dat helpt om benedenstrooms wateroverlast te verminderen. Water vasthouden gaat goed samen met waterconservering. Dat laatste kan dan weer een beregeningsbeurt bij de boeren uitsparen. Het zijn elementen van het robuuste watersysteem waar we met zijn allen naar streven met de opeenvolging van waterprojecten. Bij Waterschap Brabantse Delta zijn we al voordat het project afgesloten was, aan de slag gegaan met de ombouw van LOP-stuwen tot knijpstuwen. We hebben er dus volop vertrouwen in.

27 Begripsverwarring Vasthouden, bergen en conserveren zijn termen die in het dagelijks spraakgebruik vrolijk door elkaar gebruikt worden. Maar in hydrologische zin zijn het drie begrippen die duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn. Vasthouden: de neerslag kortstondig vasthouden waar die gevallen is; dus in kavelsloten en op percelen. Doel daarvan is om benedenstrooms wateroverlast te voorkomen. een flinke hoeveelheid geparkeerd kan worden. Ook hier is het doel om benedenstrooms overstromingen te voorkomen. Conserveren: Neerslag zo lang mogelijk vasthouden waar die gevallen is. Door conservering zakt de grondwaterstand in voorjaar en zomer minder snel weg. Doel is om verdroging van natuur tegen te gaan of om droogteschade in de landbouw te voorkomen. Daarbij is zorgvuldige afstemming noodzakelijk. Als je het slootpeil verhoogt om water te conserveren, blijft er immers minder ruimte over in die sloot om water tijdelijk vast te houden bij hevige neerslag. Conserveren en vasthouden kunnen elkaar dan in de weg zitten. Je kunt dit oplossen door in de winter ruimte te houden in het systeem om water vast te houden, en vanaf het vroege voorjaar (februari-maart) waar mogelijk water te conserveren. Bergen: het water naar een daartoe ingericht gebied leiden waar tijdelijk Een robuust watersysteem kent idealiter alle drie deze elementen. Vasthouden Voorbeeld van kortstondig water vasthouden in de sloot en op het perceel. Bergen Een voorbeeld van een waterbergingsgebied (luchtfoto). Conserveren Een LOP-stuw als voorbeeld om water zo lang mogelijk te conserveren. Leon Liebregts (rechts), beheerder landgoed De Utrecht We hebben door de pilots meer inzicht gekregen in de waterstromen. Het is verbazend hoe snel het op en neer kan gaan. We laten de stuwen uit de proef staan. De effecten zijn positief, in de eerste plaats voor de grondwaterstand. Ik denk dan toch in mijn eigen straatje. Maar naast waterconservering zie ik ook mogelijkheden voor tijdelijk vasthouden op De Utrecht. We gaan twee vennen herstellen. Daar valt te spelen met de waterstand en zo kunnen we dus nog meer water vasthouden. Rekening houden met het landgebruik De medewerking van grondeigenaren is cruciaal bij water vasthouden aan de bron. Ze doen dit niet primair voor zichzelf, maar om problemen benedenstrooms te voorkomen. Daarom moet er goed rekening gehouden worden met hun wensen en moeten er vooraf goed afspraken worden gemaakt tussen waterschappen en grondgebruikers. Zowel in de landbouw als de natuur ontstaat schade als er water langdurig en frequent op het maaiveld staat. Walletjes rond percelen zijn om die reden in het algemeen niet inpasbaar. Een knijpstuw kan op een zodanige hoogte afgesteld worden, dat er alleen water in de sloot wordt vastgehouden. Overigens kan ook voor gekozen worden om juist wel af en toe water op het maaiveld toe te staan, bijvoorbeeld tussen november en januari. Bij de pilot in Heesch bleek dat het gras snel Hoeveel kun je vasthouden? Vasthouden werkt, maar voorkomt niet dat bergingsgebieden nodig zijn. Met een knijpstuw kun je in de sloot 2-4% van de afvoerpiek vasthouden. Als de klimaatverandering 10% extra neerslagpieken geeft, kun je dus met vasthouden 20-40% van de klimaateffecten opvangen. Als je toestaat dat er ook berging op het maaiveld plaatsvindt omdat de knijpstuw zo weer bijtrok na overstroming en ook op maïspercelen geeft tijdelijk water op maaiveld in de winterperiode vaak geen schade. hoog is afgesteld is een piekreductie van 10-15% mogelijk. Overigens is dit niet de totale reductie op het niveau van stroomgebied. Zoals eerder opgemerkt hangt veel af van de schaal waarop de maatregelen toegepast worden, naast verhang, landgebruik en hydrologische situatie.

28 Stuwen geschikt voor vasthouden Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. De effectiviteit is sterk afhankelijk van de locatie. Bovenstrooms moet er voldoende ruimte in het systeem zijn. En wellicht een open deur: benedenstrooms moet er een probleem zijn. Bij de proeven is gebleken dat ook een locatie die er op papier goed uitziet, in de praktijk kan tegenvallen. De handmatig bediende stuw in Heesch lag op de goede plek. Uit de proef blijkt dat je hier 15% van de piek kunt reduceren door vasthouden van het water in de sloot en deels op het maaiveld. De andere locatie - in De Rips - bleek echter veel minder effectief omdat de waterstand hier te snel stijgt. Daar zijn eigenlijk bovenstrooms nog meer maatregelen nodig. Locatiekeuze is dus essentieel en het blijkt dat er veel maatregelen nodig zijn, wil je effect zien. Een voordeel van de handmatige bediende stuw is dat je goed kunt inspelen op de situatie. Nadeel kan zijn dat de boer precies op dat moment in actie moet komen. Knijpstuwen met gat werken zonder tussenkomst van de mens, en vergen geen actie op het moment dat het hard regent. De grootte van het gat en de overstorthoogte worden theoretisch bepaald en daarmee is het alleen nog een kwestie van onderhoud (met name Nadeel is dat deze maatregel slecht stuurbaar is. Daardoor ontstaat het gevaar dat het water te lang op het veld blijft staan; iets dat in één van de pilots inderdaad aan het licht kwam. Dat maakt dat bij de volgende bui nog weinig bergingscapaciteit over is vol voorkomen dat het gat verstopt raakt). Overigens blijkt bepaling van de goede gatgrootte en overstorthoogte nog niet zo simpel. Maar de afmeting en hoogte is op basis van de ervaringen in de praktijk nog eenvoudig aan te passen. De resultaten van de knijpstuwen binnen de verschillende pilots zijn zeer wisselend. In St. Antonisbos kon een piekafvoer met 4% geremd worden bij een hevige bui. Als het gat in de stuw kleiner was geweest, had het hoger kunnen zijn. Op landgoed De Utrecht werden grote hoeveelheden water vastgehouden, maar zó lang dat er sprake was van waterconservering, in plaats van tijdelijk vasthouden. In de Kempen bleek de knijpstuw niet op de goede plek te liggen: de locatie was te plat en te nat. Het water stroomde om de stuw heen. Door deze nuttige lessen uit de pilots kunnen de waterschappen beter bepalen waar een knijpstuw zinvol is en hoe de stuw ingericht moet worden (gatgrootte en overstorthoogte). Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. De effectiviteit is sterk afhankelijk van de locatie. Hier op de foto de knijpstuw bij de deelnemers Theo en Tonny Otjens in Etten-Leur. Foto: Waterschap Brabantse Delta Wal rond het perceel moeilijk inpasbaar Een wal rond een perceel is het meest effectief om water vast te houden, zeker als het gaat om een perceel waarbij je altijd al veel afvoer over het maaiveld richting sloot ziet. Maar de maatregel is moeilijk praktisch in te passen. is vol. Maar nog belangrijker is dat een boer niet blij is met langdurige plassen op zijn land. Dat kan de opbrengst van zijn gewassen aantasten, wat in één van de pilots (Cranendonck) ook te zien was. Overigens ligt de oorzaak van plassen op het land vaak in een slechte bodemstructuur. Die kan ontstaan als het land bereden wordt met te zware machines, zeker onder natte omstandigheden. Een goede bodemstructuur is een basisvoorwaarde om water in de bodem te kunnen vasthouden; als die in orde is, zakt het water voldoende snel weg. Toch is de overall conclusie dat walletjes slechts in een incidenteel geval inpasbaar zijn in de bedrijfsvoering van de boer. Een voorbeeld van een wal om het perceel, hier bij deelnemer Kees van Gestel. Foto: Waterschap De Dommel Nadeel is dat een wal om een perceel slecht stuurbaar is. Daardoor ontstaat het gevaar dat het water te lang op het veld blijft staan; iets dat in één van de pilots inderdaad aan het licht kwam. Bij pilot Cranendonck werd de verandering van de grassamenstelling zichtbaar. Foto: Bart Bardoel (ZLTO)

