abcdefgh Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand Noordzee juli 2008

Transcriptie

1 abcdefgh Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand Noordzee juli 2008

2 Colofon Uitgegeven door: Rijkswaterstaat Noord-Holland Informatie: Drs. G. Ellerbroek Telefoon: Fax: Auteurs: Drs. G. Ellerbroek, Dr. M.J.C. Rozemeijer, Dr. J.M. de Kok, Ir. J. de Ronde Datum: 16 juli 2008 Status: eindversie Bestandsnaam: Evaluatieprogramma MER winning suppl-znd def 16jul08 2 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

3 Inhoudsopgave Inleiding 5 2 Evaluatieprogramma MER Hoofdlijnen EP Sterkte en afmeting slibpluim Foerageergedrag vogels De (cumulatieve) effecten van onderwatergeluid op zeezoogdieren Bodemonderzoek ter voorbereiding van MER Evaluatieprogramma MER Inleiding Slibverspreiding Analyse, interpretatie en over-all rapportage slibmetingen Slibmodellering Tweede serie slibpluimmetingen en overige metingen Gebruik van remote sensing-data Doorvertaling primaire productie naar benthos Beschrijving van het onderzoek Fasering en planning Risico's en sturingsmogelijkheden Toename van slib i.r.t. de natuurlijke omstandigheden Verstoring, ruimtelijke en temporele verspreiding van soorten Schelpenbanken Zwarte Zee-eenden Roodkeelduikers Gewone Zeehond Grijze Zeehond Onderwatergeluid en zeezoogdieren 17 Bijlagen: 1 - Leemten in kennis, aanzet tot evaluatieprogramma (MER ) 2 - Overzicht onderzoeken evaluatieprogramma Overzicht bodemonderzoek voor MER van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

4 4 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

5 1 Inleiding Voor de winningen van suppletiezand in 2007 en die in de jaren zijn twee MER-en opgesteld: - MER winning suppletiezand Noordzee 2007 d.d ; - MER winning suppletiezand Noordzee d.d De evaluatie is het laatste onderdeel van de m.e.r.-procedure. Ten behoeve van de evaluatie is de initiatiefnemer verplicht het benodigde onderzoek uit te voeren op basis waarvan het bevoegde gezag te zijner tijd de evaluatie kan uitvoeren. In beide MER-en is een aanzet tot een evaluatieprogramma (EP) opgenomen. Met betrekking tot de winning van suppletiezand is de verplichting tot het uitvoeren van evaluatieonderzoek vastgelegd en nader uitgewerkt in resp. de ontgrondingsvergunningen voor de winningen in 2007 en die in Wat 2008 betreft is deze verplichting vastgelegd in de (ontwerp)- ontgrondingsvergunningen voor de drie grootste winningen van suppletiezand in 2008, nl. die bij Noord-Holland-noord (reguliere suppletie) en die voor de Zwakke Schakel Westkapelle in Zeeland en voor de Zwakke Schakel Delflandse kust (deze winning loopt tot 2010). doel Het evaluatieonderzoek heeft de volgende doelen: - 1 e : nagaan of de (belangrijkste) effectvoorspellingen juist zijn; - 2 e : extra kennis genereren i.v.m. de gesignaleerde leemten in kennis; waaraan een derde doel kan worden toegevoegd: - 3 e : extra kennis genereren i.v.m. aangescherpte eisen die vanuit de natuurbescherming gesteld worden aan de uitvoering. Verder kan als spin-off van het onderzoek inzicht in effecten worden verkregen dat kan leiden tot bijstelling van uitvoeringseisen en eventueel tot kostenbesparing. samenhang tussen beide evaluatieprogramma's Om een volledig overzicht te geven van de evaluatie-inspanningen gerelateerd aan de winning van suppletiezand, omvat het voorliggende programma ook de onderzoeken die n.a.v. het MER 2007 zijn gedaan dan wel nog gaande zijn of nog moeten worden gestart. Het EP bij het MER 2007 wordt in hoofdstuk 2 behandeld. Onderdelen van dit EP die nog niet zijn voltooid dan wel nog moeten worden gestart zijn voor de overzichtelijkheid opgenomen in het EP bij het MER fasering en voortgangsrapportage programma Het evaluatieprogramma uitgewerkt in hoofdstuk 3 - geeft een overzicht van de onderzoeken die voor de komende 5 jaar zijn voorzien en zijn zo ver uitgewerkt als nu mogelijk is. Verder is er een globale planning gegeven. Een samenvattend overzicht is in bijlage 2 opgenomen. Het is de bedoeling dat het programma in overleg met het bevoegd gezag - jaarlijks wordt geactualiseerd en zo nodig bijgesteld, mede aan de hand van de intussen verkregen resultaten. Daartoe zal jaarlijks een voortgangsrapportage worden opgesteld over het tot dan verrichte onderzoek met een voorstel voor het verdere verloop van het onderzoeksprogramma. 5 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

6 2 Evaluatieprogramma MER Hoofdlijnen EP 2007 Het evaluatieprogramma (EP) voor het MER winning suppletiezand 2007 is uitgewerkt in een brief van Rijkswaterstaat Noord-Holland (RWS-NH) aan het bevoegd gezag (Inspectie Verkeer en Waterstaat, IVW) 1 en omvat de volgende hoofdonderwerpen: - sterkte en afmeting slibpluim; - foerageergedrag vogels; - de (cumulatieve) effecten van onderwatergeluid op zeezoogdieren. In de volgende paragrafen worden deze toegelicht. 2.2 Sterkte en afmeting slibpluim In het evaluatieprogramma voor het MER 2007 is het onderzoek m.b.t. de slibpluim in drie onderdelen gesplitst: a. grootschalige meting van het achtergrondgehalte aan zwevend slib (T 0 ); b. metingen in de slibpluim van een zandwinning; c. analyse van satellietbeelden in combinatie met de slibpluimmetingen. a. grootschalige meting van het achtergrondgehalte aan zwevend slib (T 0 ) Ter uitvoering hiervan zijn in mei 2007 in opdracht van RWS-NH door het Havenbedrijf van Rotterdam (HbR) metingen uitgevoerd om het achtergrondgehalte aan zwevend slib (T 0 ) te meten. Deze metingen sloten aan bij T 0 -metingen van HbR i.v.m. de zandwinning voor de Maasvlakte 2 en werden uitgevoerd op 46 locaties in de kustzone van Noord-Holland vanaf Petten t/m Vlieland. Naast slib is ook het chlorofylgehalte bepaald als maat voor de algenconcentratie. Verder zijn allerlei parameters als positie, diepte, temperatuur vastgelegd. De resultaten omvatten zowel direct gemeten parameters als in het laboratorium bepaalde grootheden. Alle meet- en analyseresultaten zijn in oktober 2007 gerapporteerd 2. b. metingen in de slibpluim van een zandwinning In september en oktober 2007 zijn met twee meetschepen (van HbR en van RWS) metingen in de slibpluim van de zandwinning ten westen van Huisduinen / Den Helder uitgevoerd, z.g. T 1 -metingen. De resultaten omvatten - net als bij de T 0 -metingen - zowel direct gemeten parameters als in het laboratorium bepaalde grootheden. Er is gemeten met twee meetschepen: de Spirit van HbR en de Zirfaea van RWS. Alle meet- en analyseresultaten zijn in juni/juli 2008 gerapporteerd (Spirit-metingen 3 en Zirfaea-metingen 4 ). In een volgende stap worden alle analyse- en meetresultaten van de T 0 - en de T 1 -metingen in samenhang geanalyseerd en geïnterpreteerd, waarbij ook 1 brief van RWS-NH aan IVW d.d WSV 2007/ Meetrapport SiltProfilermetingen mei 2007 voor de Noord-Hollandse kust, WL Delft Hydraulics Rapport, september Meetrapport SiltProfilermetingen met de Spirit 17 september, 1 en 2 okt voor de Noord- Hollandse kust, Deltares, juni Meetrapport suspensiemetingen Ms. Zirfaea bij zandwinning 17, 18 en 19 september 2007 voor de Noord-Hollandse kust, Deltares, concept juli van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

