Plan voor stimulering en ordening van bodemenergie

Transcriptie

1 Plan voor stimulering en ordening van bodemenergie

2 Bodemenergieplan gemeente Dordrecht Plan voor stimulering en ordening van bodemenergie Opdrachtgever Gemeente Dordrecht Spuiboulevard 300 Postbus AA DORDRECHT T E r.mank@dordrecht.nl Contactpersonen: de heer R. Mank de heer P. Bezemer Adviseur/ IF Technology bv Opsteller Velperweg 37 bodemenergieplan Postbus AP ARNHEM T E m.koenders@iftechnology.nl Contactpersonen: de heer M.J.B. Koenders de heer C.A.T. Verplak Adviseur Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid Noordendijk 250 Postbus AN DORDRECHT T E pm.stortenbeker@ozhz.nl Contactpersoon: de heer P.M. Stortenbeker Colofon Auteur: de heer H. de Jonge Versie: definitief Gecontroleerd door: de heer M.J.B. Koenders Vrijgegeven door: de heer M.J.B. Koenders 62398/MaK/

3 Bodemenergieplan gemeente Dordrecht Plan voor stimulering en ordening van bodemenergie 62398/MaK/

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding Aanleiding Probleemstelling Doel Waarvoor kan ik dit plan gebruiken? Leeswijzer Bodemopbouw en belangen Bodemeigenschappen Bodemgeschiktheid Grondwaterstroming Grondwaterstand Grondwaterkwaliteit Grondwatertemperatuur Aanwezige en toekomstige belangen Grondwaterbeschermingsgebieden Grondwatergebruikers Gesloten bodemenergiesystemen Natuurgebieden Archeologie Verontreinigingen Kabels en leidingen Uitwerking bodemenergieplan Uitwerking per deelgebied Zeehaven Kil I/II Kil III Kil IV Amstelwijck Wilgenwende Keuze watervoerend pakket Ordeningsregels Ordeningsregels open bodemenergiesystemen Ordeningsregels gesloten systemen Effecten Hydrologische effecten /MaK/

5 4.1.1 Effecten op belangen Effect op systemen binnen bodemenergieplan Thermische effecten Effecten op belangen Effect op systemen binnen bodemenergieplan Juridisch kader Gesloten bodemenergiesystemen Melding- en/of vergunningplicht Proces Interferentiegebied Algemene regels aanleg, werking en beëindiging Regulering werkzaamheden aan bodemenergiesystemen Open bodemenergiesystemen Juridische verankering Verankeren via een bestemmingsplan Verankeren via verordening & bijbehorende beleidsregel Keuze verankering Financiële analyse Scenario s Energievraag Financiële analyse Kengetallen Investeringskosten Terugverdientijd Milieuvoordeel bodemenergie /MaK/

6 Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Principe bodemenergie Verkenning regulering bodemenergie in Dordrecht Plankaart Thermische straal 62398/MaK/

7 Begrippenlijst AMvB Bodemenergie COP Eenvoudige terugverdientijd Algemene Maatregel van Bestuur Bodemenergie. Officiële benaming: Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen (Staatsblad 112 van 2013). Coëfficiënt of Performance. Staat voor het rendement van energetische componenten zoals elektrische warmtepompen en is gelijk aan het quotiënt van de geleverde warmte en de daarvoor gebruikte elektriciteit. Beide grootheden in de zelfde eenheden, bijvoorbeeld: kwwarmte / kwelektrisch of MJwarmte / MJelektrisch. De terugverdientijd kan worden geformuleerd als zijnde de verhouding tussen de meerinvestering van het bodemenergiesysteem ten opzichte van een conventionele energievoorziening en het voordeel op de jaarlijkse exploitatiekosten. EHS De ecologische hoofdstructuur of Natuurnetwerk Nederland, is een samenhangend netwerk van bestaande en toekomstig te ontwikkelen belangrijke natuurgebieden in Nederland. Ordeningsregels Ordeningsregels leggen bepaalde voorwaarden op aan de toepassing van de verschillende vormen van bodemenergie binnen een bepaald plangebied. Gesloten bodemenergiesysteem: zie bijlage 1 Interferentiegebied Bij gemeentelijke (en in bijzondere gevallen bij provinciale) verordening kan een interferentiegebied worden aangewezen. Een interferentiegebied wordt aangewezen indien het wenselijk is dat in dat gebied beleid wordt ontwikkeld ter voorkoming van (toekomstige) interferentie tussen bodemenergiesystemen, of anderszins ter bevordering van het doelmatig gebruik van bodemenergie. Monobron: zie bijlage /MaK/