29 Aan de slag met de resultaten Waterschappen en grondeigenaren kunnen uit de voeten met resultaten van de proeven, enquêtes en de bijeenkomsten van experts. De waterschappen zijn er in de praktijk al mee aan de slag. Waterschap Brabantse Delta heeft het eind van de proeven niet afgewacht en bij de evaluatie van de werking van de LOP-stuwen besloten deze waar de eigenaar en peilbeheerders dat nuttig vinden om te bouwen tot knijpstuwen. Waterschap De Dommel bouwt de eigen LOP-stuwen om tot knijpstuwen, waar zinvol en effectief. Waterschap Aa en Maas gaat aan de slag met een kansenkaart voor water vasthouden. Verder willen we vasthoudmaatregelen meenemen in herstelprojecten van natte natuurparels, vertelt Dick Boland, projectleider namens de waterschappen. We werken daar aan het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime (GGOR). In die natte natuurgebieden zijn tijdelijk hogere waterpeilen dan de GGOR door het vasthouden van gebiedseigen water op het maaiveld meestal geen probleem. Het gaat dan al snel om grote hoeveelheden, dus dat levert een flinke bijdrage. Boland wijst verder op het belang van een goede bodemstructuur; een onderwerp dat in een expertmeeting aan de orde is gekomen. Zowel de boer als de waterbeheerder hebben veel belang bij een goede bodemstructuur. Dat zorgt voor een goede gewasopbrengst en voor een goed watervasthoudend vermogen. Een perceel met een goede structuur geeft geen versnelde afvoer van water over het maaiveld naar de sloot. Dat buffert afvoerpieken en voorkomt afspoeling van meststoffen. Bodemmaatregelen die goed zijn voor de boer zijn ook goed voor de maatschappij. Alle reden dus om bodemverbetering te stimuleren binnen het Deltaplan Agrarisch Waterbeheer, dat getrokken wordt door de landbouworganisaties, en het Deltaplan Hoge Zandgronden. Waterschappen en grondeigenaren kunnen uit de voeten met resultaten van de proeven, enquêtes en de bijeenkomsten van experts. De waterschappen zijn er in de praktijk al mee aan de slag. Foto: Waterschap De Dommel Bodemmaatregelen die goed zijn voor de boer zijn ook goed voor de maatschappij. Alle reden dus om bodemverbetering te stimuleren. Wormengang waarin een plantenwortel groeit. Een bodem met een goede structuur is doorlaatbaar, kruimelig en heeft veel open ruimtes. Foto: Bart Bardoel (ZLTO) Ernest de Groot, lid Dagelijks Bestuur Waterschap Aa en Maas Uit de proeven blijkt dat het belangrijk is om maatregelen die relatief eenvoudig lijken toch uit te testen en door te spreken samen met betrokkenen. Je leert telkens nieuwe dingen. De resultaten kunnen we actief benutten bij de uitwerking van het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime (GGOR).

30 Lex Huijbers, lid Dagelijks Bestuur Waterschap de Dommel De sterke kant van dit project is dat we met veel organisaties samengewerkt hebben om maatregelen in de praktijk te toetsen. Zo krijg je een breed draagvlak en kun je in gebiedsprocessen grotere slagen maken. Je brengt een bewustwordingsproces op gang bij de grondeigenaren dat ze zelf een bijdrage kunnen leveren. Als dat op grote schaal wordt toegepast maken veel kleine beetjes een grote waterplas. Kansenkaart Om tot een substantiële hoeveelheid tijdelijk vastgehouden water te komen, zijn er veel maatregelen nodig. Daarnaast blijkt uit de pilots dat het nogal wat uitmaakt waar je zo n maatregel zoals een knijpstuw precies neerlegt om het optimale effect te bereiken. Waterschap Aa en Maas laat nu in kaart brengen waar de kansen liggen. Films Op de site van het Deltaplan Hoge Zandgronden (Klik hier) zijn verschillende informatieve films en de nieuwsbrieven van het project te vinden. De films over het project staan ook op Youtube: zoeken op water vasthouden aan de bron. Van het project zijn de pilots, deelnemers en betrokkenen gefilmd. Op de foto wordt Johan Elshof van ZLTO door Bureau Beeldtaal geïnterviewd. De films over het project staan ook op Youtube: zoeken op water vasthouden aan de bron. Foto: Bart Bardoel (ZLTO) Jos van den Hurk, melkveehouder te Heesch Ik heb veel meer inzicht gekregen in de mogelijkheden van tijdelijk water vasthouden door de proef op mijn bedrijf. We liggen met ons bedrijf in een laaggelegen gebied en ondervinden zelf wateroverlast. Misschien kunnen zulke maatregelen dat tegengaan en bovendien voorkomen dat hier een bergingsgebied ingericht wordt. Dan moeten ze natuurlijk wel op grote schaal aangelegd worden. Ik heb de stuw met de hand bediend, na een verzoek per sms door het waterschap. De consequentie is dat mijn grasland af en toe overstroomt. Dat zou wellicht tot een tragere start in het voorjaar kunnen leiden. Daar moet dan wel iets tegenover staan. Een vergoeding of inpassing als vergroeningsmaatregel in het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid. Als dat laatste lukt, zie ik zeker animo bij collega s. Colofon Deze nieuwsbrief is een uitgave van het project Water vasthouden aan de Bron Redactie: Tijs Kierkels (Kierkels Slegers Groep) & kerngroep Studio Bastiaan Ontwerp: Coördinatie: Bart Bardoel, ZLTO Projecten Reacties op deze nieuwsbrief kunnen verstuurd worden naar: bart.bardoel@zlto.nl

31 Bijlage 7 Verschenen kranten/internet artikelen

32 Nieuwsbrief ZLTO Projecten pagina 1 van 4 Bardoel, Bart Van: Nouweland, Ivonne van den namens Projecten, ZLTO Verzonden: dinsdag 23 juni :01 Onderwerp: Nieuwsbrief ZLTO Projecten juni 2009 Wordt deze nieuwsbrief niet goed weergegeven? Lees de pagina dan online. Nieuwsbrief ZLTO Projecten (23 juni 2009) Fhealinc - Food & Health Innovation Challenges Fhealinc is een samenwerkingsverband tussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool, de ZLTO en de gemeente s Hertogenbosch. Eind januari was hiervan de kick-off. Het doel is ondersteuning te bieden en een stimulans te zijn voor innovatieve producten en diensten op het snijvlak van voeding en gezondheid. Fhealinc biedt hiervoor een unieke infrastructuur: een campus in wording, een netwerk van instellingen en bedrijven en gespecialiseerde onderzoeksfaciliteiten. In Willemspoort, de nieuwe westelijke stadsentree van Den Bosch, bevinden de partners zich op loopafstand van elkaar. Een situatie die zich nergens anders in Nederland voordoet. Voor Fhealinc is de businesscreatie een belangrijke toevoeging op basis van toegepast onderzoek en productontwikkeling. ZLTO Projecten vult sinds april het programmamanagement in om de ambities van Fhealinc verder te organiseren en te realiseren. Ruud Hoosemans, senior adviseur/projectleider Doorkijk in de Paddenstoelenketen ZLTO Projecten heeft samen met Goos Cardol en Jos Thijssen het bewustwordingstraject Doorkijk in de Paddenstoelenketen: van consument tot producent in de markt gezet. Het richt zich op het vermarkten van het product gericht op wat de consument vraagt. Het traject is in deze periode door twee groepen ondernemers doorlopen. In de eerste bijeenkomst bezochten ze een supermarkt van Jan Linders op basis van een vragenlijst. Praktische vragen konden ze direct stellen aan het hoofd AGF van deze winkel. Ook was er een presentatie door de manager Vers. In een boeiende discussie kregen de deelnemers inzicht hoe supermarkten werken en tegen consumenten en producenten aankijken. De tweede bijeenkomst bestond uit rondleidingen, presentaties en discussies met de directie van Banken Champignons en Lutèce. De groep stond uitgebreid stil bij prijsvorming, (over)productie en mogelijke oplossingen daarvoor. Van alle kanten werd de noodzaak tot samenwerking benadrukt. De derde bijeenkomst stond in het teken van de ondernemer zelf met onderwerpen als markt- en consumententrends en ondernemerschap met visie. Een afsluitende bijeenkomst zal plaatsvinden bij een producentencoöperatie, handelshuis en internationale onderneming uit een andere sector. Henny van Gurp, senior projectleider ZLTO Projecten Wij begeleiden groepen ondernemers in de groene ruimte in hun kennis- en vaardigheidsontwikkeling en bij de verwezenlijking van innovatieve ideeën. Dat leidt tot sterkere bedrijven, betere ondernemers en marktpositie en een gewaardeerde plek in de maatschappij. De projecten worden vaak opgezet samen met andere partijen. Ook leveren wij consultancy in de agribusiness zoals marktonderzoek, businessplannen en haalbaarheidsonderzoeken. Binnen de ZLTO werken wij nauw samen met onze collega s van Belangenbehartiging en Advies. Kort gezegd werken wij aan gebiedsgerichte vernieuwing, versterking marktpositie, duurzaam ondernemen, professionalisering ondernemerschap, realisatie kennisinfrastructuur en innovatie en arbeid en werkgeverschap. Colofon Deze digitale nieuwsbrief is een uitgave van ZLTO Projecten. Opmaak en ontwerp: ZLTO Marketing & Communicatie. Redactie: ZLTO Projecten. Contact: Deze nieuwsbrief wordt u aangeboden door ZLTO Projecten. Maandelijks willen wij u attenderen op enkele projecten. Indien u deze nieuwsbrief niet meer wenst te ontvangen, kunt u hier klikken. Slotmanifestatie KodA