7 gebruik zal worden gemaakt van remote sensing-metingen (satellietbeelden). Om pragmatische redenen (d.w.z. alle onderzoeken die in 2008 beginnen overzichtelijk in één programma) zijn deze uitwerking en de rapportage daarover opgenomen in het EP , zie verder paragraaf Foerageergedrag vogels Dit onderzoek had tot doel om na te gaan of het vangstsucces van een zeevogel werd beïnvloed door de extra vertroebeling ten gevolge van zandwinning op zee. Het richtte zich op de Grote Stern, waarvan op Texel, nabij de zuidpunt, een grote broedkolonie voorkomt en waarvan deze vogels foerageren in het Marsdiep en tussen de Razende Bol en Texel. De belangrijkste conclusie van het onderzoeksrapport 5 is dat het vangstsucces niet in wezenlijke mate afneemt (0,3 extra duiken per uur nodig bij een gemiddelde duikfrequentie van ~8 duiken per uur om voldoende vis te vangen; Sternen kunnen een maximum van 77 duiken per uur halen). Dit onderdeel van het EP 2007 is hiermee afgesloten. 2.4 De (cumulatieve) effecten van onderwatergeluid op zeezoogdieren Gezien de complexiteit van het onderwerp en het aantal instanties die zich met dit onderwerp (of een deelaspect) bezighouden, is begonnen met een inventarisatie van lopende en geplande onderzoeken binnen het onderzoeksveld om - in overleg met de diverse betrokkenen - tot een goede afbakening te komen. Omdat het onderzoek op zijn vroegst in het vierde kwartaal van 2008 zal kunnen beginnen, is dit onderwerp opgenomen in het EP Intussen is de voorgestelde aanpak bijgesteld en uitgebreid ten opzichte van die uit het EP 2007, zie verder paragraaf Bodemonderzoek ter voorbereiding van MER Ter voorbereiding van het MER zijn twee soorten bodemonderzoek uitgevoerd: inventarisaties van bestaande meetgegevens en bodemonderzoek op basis van uitgevoerde boringen en met behulp van een side-escan-monitor. Hoewel deze onderzoeken strikt genomen geen evaluatieonderzoeken zijn, maar deze gegevens wel belangrijk (kunnen) zijn bij de interpretatie van het komende evaluatieonderzoek, is in bijlage 3 een overzicht gegeven van de uitgevoerde onderzoeken met een samenvatting van de resultaten. 5 De relatie tussen zichtdiepte en vangstsucces van de Grote Sterns van De Petten, Texel, Imares Rapport C097/07 d.d van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

8 3 Evaluatieprogramma MER Inleiding In hoofdstuk 6 "Leemten in kennis, aanzet evaluatieprogramma" van het MER zijn voor het EP de volgende onderwerpen benoemd: - slibverspreiding; - doorvertaling van de primaire productie naar hogere trofische niveaus; - effect van de toename van slib in relatie tot de natuurlijke omstandigheden; - verstoring, ruimtelijke en temporele verspreiding van soorten. Het volledige hoofdstuk 6 is opgenomen in bijlage 1. In de volgende paragrafen wordt het programma uitgewerkt, waar mogelijk al tot concrete onderzoeksvoorstellen. Verder is er een verdeling in de tijd gemaakt: onderzoeken die in 2008 zullen worden gestart en onderzoeken die in 2009 of later zullen beginnen. Bij de uitwerking is steeds de tekst in hoofdstuk 6 van het MER als vertrekpunt genomen, zie bijlage 1. In bijlage 2 is overzicht gegeven van gegeven van alle nu voorziene onderzoeken (korte beschrijvingen per onderzoek voor 2008 en voor latere jaren en een globale planning). De onderzoeken hebben per onderzoeksgebied een nummer gekregen. De onderzoeksgebieden hebben de volgende afkortingen: - s: slib - b: doorvertaling van primaire productie naar benthos - e: schelpenbanken (Ensis) - v: verstoring - g: onderwatergeluid. 3.2 Slibverspreiding Analyse, interpretatie en over-all rapportage slibmetingen 2007 Zoals in het vorige hoofdstuk is opgemerkt, zullen in het kader van het programma alle analyse- en meetresultaten van de T 0 - en de T 1 - metingen in 2007 verder en in onderlinge samenhang worden geanalyseerd en geïnterpreteerd. Hierbij zal ook gebruik worden gemaakt van remote sensingmetingen (satellietbeelden). Onderzoeksvoorstellen te starten in 2008: s1 Schatting T 0 -situatie 2007: interpretatie en analyse van T 0 -metingen in 2007 (ook die van HbR). s2 Analyse van remote sensing-metingen (satellietbeelden) als hulpmiddel bij interpretatie T 0 - en de T 1 -metingen (pilot-onderzoek). s3 Schatting T 1 -situatie 2007: interpretatie en analyse van T 1 -metingen in 2007 in de slibpluim van de zandwinning bij Huisduinen/Den Helder, waarbij ook een schatting wordt gemaakt van de momentane achtergrondconcentratie. 8 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