8 Natura 2000 Natura 2000 is het netwerk van natuurgebieden in de Europese Unie, die worden beschermd op grond van de Vogelrichtlijn (1979) en de Habitatrichtlijn (1992). Open bodemenergiesysteem: zie bijlage 1 Recirculatiesysteem: zie bijlage 1 Thermische straal Thermische scheidslijn De thermische straal is de afstand in het watervoerende pakket tot waar de temperatuur beïnvloed wordt, gezien vanaf het punt waar het grondwater geïnfiltreerd wordt, als er geen verliezen naar de omgeving zijn. De thermische scheidslijn is de lijn tussen de zoekgebieden tot waar de thermische straal mag reiken. Hiermee wordt thermische interferentie tussen bronnen tegen gegaan /MaK/

9 1 Inleiding 1.1 Aanleiding Dordrecht wil in 2050 energieneutraal zijn. Een van de mogelijkheden om dit te bereiken is de toepassing van bodemenergie. Bodemenergie is het gebruik van warmte of koude in de ondiepe ondergrond. Dit is een duurzame vorm van energie die bijdraagt aan besparing van fossiele brandstoffen en op de uitstoot van CO 2. Door gebruik te maken van deze bron van energie kunnen onder meer gebouwen, woningen, kassen en fabrieken op een duurzame manier worden verwarmd en gekoeld. Er zijn twee soorten ondiepe bodemenergiesystemen: open systemen en gesloten systemen. In bijlage 1 worden deze systemen nader toegelicht. Regulering van bodemenergie De gemeente Dordrecht streeft een optimaal rendement na van bodemenergiesystemen binnen haar gemeente. Dit is mogelijk door negatieve interferentie (negatieve interactie tussen de opslagen warmte en koude) tussen systemen te voorkomen. Dit bodemenergieplan biedt hiervoor de nodige handvatten. Het plan schept tevens duidelijkheid in de (on)mogelijkheden van de toepassing van bodemenergie binnen de gemeente. In het rapport Richting geven aan bodemenergie Verkenning regulering bodemenergie in Dordrecht 1 uit september 2014 wordt geadviseerd om bodemenergie binnen het deelgebied Westelijke Dordtse Oever nader te reguleren. Dit rapport beschrijft daarom op hoofdlijnen de mogelijkheden tot regulering voor de gehele gemeente, en in detail binnen het plangebied Westelijke Dordtse Oever. Westelijke Dordtse Oever In de Westelijke Dordtse Oever vestigen zich nieuwe bedrijven en worden nieuwe woningen en kantoren gebouwd. Ook vindt herstructurering plaats van bestaande bedrijven. Omdat uitbreiding van het bestaande warmtenetwerk van HVC naar dit gebied op korte termijn niet zal plaats vinden en de duurzame energieambities groot zijn, komt de toepassing van bodemenergie nadrukkelijk in beeld. Verwacht wordt dat het aantal bodemenergiesystemen daarom toeneemt. 1 Rapport opgesteld door P.M. Stortenbeker van omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid in opdracht van de gemeente Dordrecht /MaK/

10 Figuur 1 Locatie gemeentelijk plangebied (blauw), het provinciale plangebied (rood) en het onderzoeksgebied (groen) Het gemeentelijk plangebied omvat de gehele gemeente Dordrecht. Door Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid is een verkenning voor regulering van bodemenergie in Dordrecht uitgevoerd (zie bijlage 2). Hierin is vastgesteld dat alleen in de Westelijke Dordtse Oever (zie figuur 1) drukte in de ondergrond te verwachten is. In het overige gedeelte van de gemeente is in verband met verplichte aansluiting op het warmtenet van HVC, beperkte ontwikkelingen en beperkte koudevragers geen drukte te verwachten. Zodoende ligt in dit bodemenergieplan de focus op de Westelijke Dordtse Oever (het provinciale plangebied). Het onderzoeksgebied waarvoor nader is gekeken naar de aanwezige belangen betreft het gebied van circa 0,5 km rond de Westelijke Dordtse Oever. 1.2 Probleemstelling Bij grootschalige toepassing van bodemenergie voor de beoogde nieuwbouw en de bestaande bouw neemt de drukte in de ondergrond sterk toe. Voorkomen moet worden dat bij een toename van het aantal bodemenergiesystemen negatieve interferentie tussen bodemenergiesystemen of nadelige beïnvloeding van andere ondergrondse functies optreedt (figuur 2) /MaK/