33 Nieuwsbrief ZLTO Projecten pagina 2 van 4 De verbeterde samenwerking tussen verschillende ketenpartijen is positief en niet in geld uit te drukken. De uitdaging om boeren van boeren te laten leren via adviseurs in de keten lukt steeds beter. En doordat marktpartijen uit verschillende ketens bij elkaar zijn gebracht, zijn initiatieven ontstaan die voor telers toepasbaar zijn in meerdere gewassen (registratie- en monitoringsystemen). Zomaar wat conclusies uit vier jaar Kennis op de Akker (KodA). Het programma KodA is de afgelopen vier jaar door ZLTO Projecten gecoördineerd. Agrifirm, Avebe, Cosun, CSV, CZAV, PA, Meneba, Nedato, ZLTO, LTO Noord en KMWP werkten samen in circa 76 projecten. De resultaten worden op 24 juni tijdens een KodA slotmanifestatie kenbaar gemaakt op de opendag van CZAV/Rusthoeve in Colijnsplaat. De resultaten van vier jaar KodA zijn tot stand gekomen door een intensieve samenwerking tussen akkerbouwers, ketenpartijen, adviseurs en onderzoekers; niet alleen binnen een gewas (horizontaal), maar juist ook tússen gewasketens (verticaal). Bereikt is dat telers en verschillende bedrijven die bij de akkerbouwer op het erf komen maar elkaar niet kenden, nu samen de schouders onder de professionalisering van de akkerbouw zetten. Henny van Gurp, senior projectleider Beekdal Aa, Samen sterk Een groep ondernemers met zeer uiteenlopende agrarische en recreatieve bedrijven wil de profilering van hun gebied Beekdal Aa gebruiken voor het verbeteren van de marktpositie van hun individuele bedrijf én voor het versterken van het eigen ondernemerschap. Dit vormt het uitgangspunt van een tweejarig project dat onlangs van start is gegaan. De ondernemers gaan met elkaar een netwerk vormen dat zich inzet voor de promotie van de streek en de ontwikkeling van producten en diensten. Met ondersteuning van onder andere Nicole van Hoof van ZLTO Advies maken ze onderlinge afspraken, ontwikkelen gezamenlijke activiteiten en voeren de promotie uit. Na de startbijeenkomst medio mei zijn de ondernemers samen op excursie door het Beekdal Aa geweest. Ze hebben de kenmerken geïnventariseerd voor het vormen van een beeldmerk als basis voor de gezamenlijke aanpak om meer consumenten en recreanten aan te trekken. Mariska van Koulil, adviseur/projectleider Multifunctionele landbouw ZLTO-geld voor slim beregenen Een computermodule die met behulp van satellietbeelden het beste moment, de kosten en vochttekorten berekent. Vijftig ZLTO leden gaan dit nieuwe hightech beregeningsysteem nog dit jaar testen. ZLTO steekt euro in de verdere ontwikkeling. De totale projectkosten bedragen ongeveer euro. Naast de ZLTO stellen ook de provincie Noord- Brabant, Landbouw Innovatie Noord-Brabant (LIB) en het project Agrarisch

34 Nieuwsbrief ZLTO Projecten pagina 3 van 4 Grondwaterbeheer (AGB) geld beschikbaar. Een prototype van het systeem is met een aantal ZLTO-leden ontwikkeld. De software neemt met behulp van satellietgegevens vochttekorten en opbrengsten van gras en maïs waar. Ook weegt het systeem de kosten van beregening af tegen de kosten van aankoop van ruwvoer. Na de praktijktest is het de bedoeling om het volgend jaar uit te breiden naar nog eens 250 bedrijven. Rob Schrauwen, senior projectleider Boeren proefondervindelijk aan de slag met FAB Bij functionele agrobiodiversiteit (FAB) zet de boer vliegende en kruipende insecten in om ziekte- en plaagverwekkers als bladluizen uit het gewas te weren. Daardoor is veel minder chemische bestrijding nodig. Het bevordert de biodiversiteit en vermindert de uitspoeling van schadelijke stoffen naar het oppervlaktewater. Tevens draagt het bij aan een veelzijdig en kleurrijk landschap. Binnen de FAB-pilot van het Brabantbrede project Actief Randenbeheer Brabant doen in twee pilotgebieden ieder twaalf kernbedrijven mee om FAB in de praktijk te brengen. Binnen het project zorgt DLV voor de begeleiding van deelnemers. PPO voert de monitoring uit in het veld. Projectleiding en communicatie zijn in handen van ZLTO Projecten. Veel gangbare boeren zijn nog onbekend met het FAB-fenomeen. Daarom komt er binnen deze FAB-pilot een veldsymposium om zelf proefondervindelijk aan de slag te gaan. Samen op zoek naar de 'natuurlijke vriend' in de boer. Het veldsymposium is donderdag 9 juli aanstaande (middag) op het agrarisch bedrijf van Arjen Schrauwen te Zevenbergschenhoek. Wico Dieleman Water vasthouden aan de Bron In Noord-Brabant worden zeven praktijkpilots uitgevoerd om water langer bij de bron vast te vasthouden. Doel is om in de praktijk te kijken of bovenstrooms water vastgehouden kan worden, zodat benedenstrooms minder waterberging nodig is (vermindering van piekafvoeren). Modelberekeningen hebben al uitgewezen dat de maatregelen effectief zijn. Het project is een samenwerking tussen de waterschappen Aa en Maas, De Dommel en Brabantse Delta, provincie Noord-Brabant, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Brabants Landschap en Brabants Particulier Grondbezit, ZLTO en BMF. De doorlooptijd is vier jaar

35 Nieuwsbrief ZLTO Projecten pagina 4 van 4 Voorbeelden van te nemen maatregelen zijn knijpstuwen plaatsen (blokkeren van de watergang en vertragen de waterafvoer), en een walletje/kade om een perceel zodat water op het perceel wordt vastgehouden. Water kan (langzaam) afgevoerd worden via drainage of duiker. De uitvoering van de pilots vindt plaats door de waterschappen. ZLTO Projecten coördineert het project, dit gebeurt in samenwerking met Alterra die de hydrologische advisering voor haar rekening neemt. Een illustratieve film is beschikbaar over de maatregel knijpstuw. Bart Bardoel

36 Dommel - Website - Waterberging en natuur pagina 1 van 2 Homepage > Wat doen we? > Beleid & plannen > Waterberging en natuur Waterberging en natuur Afgelopen jaar hebben provincie, waterbeheerders, natuurterreinbeheerders, BMF en ZLTO samengewerkt aan het vraagstuk vasthouden, waterberging en natuur. Zij hebben als werkgroep van deskundigen twee onderzoeken uitgevoerd: 1. hoe kunnen we waterberging en natuur optimaal combineren?; 2. wat is de effectiviteit van vasthouden van water aan de bron? De onderzoeken zijn in opdracht van de Noord-Brabantse waterschappen uitgevoerd met ondersteuning van de onderzoeksinstellingen KIWA (1), Adviesbureau voor Waterbeheer BV (2) en Alterra (2). Aanleiding voor de studies was de onvrede bij de natuurterreinbeheerders over de aanpak van waterberging door de waterschappen, m.n. Waterschap De Dommel. In de visie van de natuurterreinbeheerders zetten de waterschappen te eenzijdig in op gestuurde waterberging in beekdalen en richten zich te weinig op water vasthouden aan de bron. Daarnaast was er behoefte aan een goede weging van de risico s van de combinatie van waterberging en natuur in de beekdalen (m.n. met het oog op de waterkwaliteit). Resultaten Wederzijds begrip en visie op watersysteemherstel De grootste winst van het uitvoeren van de deelprojecten is dat de waterbeheerders, terreinbeheerders, ZLTO, provincie en BMF constructief hebben samengewerkt. Er is wederzijds begrip voor elkaars knelpunten ontstaan en men heeft een gezamenlijke visie op watersysteemherstel ontwikkeld. Waterkwaliteit hoeft uitvoering beekherstel niet te belemmeren Een slechte waterkwaliteit (met name het slib) is hét grote knelpunt bij waterberging in kwetsbare natuurgebieden. Om dit knelpunt op te lossen moet de waterkwaliteit worden verbeterd. Dit is op korte termijn vaak niet haalbaar. Watersysteemherstel, inclusief beekherstel met natuurlijke overstroming en gestuurde berging, heeft zodanig positieve effecten op de waterhuishouding en de beekflora en fauna, dat we niet hoeven te wachten tot de waterkwaliteit overal op orde is. Een goede inpassing van waterberging in natuurgebieden is mogelijk door middel van de breedgedragen checklist en procesaanpak, die binnen het onderzoek zijn opgesteld. Die kunnen gebruikt worden op beleidsniveau en in uitvoeringsprojecten. Vasthouden aan de bron kan effectief zijn op reductie van de piekafvoer Vasthouden aan de bron kan een bijdrage leveren aan het verminderen van de piekafvoer en daarmee aan het verminderen van inundaties in benedenstroomse (natuur-)gebieden. Vasthouden is het meest effectief als water op het maaiveld wordt toegelaten (10-20% tot maximaal 60% reductie van de piekafvoer). Bovendien kan dit leiden tot versterking van de kwel. Bij de hydrologisch meest effectieve maatregel wordt alle neerslag geborgen op het perceel en alleen door drainage via de bodem afgevoerd. Met deze vergaande maatregel bestaat echter nog geen praktijkervaring met de uitvoerbaarheid, beheersbaarheid en landbouwkundige inpasbaarheid. Water alleen vasthouden in de detailwatergang levert slechts een reductie op van 3-8% de piekafvoer. Daarbij kan in vlakke gebieden wel meer water geborgen worden dan in hellende gebieden. Het wel of niet (tijdelijk) accepteren van water op het maaiveld bleek ook het verschil van inzicht tussen m.n. waterbeheerders en natuurbeheerders te veroorzaken over de mate van effectiviteit van vasthouden aan de bron. Aanbevelingen Hanteer visie, procesafspraken en checklist De visie en checklist vormen de (vertrouwens)basis voor een evenwichtige afweging van waterberging en natuur. Het geeft erkenning en inzicht in (potentiële) knelpunten die kunnen optreden bij waterberging in natuurgebieden. Het is daarom aan te bevelen deze aanpak te

37 Dommel - Website - Waterberging en natuur pagina 2 van hanteren in projecten waarin waterberging en natuur worden gecombineerd. Voer proefprojecten uit Beide onderzoeken zijn waardevolle bureaustudies, in het geval van vasthouden aan de bron ondersteund door modelberekeningen. Hoe de maatregelen in praktijk kunnen worden gerealiseerd hangt naast de inhoudelijke inzichten af van procesmatige factoren. De werkgroep adviseert daarom in proefprojecten (pilots) de maatregelen blokkeren maaiveldafvoer en knijpduiker met dammetjes bovenstrooms van kwetsbare natuurgebieden met frequente inundaties uit te voeren en te monitoren. Bijlagen (pdf s): Rapport Overstroming en Natuur: een natuurlijk samengaan? (pdf) Samenvatting Water vasthouden in Noord-Brabant: inzicht door modelberekeningen (pdf) juni 2007 Waterschap De Dommel