9 Onderzoek voor 2009 of latere jaren: s4 Effectenrapport metingen 2007 incl. validatie modelvoorspelling: het T 1 -beeld wordt vergeleken met het T 0 -beeld. Vergelijking met de effectvoorspelling in het MER 2007 en - na opschaling voor de zandwinning bij Huisduinen / Den Helder - met de vergelijkbare modelruns die voor 2008 zijn uitgevoerd Slibmodellering In de slibmodelberekeningen in het MER zijn de onzekerheden meegenomen door de berekende slibconcentratie met een factor 2,2 te vermenigvuldigen. Deze onzekerheden betreffen het gehanteerde modelconcept en de bijbehorende parameterset en daarnaast de onzekerheid in de forcering. De belangrijkste onzekerheid is de uitwisseling van slib tussen waterkolom en bodem en de hiermee samenhangende verhouding tussen de hoeveelheid slib in suspensie en de hoeveelheid slib in en op de zeebodem. Ook de gemiddelde verblijftijd van slib in de Nederlandse kustzone hangt hiermee nauw samen en daarmee de grootte van het lange-termijneffect van grootschalige zandwinningen. Doordat de onzekerheden zijn meegenomen in de berekeningen is een verantwoorde besluitvorming mogelijk geweest ten aanzien van de winningen in Maar het is onzeker of in de nabije toekomst de worst case-benadering nog zal voldoen, omdat verwacht wordt dat de zandwinningen in omvang zullen toenemen en de eisen die aan de uitvoering worden gesteld vanuit de natuurbescherming, strenger zullen worden. Deze overwegingen vormen de aanleiding om na te gaan of met bijstelling van de modelparameters de modeluitkomsten kunnen worden verbeterd. Daartoe zal het volgende worden gedaan (een deel is in s4 opgenomen; de nummers verwijzen naar de onderzoeken): - Modelvalidatie als onderdeel van het effectenrapport voor Daarbij worden de gemeten (inclusief satellietwaarnemingen) en de berekende slibconcentraties voor de hele Nederlandse kustzone met elkaar vergeleken. Dit levert informatie op die gebruikt kan worden voor het bijstellen van modelparameters (s4). - Er wordt specifiek gekeken naar de winning bij Huisduinen/Den Helder in Hiertoe worden de uitkomsten van de uitgevoerde modelberekeningen (voor 2008) bijgeschaald naar de winhoeveelheden van 2007 en vergeleken met alle beschikbare meetwaarden van die winning. Hieruit volgen weer aanwijzingen over parameters en andere invoergrootheden van het model (s4). - Er wordt een inventarisatie gedaan van de bestaande gegevens over slib in de Nederlandse zeebodem; na bestudering ervan moet blijken of met behulp van deze gegevens (bv. over korrelgrootteverdeling) modelparameters met betrekking tot eigenschappen van het slib kunnen worden bijgesteld (s5). - Er wordt een algemene literatuurstudie uitgevoerd met betrekking tot slib in de zeebodem, de uitwisselingssnelheden met de waterkolom en de verblijftijden in de zeebodem. Ook dit kan aanleiding geven tot bijstelling van modelparameters (s6). - Alle informatie van de voorgaande stappen wordt geïntegreerd en een bijgestelde parameterset wordt gekozen. Er wordt dan op basis van expert kennis ingeschat of deze nieuwe parameterset tot significant andere modelresultaten zal leiden (s6). Is dat het geval dan worden er nieuwe berekeningen gedaan (voor 1 scenario) voor de hele Nederlandse kust met de nieuwe parameters (s7). 9 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

10 Onderzoek te starten in 2008 s5 Inventarisatie beschikbare gegevens over slib in de bodem. s6 Literatuurstudie naar gegevens over de uitwisseling van slib tussen zeebodem en waterkolom. Zo mogelijk bijstelling van de modelparameters. Ook de gegevens van de T1 meting (in situ en remote sensing) worden hierbij betrokken. Onderzoek voor 2009 of latere jaren: s7 Nieuwe modelberekeningen (als daar aanleiding toe is) Tweede serie slibpluimmetingen en overige metingen Afhankelijk van de uitkomsten van de hierboven genoemde onderzoeken zal bezien worden of het zinvol is om de pluimmetingen en eventueel andere metingen, al dan niet in gewijzigde opzet en op andere locaties, te herhalen. Deze metingen zullen dan op zijn vroegst in 2009 aanvangen. Onderzoek voor 2009 of latere jaren: s8 2 e serie metingen in de pluim van een grote zandwinning; plan en parameters vast te stellen mede op basis van de resultaten c) (Eventueel) Gebruik van remote sensing-data In opdracht van de WD worden in een ander kader data (MODIS en MERIS) bewerkt tot velden (1000 m resolutie) met gecalibreerde en gevalideerde waarden voor zwevend stof, chlorofyl-a en CDOM (opgelost organisch materiaal) van 2003 t/m M.b.v. deze gegevens kan vermoedelijk de T 0 - situatie in beeld worden gebracht evenals de mogelijke effecten van zandwinningen in deze periode. Hiervoor zijn gedetailleerde data nodig met betrekking tot winlocaties, -hoeveelheden en -perioden. Uit een pilot-onderzoek zoals vermeld onder b) moet blijken of satellietbeelden bruikbaar zijn voor dit doel. Onderzoek voor 2009 of later: s9 Analyse van remote sensing-metingen (satellietbeelden) ter bepaling van de T 0 -situatie en effecten van zandwinningen (eventueel). 3.3 Doorvertaling primaire productie naar benthos Beschrijving van het onderzoek In het MER is een belangrijk uitgangspunt dat er geen voedsellimitatie is voor het pelagische systeem en het benthische systeem. Zeker gezien de kleine veranderingen die optreden door de winning van suppletiezand is dit gerechtvaardigd. Maar er is natuurlijk een omslagpunt waar eventueel voedselbeperkingen kunnen optreden. Daarom zal onderzoek worden verricht om meer inzicht te krijgen bij welke drempelwaarde in algenproductie voedselbeperking van Benthos wel optreedt en vanaf welke drempelwaarde dat gaat doorwerken in de hogere trofische lagen waarin zich de doelsoorten bevinden. Daartoe zal onderzoek worden gedaan om meer inzicht te krijgen in de impact van verandering van algenproductie (in kwantiteit, kwaliteit en timing, door extra slib) op de daarvan afhankelijk voedselwebs en ketens zoals uitgewerkt voor de meest aanwezige soort: Ensis americensus. Dit onderzoeksdoel kan worden bereikt in een onderzoek waarin direct effecten op Ensis worden 10 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