38 Wateroverlast: meten is weten Om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen hanteren waterbeheerders het bekende rijtje Vasthouden - Bergen - Afvoeren. "De nadruk lag in eerste instantie vooral op bergen. Vasthouden vergt immers meer organisatie; je moet de medewerking krijgen van de grondeigenaren", vertelt Jan van Bakel, zelfstandig adviseur waterbeheer. Modelberekeningen laten zien dat vasthouden best veel perspectief geeft om piekafvoeren te reduceren en problemen benedenstrooms te verkleinen. De volgende stap is: uitproberen in de praktijk. Laten zien aan de hand van proeven dat het werkt." En dat gebeurt nu in een aantal proefprojecten. Monitoring is daarvan een cruciaal onderdeel. We willen zicht krijgen op het stremmend effect van de maatregelen." Vasthouden of stremmen De discussie over water vasthouden heeft soms last van begripsverwarring, constateert adviseur Jan van Bakel. Kortstondig water vasthouden om piekafvoer te remmen is iets anders dan waterconservering, waarbij je het water langdurig vasthoudt. Je kunt het wel combineren - zoals in natuurgebieden gebeurt- maar peilverhoging ten Jan van Bakel onderzoekt de effecten van ingrepen in sloten op piekafvoeren. Rond alle pilots wordt daarom op één of andere manier gemeten. Zo'n praktijkproef is iets anders dan wetenschappelijk onderzoek, benadrukt behoeve van waterconservering kan zelfs negatieve gevolgen hebben voor de piekafvoer. De verwarring wordt veroorzaakt door het woord 'vasthouden'. Vasthouden wordt ook gebruikt als waterconservering wordt bedoeld. Het woord 'stremmen'geeft beter aan waarom het gaat." Foto ZLTO Van Bakel. Bij dat laatste moet je twee gelijke objecten hebben, bijvoorbeeld sloten waarvan je er een met een knijpstuw uitrust en de andere niet. Dan kun je het effect van de stremming kwantificeren. In het veld vind je echter nooit twee gelijke sloten. Bovendien komen hoosbuien niet op bestelling. Van Bakel: Wat het dichtst bij dit ideaal in de buurt komt, is de situatie bij melkveehouderij Van den Hurk in Heesch. Daar liggen twee min of meer vergelijkbare sloten, waarvan er één geknepen wordt. Er is tot nu toe één hoge piekafvoer geanalyseerd. De stuw bleek toen voor omstreeks 10 procent reductie van de piekafvoer te zorgen." Dat lijkt een hard getal, maar Van Bakel geeft aan dat het nog maar een voorlopige conclusie is. Er moeten nog tal van berekeningen en metingen plaatsvinden om goed in te schatten in welke mate de piekafvoeren worden gereduceerd en wat er gebeurt als het nog harder regent. Bij de andere veldproeven met knijpstuwen kunnen niet twee situaties met elkaar vergeleken worden. Je meet dan vóór en achter de knijpstuw het slootpeil en tevens bovenstrooms van de stuw de grondwaterstanden. Dat geeft een indicatie van de hoeveelheid water die je tijdelijk vasthoudt met de knijpstuw." Een ander type pilot is een landbouwperceel voorzien van een dammetje op de perceelsrand, waardoor water op het land blijft staan. Dat voorkomt de snelle afvoer over het maaiveld naar de sloot. In natte periodes blijft er (veel) water op het land staan dat langzaam in de grond infiltreert. Zonder dammetje zou dat niet zo zijn of in ieder geval minder. Je kunt meten hoeveel water er blijft staan. Dat getal dient als input voor een berekening om uitspraken te kunnen doen over afvoerreductie." Indicatie Kortom: monitoring is in dit project niet het verzamelen van keiharde wetenschappelijke resultaten, maar een indicatie krijgen van de mate van piekreductie. In de praktijk aannemelijk maken dat de ingrepen effect hebben en praktisch uitvoerbaar zijn. Vervolgens moeten die inzichten op perceelsniveau met berekeningen worden vertaald naar het effect in grotere gebieden. 3^ n 1/water

39 Wateroverlast verminderen door het vast te houden op de plek waar het valt. Op de akkers en weilanden dus. Het klinkt niet logisch maar toch zien de Brabantse waterschappen en de ZLTO hier heil in. Onder andere bij melkveehouder Jos van den Hurk in Heesch loopt momenteel een proef. Water vasthouden, bergen en dan pas afvoeren. Op deze manier ontlast je de waterlopen benedenstrooms en houden dorpen en steden droge voeten", vat Chris van Rens, adviseur hydrologie bij waterschap Aa en Maas, het project 'Water vasthouden aan de bron' samen in een notendop. Door middel van pilots verspreid over Vasthouden, bergen, afvoeren Brabant testen de waterschappen samen met de provincie, natuurorganisaties en de ZLTO verschillende maatregelen om het water meer gedoseerd af te voeren bij extreme situaties. Het project duurt vier jaar", zegt Van Rens. Uit modelberekeningen blijkt dat het werkt. Door de pilots te draaien kunnen we zien of het in de praktijk echt werkt. Of dat wat je meet, overeenkomt met de situatie ter plekke." Bij melkveehouder Jos van den Hurk liggen sinds kort twee stuwtjes in twee parallel lopende perceelsloten. Waterschap Aa en Maas benaderde Van den Hurk omdat zijn bedrijf en omliggende percelen laag gelegen zijn, in een soort kom. Van Rens: De sloten beginnen op zijn perceel dus hebben ze geen aansluiting op andere bovenstroomse watergangen. Ze hebben een identieke afvoer en we hebben twee dezelfde stuwen geplaatst. Op die manier kunnen we nauwkeurig de verschillen meten als we de stuwen in de ene sloot meer of minder open zetten. Daarnaast zijn op de aangrenzende percelen peilbuizen geplaatst die de grondwaterstand meten." WINTERMAANDEN Water op het land is nou niet bepaald een situatie waar de doorsnee boer of tuinder op zit te wachten. Toch ziet Van den Hurk wel heil in het project. In de eerste plaats zet ik de stuwen alleen in de wintermaanden dicht als er extreme regenval wordt verwacht. In de winter hoeft het geen probleem te zijn. Als dit 1^ rwck«*. Z-c \c Water vasthouden aan de bron De waterschappen Aa en Maas, Brabantse Delta en De Dommel zijn begin 2009 samen met de ZLTO, provincie Moord-Brabart; natuurbeheerders en BMF het project 'Water vasthouden aan de bron' gestart, tn zeven praktijkproeven, op boerenland en in natuurgebieden, en een onderzoek op proefboerderij Cranendonck, worden verschillende maatregelen getoetst zoals plaatsing van knijpstuwen en LOP-stuwen en het aanbrengen van een aarden wal rond het perceel. ZLTO Projecten coördineert het project, de waterschappen zorgen voor de uitvoering. een succes wordt, hoeft hier wellicht geen apart waterbergingsgebied te worden ingericht. Ik zit hier met mijn bedrijf namelijk in een zoekgebied voor waterberging." In de zomermaanden is het volgens Van Rens ook niet nodig om het water vast te houden. De grondwaterstand is in Brabant dan over het algemeen laag genoeg. Er is dus genoeg buffer in de bodem om het water bij piekperiodes op te vangen. Dat leidt niet tot een extreem hoge afvoer op de watergangen." Van den Hurk: Ik ben altijd benieuwd naar nieuwe methodes en wat de gevolgen zijn voor de bodem. Wel vraag ik me af of er geen verlies van mineralen plaatsvindt als het land heel erg nat is. Daarom voert het waterschap een nulmeting uit en controleren ze het daarna nog een keer om dat in de gaten te houden. Als er eventueel schade is, komt dat voor rekening van het waterschap."

40 ZLTO - Brabant werkt aan beperking wateroverlast pagina 1 van Nieuws Brabant werkt aan beperking wateroverlast Twee jaar geleden startten de drie Brabantse waterschappen en de Provincie Noord-Brabant het project Water vasthouden aan de Bron. In dit samenwerkingsproject wordt praktijkervaring opgedaan om, in perioden van hoogwater, water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. Benedenstrooms wordt zo wateroverlast beperkt. Inmiddels zijn negen praktijk pilots gestart. Op 14 december zijn de tussentijdse resultaten besproken. De bestuurders, agrariërs en de natuurterreinbeheerders zijn het eens met elkaar; het project moet doorgaan. Het hoogwater van november maakte weer eens duidelijk dat het belangrijk is het watersysteem goed op orde te hebben. Voorspeld wordt dat, door de klimaatverandering, de zomers droger en de winters natter worden. De samenwerkende partners wachten niet af. Welke mogelijkheden zijn er om wateroverlast te voorkomen en te beperken? Eén van de oplossingsrichtingen is om water kortstondig vast te houden in bovenstrooms gelegen landbouw- en natuurgebieden. Modelonderzoek gaf aan dat deze aanpak perspectieven biedt, in dit project toetsen we dat in de praktijk. Voor het project zijn negen pilots ingericht verspreid over Noord-Brabant. Er worden verschillende maatregelen getest, zoals een stuw met een gat erin, en een wal om een landbouwperceel. Op het moment dat het hard regent stroomt het water niet meteen weg, maar wordt enkele dagen in het gebied vast gehouden. Zo ontstaat er minder snel een probleem benedenstrooms op punten waar sloten en rivieren bij elkaar komen. Het project moet aantonen of de maatregelen in de praktijk effectief zijn en inpasbaar zijn in de bedrijfsvoering van de agrariër en het beheer van de natuurterreinen. In de negen verschillende pilots worden intensief grondwaterstanden en afvoeren gemeten. Resultaten worden regelmatig besproken met de deelnemers en samenwerkingspartners. De uitvoering van de pilots vindt plaats door de waterschappen. ZLTO Projecten coördineert het project, met ondersteuning van hydrologisch adviseur Jan van Bakel. ZLTO Projecten, dinsdag 14 december 2010

41 GroeneRuimte : nieuws Page 1 of /12/2010 'Brabants project 'Water vasthouden aan de bron' moet doorgaan' Twee jaar geleden startten de drie Brabantse waterschappen en de Provincie Noord- Brabant het project 'Water vasthouden aan de bron'. In dit samenwerkingsproject wordt praktijkervaring opgedaan om, in perioden van hoogwater, water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. Benedenstrooms wordt zo wateroverlast beperkt. Inmiddels zijn 9 praktijk pilots gestart. Op 14 december zijn de tussentijdse resultaten besproken. De bestuurders, agrariërs en de natuurterreinbeheerders zijn het eens met elkaar; het project moet doorgaan. Het hoogwater van november maakte nog eens duidelijk dat het belangrijk is het watersysteem goed op orde te hebben. Voorspeld wordt dat, door de klimaatverandering, de zomers droger en de winters natter worden. De samenwerkende partners wachten niet af. Welke mogelijkheden zijn er om wateroverlast te voorkomen en te beperken? Eén van de oplossingsrichtingen is om water kortstondig vast te houden in bovenstrooms gelegen landbouw- en natuurgebieden. Modelonderzoek gaf aan dat deze aanpak perspectieven biedt, in het project 'Water vasthouden aan de bron' wordt dat in de praktijk getoetst. Voor het project zijn 9 pilots ingericht verspreid over Noord-Brabant. Er worden verschillende maatregelen getest, zoals een stuw met een gat erin, en een wal om een landbouwperceel. Op het moment dat het hard regent stroomt het water niet meteen weg, maar wordt enkele dagen in het gebied vast gehouden. Zo ontstaat er minder snel een probleem benedenstrooms op punten waar sloten en rivieren bij elkaar komen. Het project moet aantonen of de maatregelen in de praktijk effectief zijn en inpasbaar zijn in de bedrijfsvoering van de agrariër en het beheer van de natuurterreinen. In de 9 verschillende pilots worden intensief grondwaterstanden en afvoeren gemeten. Resultaten worden regelmatig besproken met de deelnemers en samenwerkingspartners. De uitvoering van de pilots vindt plaats door de waterschappen. ZLTO Projecten coördineert het project, met ondersteuning van hydrologisch adviseur Jan van Bakel. bron: ZLTO Projecten, 14/12/10 Copyright 2010 AgriHolland B.V.

42

43

44 Eindhovens Dagblad vrijdag 14 januari Regio commentaar Fictieve winst WK-bid Vanuit Eindhoven wilden Nederland en België de organisatie van het WK Voetbal 2018 naar de lage landen halen. Eindhoven moest speelstad worden en het mocht wat kosten, want het was een uitgelezen mogelijkheid om zich te profileren als sportstad van formaat. Ware het niet dat de FIFA roet in het eten gooide door het WK aan Rusland te gunnen. Het mocht, zoals gezegd, wat kosten, 1,5 miljoen euro om precies te zijn. En ook al leverde dat geen WK-organisatie op, er stond volgens B en W wel een publiciteitswaarde tegenover van maar liefst 4 miljoen euro. Echt waar, een gespecialiseerd bureau heeft het berekend. De specialisten van Knipsel Info Service turfden hoe vaak Eindhoven in verband met het WKbid in kranten werd genoemd en kenden daar een waarde aan toe. Zo kwamen ze tot 4 miljoen euro en dan gaat het alleen nog maar om de Nederlandse kranten. Een winst van honderden procenten, beleggers kunnen daar alleen maar van dromen. En EINDHOVEN Kort na elkaar zijn gisterochtend rond 9.00 uur twee fietssters aangereden bij de Melpomenestraat in Eindhoven. Een Eindhovense van wie de leeftijd onbekend is kwam vanuit de fietstunnel op de Melpomenestraat en werd op de kruising van de Muzenlaan en de Aeneaslaan aangereden door een 76-jarige automobiliste uit Eindhoven. Drie Topartsen actief in ziekenhuizen regio EINDHOVEN - Tijdens de jaarlijkse Topartsen-verkiezing van het medisch tijdschrift Mednet zijn gisteravond drie specialisten in Zuidoost-Brabant uitgeroepen tot Toparts. Het Máxima Medisch Centrum viel met twee onderscheidingen in de prijzen. Gynaecoloog Marlies Bongers mag zich voor de tweede maal in successie Toparts noemen. Voor chirurg Gerrit Slooter was de uitverkiezing een primeur. Bongers en Slooter behoren met hun onderscheiding tot de top-drie van Nederland in hun vakgebied. Longarts Pascal Wielders van het Catharina-ziekenhuis mag zich de beste longarts van Nederland noemen. Anders dan vorig jaar - toen hij met een top drie notering tot Toparts werd benoemd - mocht hij nu alleen met de eer strijken. De stafbesturen van het Elkerliek ziekenhuis en St. Anna Ziekenhuis hadden geen artsen aangemeld. dat geldt natuurlijk ook voor Eindhoven, want de publiciteitswaarde is niet meer dan een fictief rendement. Het heeft nog het meeste weg van natte vingerwerk om een mislukte investering te rechtvaardigen. Eindhoven heeft meegedaan en meebetaald aan een dappere poging om het WK Voetbal binnen te halen en nu dat niet is gelukt moet de gemeente gewoon haar verlies accepteren. Want hoe hoog de publiciteitswaarde ook is, er heeft geen euro minder door te worden bezuinigd. Eindhoven en Helmond staan samen met Tilburg, Den Bosch en Breda voor de beslissing om miljoenen uit te trekken voor een poging om samen Culturele Hoofdstad te worden. Het project gaat 100 miljoen kosten, waarvan de provincie de ene helft en de vijf steden de andere helft moeten opbrengen. Dat vraagt zeker in een tijd van bezuinigen om een zorgvuldige afweging, waarbij de gemeentebesturen zich niet bij voorbaat of achteraf rijk rekenen. Reageer op ed.nl/commentaar Twee fietssters aangereden in Melpomenestraat Het slachtoffer had rugklachten en is ter observatie opgenomen in het ziekenhuis. Rond hetzelfde tijdstip werd op het fietspad bij het viaduct van de Melpomenestraat ook een 66-jarige Eindhovense fietsster aangereden die onder het viaduct haar regenjas stond aan te trekken. Een 13-jarige Eindhovense fietste tegen haar aan. De vrouw raakte licht gewond. Longarts Pascal Wielders In de verkiezing van Mednet wordt aan medisch specialisten gevraagd aan welke collega (binnen hun specialisme) zij hun dierbaren zouden toevertrouwen. Meer dan twaalfhonderd artsen brachten bij deze vijfde editie hun stem uit. WATEROVERLAST Drie waterschappen uit Noord-Brabant zijn samen met de provincie bezig met een project om wateroverlast in de toekomst te verminderen. Boer Peter Jan ten Haken is positief. Waterafvoer is als zwarte zaterdag De provincie Noord-Brabant is samen met waterschappen in 2009 een project begonnen om waterberging te verbeteren. Onder andere in Cranendonck is een proefproject gestart. Tot nu toe zijn reacties positief en de proef gaat nog twee jaar verder. door Kim Willems Hele dag onderweg, afspraak door Rob Burg r.burg@ed.nl VELDHOVEN De problemen bij het ouderen- en gehandicaptenvervoer van de Taxbus zijn nog altijd niet voorbij. Mevrouw M. Kooistra uit Veldhoven kan er als geen ander over meepraten. Nadat zij vorige week dinsdag van half negen s avonds tot half een s nachts aan de reserveringslijn van de Taxbus had gehangen, zonder verbinding te krijgen, heeft ze woensdag een tweede vervelende en vooral tijdrovende ervaring meegemaakt. Ik had een afspraak in het Máxima Medisch Centrum in Eindhoven. De Taxbus zou me om half CRANENDONCK De angst voor natte voeten groeit nu het waterpeil stijgt. Door de afvoer van water beter te reguleren, kan wateroverlast verminderen. Dat is de bedoeling van het project Water vasthouden aan de bron. Waterschappen Aa en Maas, Brabantse Delta en De Dommel hebben samen met de provincie Noord-Brabant pilots opgezet om te kijken of de theorie ook in de praktijk werkt. Projectleider Bart Bardoel vergelijkt het met de zwarte zaterdag in de zomervakantie. Als iedereen tegelijk vakantie heeft, en vanuit Nederland richting het zuiden afreist, ontstaan er lange opstoppingen. Door de vakantiespreiding wordt dit verminderd. Dat doen wij eigenlijk met water. We willen ervoor zorgen dat niet al de regen die valt tegelijk naar één punt stroomt. Met verschillende technieken willen we het water kortstondig vasthouden bovenstrooms, om benedenstrooms wateroverlast te verminderen. Water bovenstrooms langer vasthouden kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door een stuw in een hooggelegen rivier te plaatsen met een gat erin waardoor water via een kleinere weg moet doorstromen. Of door een wal om een perceel te leggen waardoor water niet over de grond kan wegstromen. Elk waterschap heeft proefgebieden ingericht, en er is één gezamenlijke experiment: in Cranendonck. We zijn nu ruim twee jaar bezig met de proeven. Iedereen is blij verrast dat we nu maar liefst negen pilots hebben ingericht. Want, vult bedrijfsleider Peter ten Haken van proefboerderij Cranendonck aan, zo n project kun Rond het perceel in Cranendonck is een wal gemaakt om water te bergen. tien komen ophalen, maar was om te beginnen al veel te laat. Ook de rit, met veel omwegen, duurde erg lang, waardoor ik om half twaalf pas bij het ziekenhuis was. Die afspraak was toen allang voorbij. Ook de rit terug naar Veldhoven had nogal wat voeten in de aarde. Kooistra: Om tien voor half een heb ik voor het eerst gebeld. Nadat ik na tien minuten teruggebeld werd op mijn mobiel, heb ik mijn rit besteld. De telefoniste zei me dat de taxi er zo zou zijn, want ziekenhuizen hebben voorrang. Het busje liet wederom erg lang op zich wachten, waarna mevrouw Kooistra om half twee opnieuw belde en een uur later nóg je niet bij iedere boer uitvoeren. De deelnemers hebben wel een vooruitziende blik nodig. Water vasthouden aan de bron is niet altijd zonder gevolgen. Zo kan veel water op het land zorgen voor een andere bodemstructuur waardoor gewassen wellicht niet groeien of voor vertraging zorgen bij het werk van de boeren. Hiermee willen we in het project praktijkervaring opdoen. In Cranendonck is de meest ingrijpende maatregel getroffen. Om water vast te houden, is er een wal om het perceel van de boer gelegd. Dit betekent dat in perioden met veel regenval het weiland langer onder water staat. Nu is dat in de winter niet zo erg, dan kun je toch niet veel doen op het land. Maar in de zomer kan dat betekenen dat je bijvoorbeeld niet over je perceel kan rijden. Daarmee kan je normale bedrijfsvoering vertraging oplopen. Met de experimenten wordt bekeken of de theorie ook daadwerkelijk in de praktijk werkt. De praktijk is altijd anders. Je kunt nooit precies weten wat het weer gaat doen bijvoorbeeld, aldus Bardoel. In de eerste twee jaar van de proef is niet alles zonder slag of stoot verlopen. Zo heeft bijvoorbeeld een pilot van waterschap De Dommel bij het landbouwperceel van Kees van Gestel in Hooge Mierde te maken gehad met sabotage. Door vernielingen moest het gebied opnieuw worden ingericht voor de pilot. Het project loopt nog twee jaar. In vier jaar tijd zijn er dan een hoop gegevens verzameld. Als de gegevens positief zijn, kunnen we met cijfers naar andere boeren of natuurbeheerders. Wellicht worden zij dan overgehaald om zelf deel te nemen aan het project. maar eens. Om half vier deed de receptioniste van het ziekenhuis een poging, maar ook dat telefoontje had niet het gewenste effect. De telefoniste van Taxbus zei dat er al een taxi langs was geweest. Maar de receptioniste heeft niemand gezien. En zelf ben ik slechtziend. Uiteindelijk kon mevrouw Kooistra meerijden met een man uit Reusel. Die aardige meneer heeft me om half vijf thuis afgezet. Om half vijf! Ik ben zowat de hele dag