11 gemeten, zoals wijziging in de dynamiek van de klepbewegingen en veranderingen in de groei, op relevante plaatsen op de zeebodem. Dit onderzoek zal worden gedaan met z.g. bodemlanders. Een bodemlanders is een verplaatsbare stellage die op de zeebodem wordt geplaatst en waaraan korven zijn gemonteerd waarin zich de te onderzoeken schelpdieren bevinden. Met de mossel als onderzoeksdier is hiermee veel ervaring opgedaan. Als eerste stap zal de klepmonitor die is ontwikkeld voor de mossel, moeten worden aangepast voor Ensis. Aan de bodemlander zal ook apparatuur worden bevestigd voor het bepalen van parameters als de fluorescentie, zwevendstofgehalte, temperatuur e.d. Om de resultaten goed te kunnen interpreteren - zal een theoretisch groeimodel worden ontwikkeld (Dynamic Energy Budget modelling, DEB); - zal worden uitgezocht hoe groot en hoe variabel in het verleden de groei van Ensis is geweest. Gegevens hierover zijn ondersteunend om te kunnen vaststellen of de groei gemeten in een bodemlander gelijk is aan die in het veld; - zal worden geëvalueerd in wat de beschikbare budgetten zijn aan algen en wat het bestand aan Ensis in de kustzone nodig heeft. Van daaruit kan worden ingeschat wat de gevoeligheid is van de kwantitatief belangrijkste soort in de Nederlandse kustzone Fasering en planning Het voorgestelde onderzoek zal in fases worden uitgevoerd, waarbij na elke fase op basis van de uitkomsten zal worden beslist of het onderzoek wordt voortgezet en zo ja hoe. Op dit moment worden de volgende fasen onderscheiden voor het onderzoek met de bodemlanders; een globale planning is in bijlage 2-c opgenomen; zie ook paragraaf nr fase onderwerp b1 1 Haalbaarheid methode: aanpassing en optimalisatie van de bestaande bodemlander en meetapparatuur (m.n. klepstand-monitor) voor Ensis b2 1 Overzichtstudie: analyse bestaande data, om na te gaan hoe groot en hoe variabel de groei in het veld is al dan niet gecorreleerd aan (a)biotische gegevens evaluatie en beslissing b3 1 Veldmetingen testfase: aanpassen bodemlander en uitvoeren van proefmetingen in de bodemlander en in de directe omgeving b4 1 Ontwikkeling DEB voor Ensis evaluatie en beslissing b5 2 Opschaling en evaluatie effect slibkwaliteit evaluatie en beslissing b6 3 Onderzoek effecten zandwinning Far-field dan wel mid-field evaluatie en beslissing b7 4 Voortzetting van het onderzoek b8 5 Over-all evaluatie en rapportage: Bij welke algenproductie groeilimitatie van het Benthos in de Kustzone - hoeveel algen heeft de populatie Ensis in de kustzone nodig? - voldoen de aanwezige hoeveelheden algen? - wat is de betekenis van de verandering in hoeveelheid algen door zandwinning voor de populatie Ensis? - wat is de betekenis van de verschillende concentraties en verhoudingen slib en algen voor de groei van Ensis? 11 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

12 Onderzoeksvoorstel voor 2008: b1 Onderzoek naar de haalbaarheid van de onderzoek met z.g. bodemlanders. b2 Overzichtstudie historische gegevens Ensis Onderzoeksvoorstel voor 2009 en later: b3 Vervolg onderzoeken bodemlanders, zie tabel 3.1., vanaf b3. t/m b Risico's en sturingsmogelijkheden Het onderzoek bestaat uit een aantal verschillende fases. Deze zijn hieronder toegelicht en per fase is een risico-beschouwing opgenomen. Fase 1 Klepstandmonitor Het onderzoek wordt uitgevoerd met bestaande apparatuur wat de investering beperkt. Resultaten worden vergeleken met een reeds veelvuldig geteste Mossel-klepstandmonitor. Dit levert ook meteen basis-data voor in het veld waar de Mossel-klepstandmonitor als controle bijgevoegd zal worden. Analyse bestaande data Analyse op groei dan wel correlaties met omgevingsfactoren. De groeigegevens dienen te voldoen aan: a. Meta-informatie die alle benodigde informatie geeft en de betrouwbaarheid en traceerbaarheid garandeert. b. Analyse van de data op patronen: coherentie en uitbijters. Vergelijkbaarheid met andere soorten en locaties. c. Resultaten van correlaties groei met (a)biotische factoren worden vergeleken met gelijkwaardige studies Veldmetingen testfase In deze fase wordt bepaald of de klepstandmonitor werkt voor Ensis. Controle gebeurt door: - Het vergelijken van reactie- en groeidata van twee Ensisklepstandmonitoren (verschillende hoogtes) en een Mosselklepstandmonitor en de groei van Ensis nabij de bodemlander. - Correlaties van groei en reacties met gemeten variabelen (OBS, CTD, EMS, doorzichtmeter en fluorescentie meter. Bijvoorkeur wordt op verschillende relevante hoogtes duplo-apparatuur opgehangen). - Veld en klepstandmonitor groeigetallen worden vergeleken met de Theoretische DEB groeigetallen voor Ensis en Mossel en historische gegevens uit b2. Risico s: d. Apparatuur schade: o regulier onderhoud e. Opgeviste bodemlander: o betonning f. De nauwkeurigheden van de grootheden als groei, verhouding somatisch en gameten weefsel zijn te laag waardoor geen statische verschillen kunnen worden gevonden: o naast de klepstandmonitor-dieren worden parallel bakken opgehangen met een extra aantal dieren; 12 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

13 o de groei-dieren worden individueel gevolgd in het seizoen wat de standaarddeviatie aanmerkelijk verlaagt; o het aantal benodigde samples uit het veld zal na de eerste bemonstering in combinatie met oude data en literatuur bepaald worden; o de variabiliteit van DEB-parameters kan gereduceerd worden met het grotere aantallen proefdieren; daarnaast bestaan de variabelen uit kern-variabelen en samengestelde variabelen. Daardoor zijn er meerdere manieren om tot het definitieve DEB- model te komen, wat de risico's reduceert; o mochten deze oplossingen niet werken dan zal een andere opzet gekozen worden die gericht is op laboratoriummetingen: directe filtratie en klepstandrespons op verhoudingen algen : slib, mesocoms, en hoog frequente veldmetingen. g. Onverklaarbare groei omdat de organische bodemsliblaag de voedselcomponent is: o continu meting doorzicht op bodem o toepassen bestaande modelmatige benadering bodemsliblaag (Delft3D/SED-online) o gebruik maken van elders in ontwikkeling zijnde modelmatige benadering bodemsliblaag (met uitzinkgedrag en floculatie van algen) o eventueel uitbreiding fase 1 voor apparatuur-ontwikkeling. h. Onverklaarbare groei omdat de dode organische bodemsliblaag (detritus) de belangrijkste voedselcomponent is: o nemen van water- of slibmonsters (Rosettesampler, sedimentval) bij de bodem. i. Groeilimitatie in veldpopulatie (door overpopulatie in schelpenbank): o meerder plekken monsteren o DEB als verklarend model. j. Verschillen in groei tussen klepstandmonitoren: o meten verklarende variabelen samen met DEB o Mosselmonitor als back-up. k. Vervuiling van instrumenten door algen o frequenter onderhoud o verkorten van de meetduur. DEB-model Voor het bepalen van de grootheden zullen vastgestelde en gevalideerde procedures worden gebruikt. De gevonden variabelen en standaarddeviaties zullen worden getoetst op een vergelijkbaarheid met die van andere schelpdieren. Risico s l. Ensis moeilijke soort voor laboratoriumexperimenten: o veelvuldig herhalen o Mossel als terugvaloptie o minder ambitieus programma met alleen directe fysiologische respons (filtratiesnelheid in relatie tot slibconcentraties) dan wel kortetermijngroei in plaats van langetermijnrespons en complexe variabelen o mesocosm-opstellingen in plaats van laboratorium opstellingen o ontwikkeling veldbenadering om DEB-variabelen af te leiden. 13 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

14 Fase 2 Opschalen veldexperiment en evaluatie effect slibkwaliteit Bodemlanders worden onder verschillende condities weggezet waarmee meerdere situaties in de structurele verhouding algen : anorganisch slib : organisch slib worden bestudeerd. Risico s: m. Bootlogistiek voor onderhoud: o ruime tijd voor planning en alternatieve logistiek planning o meerdere scenario's van uitvoering. n. Resultaten groei en fysiologische reacties Ensis chaotisch: o mosselmonitor als referentie punt o nadrukkelijke fout analyse en afweging voortzetting o duplo op één en hetzelfde punt. o. Koppeling DEB met veldgegevens onvoldoende: o foutenanalyse uitvoeren o meetapparatuur ijken o modelgegevens bodemslib toevoegen. Fase 3 Onderzoek effecten zandwinning Far-field dan wel mid-field Bodemlanders worden geplaatst in relatie tot een grootschalige winning. Risico s p. Ensis overleeft niet nabij 20 m: o voorexperiment over overleving o bodemlanders noordoostelijk / ondieper plaatsen o plaatsvervangende principebenadering door in fase 4 de benadering van fase 2 uit te breiden: de verschillende verhoudingen algen : anorganisch slib : organisch slib door de jaren heen geven een compleet beeld. Gezocht zal worden naar verschillende extremen in verhoudingen. Fase 4 Voortzetting van het onderzoek (data verzamelen) - zie fasen 2 en 3. Fase 5 Over-all evaluatie en rapportage Bij welke combinatie van organische en anorganische slibconcentraties treedt groeilimitatie van het Benthos op in de Kustzone? Risico s q. Uiteindelijk belangrijkste bron aan voedsel onvoldoende te pakken gekregen: o aanvullende model berekeningen o aanvullende experimenten over uitzinkgedrag algen r. Overkill aan data: o ieder jaar een tussentijds rapport waarin grondige data analyse wordt uitgevoerd, eventueel gekoppeld aan een workshop voor bredere bespiegelingen. 14 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

15 3.4 Toename van slib i.r.t. de natuurlijke omstandigheden De natuurlijke dynamiek is groot en de energetische kostprijs hiervan voor het benthos is waarschijnlijk veel hoger dan wat zandwinning zal veroorzaken met een kleine maar continue toename in slib. Het is raadzaam de impact van de natuurlijke dynamiek wat meer handen en voeten te geven door onderzoek te verrichten naar de energetische kosten van voedselselectie en -vertering bij een range aan natuurlijke achtergrondwaarden voor bijvoorbeeld Ensis en Spisula (bulksoorten). Dit aspect is nu opgenomen in het onderzoek vermeld in paragraaf Verstoring, ruimtelijke en temporele verspreiding van soorten Schelpenbanken Schelpenbanken zijn van belang als stapelvoedsel en sturen de plaatsgebondenheid van Zwarte Zee-eenden en Eiders. De bestanden zijn ieder jaar weer anders alhoewel er waarschijnlijk wel gebieden zijn met verhoogde kans (zoals bijvoorbeeld bij Ameland). De ruimtelijke en temporele verspreiding van schelpenbanken worden ieder jaar gemonitord door MWTL (Ministerie van V&W) en het jaarlijks programma van het Ministerie van LNV. De Commissie m.e.r. heeft in haar toetsingsadvies geadviseerd om kort voordat in de beoogde winkavels de zandwinning van start gaat, door middel van bodembemonsteringen dan wel door een andere eenvoudig toe te passen meettechniek zeker te stellen dat zich daar geen banken van levende, waaronder ingegraven, schelpdieren bevinden. Een andere benadering zou kunnen bestaan uit de ontwikkeling van een methodiek om de kans op de aanwezigheid van schelpenbanken te voorspellen, waardoor geen extra onderzoek van gekozen winkavels nodig zou zijn. Om te beginnen zal met enkele proefmetingen worden onderzocht of de z.g. Medusa-methode hiervoor kan worden gebruikt. Met deze methode wordt vanaf een varend schip detectie-meetapparatuur over de bodem gesleept om hiermee schelpenvoorkomens en schelpenconcentraties aan het oppervlak van de zeebodem te beschrijven. Deze methode is getest op schelpenbanken in de Waddenzee. Opzet proefmetingen: het is de bedoeling om eerst een track te varen met Medusa en op dezelfde dag precies dezelfde track te varen met de boxcore en de bodemschaaf. Er wordt geprobeerd een beeld met zo goed mogelijke ruimtelijke resolutie te produceren, dat overeenkomt met dat van de Medusa. Onderzoeksvoorstel voor 2008: e1 Proefmetingen met Medusa. De Medusa-techniek zal op haar bruikbaarheid getest worden als quickscan methode op een aantal bekende plekken in de Noordzee met bekende concentraties schelpen en schelpenbanken. Uit vergelijking met meetresultaten verkregen op dezelfde dag volgens klassieke methodes met boxcore en schaaf zal blijken of deze Medusa-techniek voldoende zekerheid biedt en meer kosteneffectief dan de twee andere methoden. Onderzoeksvoorstel voor 2009 of later: e2 Ontwikkeling van een methodiek om de kans op de aanwezigheid van schelpenbanken te voorspellen (afhankelijk van uitkomst Medusaonderzoek). 15 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