45 De Zjonnies Dossier over de Zjonnies Ga naar ed.nl/dezjonnies vrijdag 14 januari 2011 Eindhovens Dagblad Regio 27 Alle negen pilots op een rij Waterschap Aa en Maas Grasperceel in De Rips van Van der Hoff. Grasperceel in Heesch van Van den Hurk Waterschap Brabantse Delta Twee landbouwpercelen bij Etten-Leur. Landbouwpercelen Woensdrecht, Halderberge en Donen en natuurgebied Zonzeel Waterschap De Dommel Maïsperceel van Kees van Gestel in Hooge Mierde Natuurgebied in de Goorloop Natuurgebied Landgoed De Utrecht Gezamenlijke pilot Cranendonck Gas uit spaanplaten verjaagt TU/e medewerkers Hoog water aan de Diesdonk in Asten. De waterschappen onderzoeken hoe ze in de toekomst overstromingen kunnen tegengaan. Samen komen we met een oplossing CRANENDONCK De bedrijfsleider van proefboerderij Cranendonck, Peter Jan ten Haken, houdt melkkoeien op zijn grasperceel. Ik vind het erg leuk om deel te nemen aan dit project, zegt hij in de jeep op weg naar het perceel waar de pilot is ingericht. Ik hou van nature van onderzoek en met dit project krijg ik de kans samen te werken met ambtenaren om tot een gezamenlijke oplossing te komen. Als wij boeren iets van bovenaf opgelegd krijgen, gaan we massaal protesteren. Met dit project kunnen we zelf meesturen. Met laarzen aan om natte voeten te voorkomen gaan Ten Haken en projectleider Bart Bardoel een kijkje nemen op het perceel. Peter Jan ten Haken. Lopend over het weiland laat Ten Haken zien wat er aan zijn land veranderd is door het project. Vooraan hebben we niets met de foto René Manders grond gedaan. Alleen hebben we ervoor gezorgd dat het grondwater, dat normaal in de sloot terecht komt, nu eerst via de pomp gaat. Het achterste gedeelte van het terrein is omgeven door een wal. Precies in het midden staat een groen kastje dat alle metingen bijhoudt. Ik heb nog geen tijd gehad om het voorste stuk plat te maken, zegt hij tegen Bardoel. Met zijn tweeën kijken ze hoe de pomp erbij ligt. Water komt via twee buizen in de sloot terecht. De ene kant vangt water van het normale perceel op, de andere kant van het pilotperceel. Zo wordt het effect van de wal gemeten. Maar het verschil is goed te zien: op het voorste stuk staat nauwelijks water, terwijl bij de wal een hoop water verzameld is. Ten Haken zegt dat het nodig is om de theorie in de praktijk te toetsen. Boeren willen altijd eerst zien of iets werkt, anders geloven ze het niet. En als ik met deze proef gegevens kan verzamelen om anderen te overtuigen, komen we toch een stap verder. Zonder te experimenteren, kom je nergens. Voor een deel doet hij ook mee met het oog op het maatschappelijk belang. Uiteindelijk heb ik er geen last van als kelders in Eindhoven overstromen, maar als zij geen melk kopen dan heb ik geen inkomen. Als wij ervoor kunnen zorgen dat de kelders droog blijven, is dat ook goed voor ons imago. EINDHOVEN In een gebouw van Bedrijfskunde op de TU/e is spaanplaatgas aangetroffen. De concentratie is laag, maar de leiding heeft toch besloten om veertig personeelsleden naar het Hoofdgebouw te verhuizen. Deze mensen hebben al anderhalf jaar last van stank en geïrriteerde ogen en neuzen. Het probleem doet zich voor in het Paviljoen, een van de oudste gebouwen van de Technische Universiteit. Volgens Jos Hermus, directeur bedrijfsvoering van de faculteit Bedrijfskunde, zijn er naar aanleiding van de klachten onderzoeken uitgevoerd. Uiteindelijk zijn iets verhoogde concentraties formaldehyde (beter bekend als spaanplaatgas) gevonden. Maar niet in een zorgwekkende concentratie. Een licht verhoogde waarde, meer niet. Of dit echt de oorzaak is van de klachten is onduidelijk. De ventilatie in het oude gebouw is ook slecht, om een mogelijk andere oorzaak te noemen, zegt Hermus. Er is al geruime tijd sprake van onrust onder de medewerkers. Die is intussen zodanig dat we niet in een onwerkbare situatie terecht willen komen. Daarom gaan we deze veertig mensen, als ze dat willen, onderbrengen in het Hoofdgebouw. Eindhovenaar mishandelt echtgenote EINDHOVEN De politie heeft woensdagavond rond uur een 41-jarige Eindhovenaar in zijn woning aangehouden voor het plegen van huiselijk geweld. De Eindhovenaar zou kort voor zijn aanhouding in huis zijn 46-jarige Eindhovense vrouw hebben geslagen. De vrouw is voor de verwondingen aan haar gezicht behandeld in een ziekenhuis. De verdachte is ingesloten op het politiebureau. gemist onderweg geweest. En nog voor niks ook. Een telefonist van het landelijke callcenter waar ook de Taxbusklachten binnenkomen, zegt dat er nauwelijks sprake is van een afnemende klachtenstroom, waarvan opdrachtgever SRE vorige week nog gewag maakte. Het neemt een beetje af, maar niet heel erg. Tussen 7.00 uur en hebben we alweer tientallen boze telefoontjes gekregen. En dat is geen pretje. Niet voor de klanten van Taxbus, maar ook niet voor ons. Directeur Peter Schouten van regiotaxi Waterberg, dat Taxbus per 1 januari van Cibatax overnam, was gisteren niet bereikbaar. SINT-OEDENRODE Man hardhandig beroofd op straat Een 20-jarige man uit Nijmegen is eerder deze week beroofd, waarbij hij door zijn twee belagers is geschopt en met een mes in zijn gezicht en handen is gesneden. Het man fietste in de nacht van zondag op maandag rond uur over het Klaverpad, richting het Cathalijnepad. Onderweg bij een bruggetje werd hij door twee voetgangers van zijn fiets getrokken. De Nijmegenaar is eerst meerdere malen geschopt. Daarna trokken de daders hem overeind en sneden het slachtoffer diverse keren in het gezicht en handen, waarna ze geld eisten. De overvallers gingen er vervolgens met een buit van een paar euro vandoor. Het slachtoffer hield enkele snijwonden en pijnlijke plekken over aan de beroving. ed.nl/webwinkel Categorie / Binnen en Buitenleven WEBWINKEL Hygiënisch sensorsysteem Sensor Zeepdispenser Simplehuman heeft de traditionele zeepdispenser in een compleet nieuw jasje gestoken. De zeepdispenser is voorzien van een ingebouwde sensor. Dit innovatieve systeem is uiterst hygiënisch en u kunt precies de juiste hoeveelheid zeep instellen! Instelbare hoeveelheid Makkelijk navulbaar Met indicator voor de juiste hoeveelheid Normaal 59,95 Lezersprijs 39,95* *exclusief verzendkosten van 4,95

46

47

48 Publicatie : Cobouw Regio : Nederland Datum : 21 jun 2013 Pagina : 8 Frequentie : 5x per week cm2 : 203 Advertentiewaarde : 1.088,00 Oplage : DOMMEL MONITORINGPLUS alleen voor intern/eigen gebruik