16 3.5.2 Zwarte Zee-eenden In de Voordelta zijn de locaties en aanwezigheidsperiodes van Zwarte Zeeeenden duidelijk. Bij Ameland en Terschelling is het veel onduidelijker wat, waar en wanneer Zwarte Zee-eenden aanwezig zijn. Gezien de kleine volumina die de komende jaren naar verwachting nabij de Waddeneilanden zullen worden gewonnen en de mogelijkheden om de winningen buiten de kritieke perioden (november t/m april) te plannen lijkt onderzoek vooralsnog daar niet noodzakelijk. In Zeeland zal aandacht besteed worden aan de verstoringsafstanden, verstoringsduur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken. Onderzoeksvoorstel voor 2009 of later: v1 Zwarte zee-eenden (Zeeland): onderzoek naar verstoringsafstanden en -duur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken Roodkeelduikers Wat is de betekenis van verstoring van Roodkeelduikers? In hoeverre veranderen hun foerageer- en rusttijden onder ongestoorde of gestoorde omstandigheden (gedrag) als de schepen varen in de geul naar en langs de Brouwersdam voor de zandaanvoer naar het noorden van Schouwen en zuiden van Goeree? Dit is echter alleen noodzakelijk als RWS de mogelijkheid wil houden om in het relevante tijdsvenster (februari en maart) te kunnen winnen en varen. Met het oog op de kleine volumina en de mogelijkheden om de winningen buiten de kritieke periode (februari en maart) te plannen zal in de komende twee jaar hiernaar geen onderzoek worden gestart. Wel zal in de komende periode worden geëvalueerd of nader onderzoek noodzakelijk is naar verstoringsafstanden en -duur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken. Het eventuele onderzoek is wel opgenomen in het overzicht. Dit onderzoek zal op zijn vroegst in 2010 van start gaan. Onderzoeksvoorstel voor 2009 of later: v2 Roodkeelduikers (eventueel): onderzoek naar verstoringsafstanden en - duur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken Gewone Zeehond De Gewone Zeehond gebruikt droogvallende platen om te rusten en voor andere activiteiten. Het dier zoogt op droogvallende platen tijdens laagwater. Een verstoring kan betekenen dat een jong pas de volgende laagwater periode weer kan eten. Ongeveer 6 maal verstoren en niet eten kan de overlevingskans met 70% reduceren. Over het algemeen zijn de dieren aan één (thuis)plaat gebonden. Overmatige verstoring kan leiden tot permanente migratie. Nu worden wel verstoringafstanden gegeven maar het kan zijn dat daar nog variatie per locatie inzit. Onderzoeksvoorstel voor 2009 of later: v3 Gewone Zeehond: welke invloed heeft verstoring t.g.v. zandwinning en varen op het gebruik van bekende gebieden als de Razende Bol, de Richel, Engelsche Hoek, de Richel, Robbenhoek en Lutje Horn op de Gewone Zeehond? Is de verstoring afhankelijk van de locatie dan wel aard van de plaat? 16 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

17 3.5.5 Grijze Zeehond Ook de Grijze Zeehond is plaat gebonden. De Grijze Zeehond zoogt op droogvallende platen tijden (september januari). Het verharen in maart en april gebeurt ook op droogvallende platen als de Middelplaat. Onderzoeksvoorstel voor 2009 of later: v4 Grijze Zeehond: welke invloed heeft verstoring t.g.v. huidig gebruik op het gebruik van bekende gebieden als de Middelplaat, Bollen van Ooster, Razende Bol, de Richel, Engelsche Hoek, de Richel en Robbenhoek door de Grijze Hond? Is de verstoring afhankelijk van de locatie dan wel aard van de plaat? Is de verstoring afhankelijk van de biologische fase van het dier? Onderwatergeluid en zeezoogdieren Voor onderwatergeluid is een zeer conservatieve benadering gekozen met ruime marges die niet waarschijnlijk zijn. Zeehonden worden bijvoorbeeld vaak dichtbij zandstortende sleephoppers gezien die ook meer lawaai maken dan varende hoppers. Dan is de afstand die de zeehond aanhoudt tot de sleephopper kleiner dan deze op basis van de berekeningen in het MER zouden moeten zijn. Wat zijn de verstoringafstanden nu echt? De volgende stappen/keuzes worden voorgesteld: 1. Inventarisatie wie doet wat om tot een goede afbakening te komen. Het onderzoeksveld is globaal te verdelen in geluidbron en effecten. Uit verkennend overleg met andere betrokken partijen lijkt de volgende verdeling redelijk en zinvol: - de zandwinbedrijven en grote initiatiefnemers als HbR richten zich op de geluidbronnen en de daaruit resulterende geluidscontouren; - RWS als opdrachtgever voor de winning van suppletiezand richt zich op effecten. 2. Keuze van de diersoort. Tuimelaar is zeer zeldzaam, valt af. De Witsnuitdolfijn is minder zeldzaam maar het is een groot dynamisch dier met een grote range. Witsnuitdolfijnen worden beschouwd als regelmatige gast (jaarlijks met minimaal 50 individuen) in de Nederlandse (kust)wateren. De witsnuitdolfijn leeft in de open zee, ver van de directe Nederlandse kust in koele, gematigde wateren en een diepte van 60 tot enkele honderden meters. Ze ondervinden nauwelijks effect van zandwinning. Bruinvissen zijn weliswaar gevoelig, maar hebben een grote range. Daarnaast zijn ze in de zomerperiode nauwelijks in de buurt van de kustzone en de zandwinning. De effecten zijn minimaal. De nadruk van het onderzoek kan beter gericht worden op dieren die meer effect ondervinden. De Grijze Zeehond is op zich relevant maar heeft een zeer groot zwembereik, en over zijn verplaatsingen is nog weinig bekend. Een groot probleem is zowel de beschikbaarheid en de geschiktheid als proefdier. Volwassen dieren zijn agressief en moeilijk af te richten. Jonge dieren zijn moeilijk te vinden. De Gewone zeehond is qua soort ook relevant en zijn rustgebieden in het Zeereservaat (Voordelta) moeten nog verder in kaart worden gebracht. Bovendien is er al veel bekend over deze soort. Daarom is de Gewone Zeehond gekozen voor verder onderzoek. 3. Fasering onderzoek en onderzoeksvragen: a) Optimalisatie van de meetopstelling in het zwembad en het gebruik van geluid uit een synthesizer. 17 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

18 b) Bij welke geluidbelasting van de verschillende fases van zandwinning vertoont de Gewone zeehond vermijdingsgedrag (zowel in het kunstmatige zwembassin als onder verschillende omstandigheden van het omgevings-achtergrondgeluid)? c) Als b) maar dan onder verschillende voedselcondities? d) Welke gebieden gebruiken Gewone Zeehonden op open zee? Voor een aantal platen is bekend hoe de dieren open zee gebruiken (min of meer aspecifieke dicht bij de kust en meer afgebakend op volle zee). Voor een paar rustgebieden zal nog aanvullende informatie worden geproduceerd. - Zijn er aanwijzingen dat Gewone Zeehonden verplichte relaties hebben met bepaalde gebieden? - Wat is de impact van onderwatergeluid op de verdeling van Gewone Zeehonden? - Wat is de impact van onderwatergeluid op het gedrag van Gewone Zeehonden? - Wat is de fysiologische betekenis van de gedragsverandering (in termen van energetische kosten)? In 2008 wordt begonnen met onderzoek om vraag 3-a) te kunnen beantwoorden. Onderzoeksvoorstellen voor 2008: g1 optimalisatie van de meetopstelling g2 verkennend onderzoek naar de geluidbelasting waarbij vermijding optreedt, bij verschillende niveaus van achtergrondgeluid t.g.v. verschillende windcondities. Onderzoeksvoorstellen voor 2009 of later: g3 onderzoek naar de vermijdingsniveaus voor een zandwinnend schip onder verschillende voedselcondities g4 vertaal de gecontroleerde proefomstandigheden door naar de betekenis voor de zone op de Noordzee waar zandwinning plaats vindt (een vijftal wingebieden kustlangs gespreid als genoemd in MER winning suppletiezand ) 18 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

19 Bijlage 1 - Leemten in kennis, aanzet tot evaluatieprogramma (MER ) Toelichting: de nummering van de paragrafen is die van het MER zelf. 6.1 Inleiding De evaluatie van de milieueffecten is de laatste stap van de m.e.r.-procedure. Door evaluatie van de milieueffecten kan getoetst worden of de optredende milieueffecten overeenkomen met de in het MER voorspelde effecten. Een belangrijke functie van een monitorings- en evaluatieprogramma is het opvullen van leemten in kennis en het leren van de uitvoering van het project. De invulling van leemten in kennis is van belang voor de besluitvorming over nieuwe projecten en nieuw te formuleren beleid. In de onderstaande alinea zijn de leemten in kennis beschreven. De belangrijkste onzekerheden (leemten in kennis) zitten bij de slibverspreiding en bij de doorvertaling naar hogere trofische niveaus. Om deze onzekerheden te ondervangen is bij de slibberekeningen een bovengrensbenadering (worst case scenario) gevolgd. Hiertoe zijn de additionele slibconcentraties als gevolg van de suppletiezandwinning en autonome ontwikkeling met een factor 2,2 vermenigvuldigd (zie paragraaf 5.3 van bijlage 2). Het volgen van een dergelijke worst case scenario maakt duidelijk waar zich in het MER onzekerheden voordoen: daar waar de verwachting is dat de uiteindelijke effecten gunstiger zullen zijn dan de worst case scenario, maar de beschikbare kennis niet toereikend is om dat voldoende te onderbouwen. Met het hanteren van een bovengrensbenadering is derhalve "op zeker gespeeld". Leemten in kennis vormen hierdoor geen belemmering voor de besluitvorming. 6.2 Leemten in kennis en aanzet evaluatieprogramma In dit MER is een aantal leemten in kennis geconstateerd. Deze leemten in kennis zijn niet van belang voor de besluitvorming omdat bij de effectbeschrijving uit is gegaan van een bovengrensbenadering (worst case scenario). De leemten in kennis hebben betrekking op: slibverspreiding; doorvertaling van de primaire productie naar hogere trofische niveaus; effect van de toename van slib in relatie tot de natuurlijke omstandigheden; verstoring, ruimtelijke en temporele verspreiding van soorten. Hieronder wordt een eerste aanzet gegeven voor het evaluatieprogramma. Bij de vaststelling van het definitieve evaluatieprogramma voor de winning van suppletiezand verdient het aanbeveling om de resultaten van Maasvlakte 2 en andere lopende monitorings- en evaluatieprogramma's mee te nemen. Slibverspreiding In de slibberekeningen zijn de onzekerheden meegenomen door de berekende slibconcentratie met een factor 2,2 te vermenigvuldigen. De onzekerheden betreffen het gehanteerde modelconcept en bijbehorende parameterset, en de onzekerheid in de forcering. De belangrijkste onzekerheid hierbij is de uitwisseling van slib tussen waterkolom en bodem en de hiermee gepaard gaande verblijftijd van slib in de bodem (zie paragraaf 5.3 van bijlage 2). Doordat de onzekerheden zijn meegenomen in de berekeningen zijn is een verantwoorde besluitvorming mogelijk. 19 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

20 Doorvertaling van de primaire productie naar hogere trofische niveaus In deze studie is een belangrijk uitgangspunt dat er geen voedsellimitatie is voor het pelagische systeem en het benthische systeem. Zeker gezien de kleine veranderingen die optreden door de winning van suppletiezand is dit gerechtvaardigd. Maar er is natuurlijk een omslagpunt waar eventueel voedselbeperkingen kunnen optreden. Het is aan te raden daar onderzoek naar te verrichten om meer inzicht te krijgen bij welke drempelwaarde voedselbeperking van met name Benthos wel opgaat en vanaf welke drempelwaarde dat gaat doorwerken in de hogere trofische lagen waarin zich de doelsoorten bevinden. Effect van de toename van slib in relatie tot de natuurlijke omstandigheden De natuurlijke dynamiek is groot en de kostprijs voor het benthos is waarschijnlijk veel hoger dan wat zandwinning zal veroorzaken met een kleine toename in slib. Het is raadzaam de impact van de natuurlijke dynamiek wat meer handen en voeten te geven door onderzoek te verrichten naar de energetische kosten van voedselselectie en -vertering bij een range aan natuurlijke achtergrondwaarden voor bijvoorbeeld Ensis en Spisula (bulksoorten). Verstoring, ruimtelijke en temporele verspreiding van enkele relevante soorten Schelpenbanken Schelpenbanken zijn van belang als stapelvoedsel en sturen de plaatsgebondenheid van Zwarte Zee-eenden en Eiders. De bestanden zijn ieder jaar weer anders alhoewel er waarschijnlijk wel gebieden zijn met verhoogde kans (zoals bijvoorbeeld bij Ameland). De ruimtelijke en temporele verspreiding van schelpenbanken dienen ieder jaar gemonitord te worden. Dit wordt verzorgd door MWTL (Ministerie van V&W) en het jaarlijks programma van het Ministerie van LNV. Zwarte Zee-eenden. In de Voordelta zijn de locaties en aanwezigheidsperiodes van Zwarte Zeeeenden duidelijk. Bij Ameland en Terschelling is het veel onduidelijker wat, waar en wanneer Zwarte Zee-eenden aanwezig zijn. Aanbevolen wordt om een evaluatieprogramma te starten waarbij onderzocht wordt wat de kwantitatieve relaties tussen locaties (bodemmorfologie), foerageermogelijkheden (benthosverdeling in tijd en ruimte) en foerageer- en rusttijden onder ongestoorde en gestoorde omstandigheden (gedrag). Dit is echter alleen noodzakelijk als RWS deze mogelijkheden wil openen. Met het oog op de kleine volumina en de ruime periode om te plannen lijkt het vooralsnog niet direct noodzakelijk. Roodkeelduikers Wat is de betekenis van verstoring van Roodkeelduikers? In hoeverre veranderen hun foerageren rusttijden onder ongestoorde of gestoorde omstandigheden (gedrag) als de schepen varen in de geul naar en langs de Brouwersdam voor de zandaanvoer naar het Noorden van Schouwen en zuiden van Goeree? Dit is echter alleen noodzakelijk als RWS het kleine relevante tijdsvenster (februari en maart) als mogelijkheid wil openen. Met het oog op de kleine volumina en de ruime periode om te plannen lijkt het vooralsnog niet direct noodzakelijk. Gewone Zeehond De Gewone Zeehond zoogt op droogvallende platen tijdens laagwater. Een verstoring kan betekenen dat een jong pas de volgende laagwater periode weer kan eten. En één tot drie maal niet eten kan de overlevingskans met 70% 20 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