49 ZLTO - 'Water vasthouden aan de bron' werkt pagina 1 van De aanleg van waterbergingsgebieden is een beproefde methode om overtollig water tijdelijk te parkeren om wateroverlast te voorkomen. Ook water vasthouden op percelen of in sloten levert goede resultaten op. Dat zijn enkele conclusies van het samenwerkingsproject Water vasthouden aan de bron, dat donderdag op een symposium bij ZLTO wordt afgesloten. In het project is praktijkervaring opgedaan om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. In 2009 startten 13 praktijkproeven in Brabant met medewerking van boeren, tuinders en natuurorganisaties. Er zijn verschillende robuuste en goedkope maatregelen getoetst. Bijvoorbeeld plaatsing van knijpstuwen, handmatig instelbare LOP-stuwen en het aanbrengen van een aarden wal rond het perceel. Op grote schaal Het project heeft onder meer aangetoond dat op deze manier water vasthouden werkt. Maar om echt effectief te zijn moet het dan wel op grote schaal gebeuren. Immers, je hebt veel sloten en percelen nodig om voldoende water op te vangen. Jos van den Hurk, melkveehouder in Heesch en deelnemer aan het project, is enthousiast. Ik heb veel meer inzicht gekregen in de mogelijkheden van tijdelijk water vasthouden door de proef op mijn bedrijf. We liggen met ons bedrijf in laaggelegen gebied en ondervinden zelf wateroverlast. Misschien kunnen zulke maatregelen dat tegengaan. Dan moeten ze natuurlijk wel op grote schaal aangelegd worden. dinsdag, 18 juni 2013 Mail Twitter Facebook Linkedin

50 ZLTO - 'Water vasthouden aan de bron' werkt pagina 2 van Veel meer tips over wat u op bedrijfsniveau kunt doen om duurzamer met water om te gaan vindt u in ons speciale webdossier. Bart Bardoel- Projectleider Bodem & Water stuur een Toon alle adviseurs Home 'Water vasthouden aan de bron' werkt Home Onderwerpen Agenda Bijeenkomsten Studieclubs Online netwerken VarkensNET Adviseurs Blogs Over ZLTO Over ZLTO Jaarverslag Werken bij ZLTO Medewerkers en bestuurders Pers Contact Afdelingen Lidmaatschap Lidmaatschap Ledenvoordeel Inloggen Zoek

51 ZLTO - 'Water vasthouden aan de bron' werkt pagina 3 van ZLTO ondersteunt u als ondernemer in de groene ruimte bij het realiseren van een duurzame positie in markt en maatschappij. meer over ZLTO lidmaatschap ZLTO Jaarverslag Nieuwe Oogst ZLTO Ledenvoordeel ZLTO Seizoenarbeid ZLTO Vastgoed info@zlto.nl alle contactinformatie Nieuwsbrief Twitter LinkedIn Youtube 2012, ZLTO disclaimer privacy & cookie statement

52

53 Aa en Maas - website Nieuwe methode om wateroverlast te voorkomen onderz... pagina 1 van Nieuwe methode om wateroverlast te voorkomen onderzocht Steeds vaker krijgen we te maken met hogere waterstanden en hevige piekbuien. Door de klimaatverandering en verstedelijking kunnen de problemen met wateroverlast groter worden, zoals deze maand is te zien in Midden- Europa. In Nederland hanteren we de trits vasthouden-bergen-afvoeren, als de leidraad bij de keuze van maatregelen om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen. Tot op heden is er nog weinig ervaring opgedaan met water vasthouden. Vasthouden betekent neerslag (aan de bron) tijdelijk opvangen in of op de bodem of in de haarvaten' (sloten). Door op een juiste wijze water vast te houden kunnen problemen benedenstrooms worden verminderd. Maar het voorkomt niet dat de inzet van waterbergingsgebieden noodzakelijk blijft. Afgelopen vier jaar zijn Brabantbreed verschillende methoden van vasthouden in de praktijk onderzocht. Op 20 juni worden de resultaten gepresenteerd tijdens een symposium. Realistische praktijkproeven De aanleg van waterberigingsgebieden is een beproefde methode om overtollig water tijdelijk te parkeren' om wateroverlast te voorkomen. Een andere optie is water vast te houden op percelen of in sloten.er was echter nog nooit onderzocht of dit ook werkt en welke constructies hiervoor nodig zijn. In het samenwerkingsproject Water vasthouden aan de bron' is praktijkervaring opgedaan om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. In 2009 startten 13 praktijkproeven in Brabant met medewerking van agrariërs en natuurorganisaties. Er zijn verschillende robuuste en goedkope maatregelen getoetst. Bijvoorbeeld plaatsing van knijpstuwen, handmatig instelbare LOP-stuwen en het aanbrengen van een aarden wal rond het perceel. Op het moment dat het hard regent stroomt het water niet meteen weg, maar wordt enkele dagen in het gebied vastgehouden. Zo ontstaat er minder snel een probleem benedenstrooms op punten waar sloten en beken bij elkaar komen. In het project is onderzocht of de maatregelen in de praktijk effectief zijn en inpasbaar zijn in natuurgebieden en in de bedrijfsvoering van de agrariër. Gedurende de looptijd zijn intensief grondwaterstanden en afvoeren gemeten.dit is de eerste keer dat in Nederland praktijkonderzoek is verricht op dit onderwerp. De resultaten Het project heeft aangetoond dat op deze manier water vasthouden werkt. Om echt effectief te zijn moet het dan wel op grote schaal gebeuren. Immers, je hebt veel sloten en percelen nodig om voldoende water op te vangen. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen.kees Coppens, lid Dagelijks Bestuur waterschap Brabantse Delta: "Dit project is een eye-opener. Ik had er vroeger nooit bij stilgestaan dat je zoveel in de haarvaten van het watersysteem kunt vasthouden. Dat helpt om benedenstrooms wateroverlast te verminderen." Jos van den Hurk, melkveehouder in Heesch en deelnemer aan het project:"ik heb veel meer inzicht gekregen in de mogelijkheden van tijdelijk water vasthouden door de proef op mijn bedrijf. We liggen met ons bedrijf in laaggelegen gebied en ondervinden zelf wateroverlast. Misschien kunnen zulke maatregelen dat tegengaan. Dan moeten ze natuurlijk wel op grote schaal aangelegd worden." Hoe verder?

54 Aa en Maas - website Nieuwe methode om wateroverlast te voorkomen onderz... pagina 2 van Het praktijkonderzoek heeft voldoende nieuwe aanknopingspunten opgeleverd. Waterschap Brabantse Delta heeft het eind van de proeven niet afgewacht en bij de evaluatie van de werking van de LOP-stuwen besloten deze - waar mogelijk en nuttig - om te bouwen tot knijpstuwen, mits de eigenaar daarmee akkoord gaat. Waterschap De Dommel bouwt de eigen LOP-stuwen om tot knijpstuwen, waar zinvol en effectief. Waterschap Aa en Maas gaat aan de slag met een kansenkaart voor water vasthouden, zodat maatregelen op zinvolle locaties uitgevoerd kunnen worden. "Verder willen we vasthoudmaatregelen meenemen in herstelprojecten van natte natuurparels", vertelt Dick Boland, projectleider namens de waterschappen. "We werken daar aan het Gewenste Grond- en Oppervlaktewater Regime (GGOR). In die natte natuurgebieden zijn tijdelijk hogere waterpeilen dan de GGOR door het vasthouden van gebiedseigen water op het maaiveld meestal geen probleem. Het gaat dan al snel om grote hoeveelheden, dus dat levert een flinke bijdrage." Water vasthouden aan de Bron is een samenwerkingsproject van de waterschappen Aa en Maas, De Dommel en Brabantse Delta, Provincie Noord-Brabant, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Brabants Landschap en Brabants Particulier Grondbezit, Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie en Brabantse Milieu Federatie.

55 AgriHolland : nieuws pagina 1 van /06/2013 'Water vasthouden aan de bron' werkt Om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen is het mogelijk om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. Dat blijkt uit het project 'Water vasthouden aan de bron'. In 2009 startten 13 praktijkproeven in Brabant met medewerking van agrariërs en natuurorganisaties. Er zijn verschillende robuuste en goedkope maatregelen getoetst. Bijvoorbeeld plaatsing van knijpstuwen, handmatig instelbare LOP-stuwen en het aanbrengen van een aarden wal rond het perceel. Op het moment dat het hard regent stroomt het water niet meteen weg, maar wordt enkele dagen in het gebied vastgehouden. Het project heeft aangetoond dat op deze manier water vasthouden werkt. Om echt effectief te zijn moet het dan wel op grote schaal gebeuren. Immers, je hebt veel sloten en percelen nodig om voldoende water op te vangen. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. Het praktijkonderzoek heeft voldoende nieuwe aanknopingspunten opgeleverd. Waterschap Brabantse Delta heeft het eind van de proeven niet afgewacht en bij de evaluatie van de werking van de LOP-stuwen besloten deze - waar mogelijk en nuttig - om te bouwen tot knijpstuwen, mits de eigenaar daarmee akkoord gaat. Waterschap De Dommel bouwt de eigen LOP-stuwen om tot knijpstuwen, waar zinvol en effectief. Waterschap Aa en Maas gaat aan de slag met een kansenkaart voor water vasthouden, zodat maatregelen op zinvolle locaties uitgevoerd kunnen worden. Zie voor meer informatie de site van Waterschap Brabantse Delta. bron: Waterschap Brabantse Delta, 17/04/13 Copyright 2013 AgriHolland B.V.