21 reduceren. Voor de Waddenzee en Noordzeekustzone zijn de relevante zooggebieden in het oosten waar geen zandwinningen of vaarbewegingen plaatsvinden. Bij de Voordelta spelen eventueel vaarbewegingen richting het noorden van Schouwen en het zuiden van Goeree. Daarbij passeren de hoppers de Verklikkerplaat. Die ligt dicht tegen de vaargeul. Aan de ene kant lijkt het dan wijs niet in de voortplantingsperiode te varen. Aan de andere kant, hoe belangrijk is dit gebied als zooggebied? De weinige jongen in de Delta worden vooral in de Westerschelde gezien. De Verklikkerplaat lijkt vooral te functioneren als rustgebied en is als zodanig ook aangewezen als rustgebied vooral om wandelaars te weren. Gezien de ligging direct aan de geul lijkt het onwaarschijnlijk dat deze plaat een zooggebied wordt. Het is verstandig om een evaluatieprogramma op te zetten dan wel aansluiting te vinden bij het evaluatieprogramma beheerplan Voordelta waarin onderzocht wordt wat de betekenis is van de Verklikkerplaat. Onderwatergeluid en zeehonden Voor onderwatergeluid is een zeer conservatieve benadering gekozen met ruime marges die niet waarschijnlijk zijn. Zeehonden worden bijvoorbeeld vaak dichtbij zandstortende hoppers gezien die ook meer lawaai maken dan varende hoppers. Dat is dichterbij dan dat ze op basis van onze berekeningen zouden moeten zijn. Wat zijn de verstoringafstanden nu echt? Daarin lijken een drietal stappen in eerste instantie relevant in een lange termijn onderzoek: literatuuroverzicht van de huidige stand van zaken (opgenomen als uitwerking voor evaluatie programma 2007). geluidsbank aan Hoppers onder verschillende weerscondities. vermijdingsgedrag onderzoek voor de Gewone Zeehond bij geluidsbronnen met een breed frequentie bereik (o.a. dat van een hopper). 6.3 Aanzet evaluatieprogramma 2007 Voor 2007 is het effect van de verandering van doorzicht op sternen onderzocht. In dat onderzoek is geconcludeerd dat zandwinning geen effect heeft op sternen. Ook is er onderzoek gedaan naar de slibpuim waarbij het accent is gelegd op correlaties tussen slib en satelliet beelden, de resultaten hiervan zijn nog niet bekend. Het onderzoek naar de effecten van onderwatergeluid is in voorbereiding. De eerste stap is het maken van een literatuuroverzicht van de huidige stand van zaken van de kennis en lopende evaluatie programma s. 21 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

22 Bijlage 2 - Overzicht onderzoeken evaluatieprogramma a) Onderzoeksvoorstellen te starten in 2008 *): s1 Schatting T 0 -situatie 2007: interpretatie en analyse van T 0 -metingen in 2007 (ook die van HbR). s2 Analyse van remote sensing-metingen (satellietbeelden) als hulpmiddel bij interpretatie T 0 - en de T 1 -metingen (pilot-onderzoek). b1 Onderzoek naar de haalbaarheid van de onderzoek met z.g. bodemlanders, gericht op de toepassingsmogelijkheid van de klepstand-monitor. b2 Overzichtstudie historische gegevens Ensis, om na te gaan hoe groot en hoe variabel de groei in het veld is al dan niet gecorreleerd aan (a)biotische gegevens. e1 Proefmetingen met Medusa: detectie van schelpenbanken. g1 Onderwatergeluid, fase 3-a: optimalisatie van de meetopstelling *) toelichting van de afkortingen bij de nummering: - s: slib - b: doorvertaling van primaire productie naar benthos - e: schelpenbanken (Ensis) - v: verstoring - g: onderwatergeluid. 22 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand

23 b) Onderzoeksvoorstellen voor 2009 of later: s3 s4 s5 s6 s7 s8 s9 b3 b4 b5 b6 b7 b8 e2 v1 v2 v3 v4 g2 g3 g4 Schatting T 1 -situatie 2007: interpretatie en analyse van T 1 -metingen in 2007 in de slibpluim van de zandwinning bij Huisduinen/Den Helder, waarbij ook een schatting wordt gemaakt van de momentane achtergrondconcentratie. Effectenrapport metingen 2007 incl. validatie modelvoorspelling: het T 1 -beeld wordt vergeleken met het T 0 -beeld. Vergelijking met de effectvoorspelling in het MER 2007 en - na opschaling voor de zandwinning bij Huisduinen / Den Helder - met de vergelijkbare modelruns die voor 2008 zijn uitgevoerd. Inventarisatie beschikbare gegevens over slib in de bodem en mogelijke bijstelling invoerparameter(s) van het slibmodel. Literatuurstudie naar gegevens over de uitwisseling van slib tussen zeebodem en waterkolom. (Eventueel) Nieuwe modelberekeningen. Metingen in de pluim van een grote zandwinning; plan en parameters vast te stellen mede op basis van de resultaten c). Analyse van remote sensing-metingen (satellietbeelden) ter bepaling van de T 0 -situatie en effecten van zandwinningen. Aanpassen bodemlander en veldtest Ontwikkelen DEB-model Opschalen en evaluatie effect slibkwaliteit Onderzoek in zandwinpluim Voortzetting onderzoek Over-all evaluatie en rapportage Ontwikkeling van een methodiek om de kans op de aanwezigheid van schelpenbanken te voorspellen (afhankelijk van uitkomst Medusa-onderzoek). Zwarte zee-eenden (Zeeland): onderzoek naar verstoringsafstanden en -duur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken. Roodkeelduikers (eventueel): onderzoek naar verstoringsafstanden en -duur, vliegafstanden en terugkeertijden dan wel verplaatsing naar andere plekken. Gewone Zeehond: welke invloed heeft verstoring t.g.v. zandwinning en varen op het gebruik van bekende gebieden als de Razende Bol, de Richel, Engelsche Hoek, de Richel, Robbenhoek en Lutje Horn door de Gewone Zeehond? Is de verstoring afhankelijk van de locatie dan wel aard van de plaat? Grijze Zeehond: welke invloed heeft verstoring t.g.v. huidig gebruik op het gebruik van bekende gebieden als de Middelplaat, Bollen van Ooster, Razende Bol, de Richel, Engelsche Hoek, de Richel en Robbenhoek door de Grijze Hond? Is de verstoring afhankelijk van de locatie dan wel aard van de plaat? Is de verstoring afhankelijk van de biologische fase van het dier? Onderwatergeluid, fase 3-b: verkennend onderzoek naar de geluidbelasting waarbij vermijding optreedt, bij verschillende niveaus van achtergrondgeluid t.g.v. verschillende windcondities. Onderwatergeluid, fase 3-c: onderzoek naar de vermijdingsniveaus voor een zandwinnend schip onder verschillende voedselcondities Onderwatergeluid, fase 3- vertaal de gecontroleerde proefomstandigheden door naar de betekenis voor de zone op de Noordzee waar zandwinning plaats vindt (een vijftal wingebieden kustlangs gespreid als genoemd in MER winning suppletiezand ) 23 van juli 2008 Evaluatieprogramma MER winning suppletiezand