56 GroeneRuimte : nieuws pagina 1 van /06/2013 'Water vasthouden aan de bron' werkt Om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen is het mogelijk om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. Dat blijkt uit het project 'Water vasthouden aan de bron'. In 2009 startten 13 praktijkproeven in Brabant met medewerking van agrariërs en natuurorganisaties. Er zijn verschillende robuuste en goedkope maatregelen getoetst. Bijvoorbeeld plaatsing van knijpstuwen, handmatig instelbare LOP-stuwen en het aanbrengen van een aarden wal rond het perceel. Op het moment dat het hard regent stroomt het water niet meteen weg, maar wordt enkele dagen in het gebied vastgehouden. Het project heeft aangetoond dat op deze manier water vasthouden werkt. Om echt effectief te zijn moet het dan wel op grote schaal gebeuren. Immers, je hebt veel sloten en percelen nodig om voldoende water op te vangen. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. Het praktijkonderzoek heeft voldoende nieuwe aanknopingspunten opgeleverd. Waterschap Brabantse Delta heeft het eind van de proeven niet afgewacht en bij de evaluatie van de werking van de LOP-stuwen besloten deze - waar mogelijk en nuttig - om te bouwen tot knijpstuwen, mits de eigenaar daarmee akkoord gaat. Waterschap De Dommel bouwt de eigen LOP-stuwen om tot knijpstuwen, waar zinvol en effectief. Waterschap Aa en Maas gaat aan de slag met een kansenkaart voor water vasthouden, zodat maatregelen op zinvolle locaties uitgevoerd kunnen worden. Zie voor meer informatie de site van Waterschap Brabantse Delta. bron: Waterschap Brabantse Delta, 17/04/13 Copyright 2013 AgriHolland B.V.

57 'Water vasthouden aan de bron' werkt pagina 1 van 'Water vasthouden aan de bron' werkt maandag 17 juni 2013 Om wateroverlast benedenstrooms te voorkomen is het mogelijk om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen... > Camping Le Chêne Gris 4* camping met zwembad & animatie. Vlakbij Parijs & Disney. Boek nu! 0 reacties 0 Reageer... Beste Gemeenschap Delen back to top

58 ROS Kabelkrant startpagina pagina 1 van Welkom bij de website van Start Contact Site overzicht Aanmelden Start Rubrieken Jaaroverzicht Agenda Multimedia Reageren Links Start Waterschap Aa en Maas Foto's bestellen 18 juni 2013 Steeds vaker krijgen we te maken met hogere waterstanden en hevige piekbuien. Door de klimaatverandering en verstedelijking kunnen de problemen met wateroverlast groter worden, zoals deze maand is te zien in Midden-Europa. Krant archief Klik hier... In Nederland hanteren we de trits vasthouden-bergenafvoeren, als de leidraad bij de keuze van maatregelen om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen. Tot op heden is er nog weinig ervaring opgedaan met water vasthouden. Vasthouden betekent neerslag (aan de bron) tijdeijk opvangen in of op de bodem of in de 'haarvaten'. Door op een juiste wijze water vast te houden kunnen problemen benedenstrooms worden verminderd. Maar het voorkomt niet dat de inzet van waterbergingsgebieden noodzakelijk blijft. Op 20 juni worden de resultaten gepresenteerd tijdens een symposium. De aanleg van waterberigingsgebieden is een beproefde methode om overtollig water tijdelijk te 'parkeren 'om wateroverlast te voorkomen. Een andere optie is water vast te houden op percelen of in sloten.er was echter nog nooit onderzocht of dit ook werkt en welke constructies hiervoor nodig zijn. In het samenwerkingsproject 'Water vasthouden aan de bron' is praktijkervaring opgedaan om water in hoger gelegen landbouw- en natuurgebieden kortstondig vast te houden. In het project is onderzocht of de maatregelen in de praktijk effectief zijn en inpasbaar zijn in natuurgebieden en in de bedrijfsvoering van de agrariër. Gedurende de looptijd zijn intensief grondwaterstanden en afvoeren gemeten. Het project heeft aangetoond dat op deze manier water vasthouden werkt. Knijpstuwen en handmatige bediende stuwen bieden goede mogelijkheden om piekafvoer te remmen. Type hieronder een zoekterm en klik op 'Zoeken', type een datum in het datumveld of druk op het kalender knopje om een datum te selecteren in de kalender Zoeken Geef uw mening ROS Kabelkrant zendt nu ook videobeelden uit. Hoe ziet u die het liefst? Als onderdeel van de kabelkrant rubrieken, dus ongeveer iedere twintig minuten Op een vast tijdstip, bijvoorbeeld telkens op het halve uur Maakt me niet uit Stem! Resulaten. Advertentie Jos van den Hurk, melkveehouder in Heesch en deelnemer aan het project: 'Ik heb veel meer inzicht gekregen in de mogelijkheden van tijdelijk water vasthouden door de proef op mijn bedrijf'. Advertentie Knijpstuw van Fam. Otjens in Etten- Leur Handmatige stuw van Jos vd Hurk, Heesch

59 ROS Kabelkrant startpagina pagina 2 van Advertentie

60 ZLTO - Film: Vasthouden water beperkt overlast pagina 1 van Het project 'Water vasthouden aan de bron' is donderdag afgesloten in Den Bosch. De meeste betrokkenen zijn het erover eens dat vasthouden van water in boerenslootjes bijdraagt aan het voorkomen van wateroverlast elders. Over heel Noord-Brabant hebben de waterschappen in proeflocaties ingericht. Daar zijn 3 soorten maatregelen genomen om water in natte periodes te bufferen zodat in lange droge perioden minder aanvoer nodig is. Getest zijn: de omwalling van percelen de plaatsing van een knijpstuw in kavelsloten of de plaatsing van een handbediende LOP-stuw. ZLTO was de afgelopen 4 jaar projectleider van het project. Diverse leden van ZLTO hebben hun gronden beschikbaar gesteld en geëxperimenteerd met stuwtjes en walletjes. Hun ervaringen en die van andere water- en terreinbeheerders zijn in 15 minuten samengevat in een film. dinsdag, 25 juni 2013 Mail Twitter Facebook Linkedin

61 Nieuws van woensdag 19 juni 2013 Droge voeten door 'vasthouden' Eindhovens Dagblad (p.26) water vasthouden aan de bron - Het beheersen van o- vertollig regenwater begint in de 'haarvaten'; de slootjes. Met behulp van stuwen in slootjes kunnen grote hoeveelheden hemelwater gereguleerd worden afgevoerd door Rob Burg r.burg@ed.nl EINDHOVEN - Grote, langdurige hoosbuien komen de afgelopen jaren steeds vaker voor. Met dank aan het veranderende klimaat. Vooral in de stroomgebieden van rivieren zorgt die extreme regenval nogal eens voor natte voeten. De overstromingen in Duitsland zijn het meest recente, ingrijpende voorbeeld. Door de afvoer van hemelwater al in de 'haarvaten' - sloten en beken - beter te reguleren, of door water tijdelijk op te slaan in het gebied waar het is gevallen, kan veel overlast worden voorkomen. Dit blijkt uit praktijkonderzoek van de drie Brabantse waterschappen, in samenwerking met de provincie en ZLTO. Morgen worden de resultaten van vier jaar onderzoek onder de noemer 'Water vasthouden aan de bron' gepresenteerd tijdens een symposium in Den Bosch. In het kader van dat onderzoek werden op dertien plekken in Brabant proefprojecten opgestart. Daarbij werden diverse soorten stuwen in sloten geplaatst en werden agrarische percelen met een aarden wal omringd, om zodoende het regenwater vast te kunnen houden. Het is voor het eerst dat deze werkwijze uitgebreid en langdurig in Nederland werd getest. "Uit de resultaten van de pilots blijkt dat het werkt", zegt Niels Entzinger, hydroloog bij waterschap De Dommel. "Met een stuw is de piekafvoer tijdens hevige buien te verkleinen." Het plaatsen van stuwen of het opwerpen van aarden wallen doet een beroep op solidariteit: de boer zelf heeft er niet zo heel veel aan. Benedenstrooms, daar waar sloten en beken in rivieren uitkomen, zijn de gevolgen duidelijker merkbaar. Volgens Entzinger zijn de consequenties voor de grondeigenaar te overzien: "Het vasthouden van het water hoeft normaliter niet langer dan een tot drie dagen te duren. Bovendien doet de wateroverlast zich voornamelijk in het najaar en de winter voor; als er geen gewassen op het land staan." De kosten blijven beperkt, zegt Entzinger. De meeste a- grariërs hebben al stuwen in hun sloten en vaak kan worden volstaan met een kleine aanpassing. Entzinger erkent dat de stuwtjes pas echt effect sorteren, als een groot aantal grondeigenaren meedoet. "Het is nu aan overheden om hier beleid op te maken." Leon Liebregts, terreinbeheerder van landgoed De Utrecht, óók deelnemer aan het project, spreekt van een win-winsituatie. De natuur vaart er wel bij. Er werden twee knijpstuwen geplaatst. "Hemelwater blijft nu langer in het natuurgebied beschikbaar. Vooral in de zomer en in het voorjaar liep het daar te snel weg." De meest effectieve manier om water tijdelijk vast te houden, is met behulp van een wal rondom een perceel. Deze methode werd op twee plekken uitgeprobeerd. De methode is ingrijpend: het water blijft langere tijd op het maaiveld staan, waardoor eventueel schade kan ontstaan. ;Ook 'knijpstuwen' werden in de strijd geworpen. Deze speciale stuwen, met een gat erin, stremmen het water bij grote toevoer. De afvoer wordt 'afgevlakt en vertraagd'. Met een knijpstuw in de sloot kan 2 tot 4 procent van de afvoerpiek tijdens hevige buien worden vastgehouden. ;LOP-stuwen (landbouwontwikkelingsplan) zijn stuwen die het water lokaal vasthouden. Deelnemers aan de proef kregen een sms'je als de stuw met een of meer planken moest worden verhoogd. Nadat het water benedenstrooms gedaald is, kunnen ze er weer uit. ;Grote overloopgebieden, zoals hier in Oirschot in januari 2012, blijven nodig bij overvloedige regenval. Foto Kees Martens REFERENTIE - 1 -