11 Figuur 2 Gebruikers ondergrond Regie is gewenst om een optimaal en duurzaam gebruik van de ondergrond te borgen, zodat ongewenste interferentie tussen bodemenergiesystemen onderling of met andere ondergrondse gebruikers wordt voorkomen. 1.3 Doel Het doel van dit bodemenergieplan is tweezijdig. Ordenen voor een beter rendement: het eerste doel van het bodemenergieplan is optimaal gebruik te maken van de ondergrond voor bodemenergie met als resultaat goed renderende systemen. Uitgangspunt hierbij is dat geen onaanvaardbare negatieve interferentie mag optreden tussen de bodemenergiesystemen. Het gaat hierbij om zowel de open als de gesloten bodemenergiesystemen. Stimuleren door ontzorgen: het tweede doel is om bedrijven te stimuleren zich te vestigen binnen het Westelijke Dordtse Oevergebied. Duurzame energie, waaronder bodemenergie, is hiervoor een wenkend perspectief. Het bodemenergieplan dient als stimulering van initiatiefnemers door ze te laten zien dat bodemenergie technisch en juridisch mogelijk is, mede door een beeld te geven van aanwezige belangen. Hierbij is ook het aanreiken van financiële informatie over bodemenergie effectief /MaK/

12 1.4 Waarvoor kan ik dit plan gebruiken? Dit rapport geeft aan welke regels er gelden voor de toepassing van bodemenergie in de gemeente Dordrecht. Voor het grootste deel van de gemeente geldt dat er geen (extra) regels zijn opgesteld. Daar is de reguliere wetgeving en het provinciale beleid van kracht. Voor het gebied Westelijke Dordtse Oever zijn wel aanvullende regels opgesteld. Afhankelijk van de locatie binnen dit gebied zijn interferentiegebieden aangewezen, plankaarten met strokenpatronen opgesteld, en ordeningsregels vastgesteld. Elke initiatiefnemer van bodemenergie binnen de Westelijke Dordtse Oever kan deze regels gebruiken bij de aanleg van een nieuw bodemenergiesysteem (zie hoofdstuk 3.3). Verder zijn voor de Westelijke Dordtse Oever ook alle zaken die relevant zijn voor de toepassing van bodemenergie uitgezocht en opgenomen in dit document. Denk hierbij aan de bodemopbouw, de omgevingsbelangen en het juridisch kader. Daarnaast geeft dit rapport inzicht in de financiële haalbaarheid van het beoogde bodemenergiesysteem. Deze informatie kan worden gebruikt voor nieuwe initiatieven en hiermee kan (indicatief) onderzoekwerk worden bespaard. Let wel, met dit plan is de toepassing van een bodemenergiesysteem binnen de Westelijke Dordtse Oever nog niet automatisch juridisch gezien haalbaar. Per geval zullen de optredende effecten in de vorm van een effectenstudie inzichtelijk gemaakt moeten worden (zie paragraaf 5.2). Op basis hiervan bepaalt het bevoegd gezag of voor een vergunningplichtig systeem er een vergunning wordt afgegeven. Ook betreft het plan geen ontwerp van de individuele bodemenergiesystemen. Het bodemenergieplan geeft de situatie weer ten tijde van het opstellen van het plan (tweede kwartaal 2015). In de loop van de tijd zal de situatie binnen de Westelijke Dordtse Oever mogelijk veranderen. Daarom dient een initiatiefnemer bij de voorbereiding van een vergunningaanvraag de meest recente informatie te verzamelen. In hoofdstuk 2.2 is informatie opgenomen over welk bevoegd gezag moet worden geraadpleegd ten aanzien van de verschillende belangen. Deze belangen zijn weergegeven in bijlage /MaK/

13 1.5 Leeswijzer De voorliggende rapportage is als volgt opgebouwd: Hoofdstuk 2 Bodemopbouw en belangen Dit hoofdstuk beschrijft de geohydrologische eigenschappen van de bodem. Daarnaast zijn de relevante belangen ten aanzien van het gebruik van bodemenergie geïnventariseerd. Hoofdstuk 3 Uitwerking bodemenergieplan Dit hoofdstuk beschrijft hoe de ordening van de ondergrond is vormgegeven. De gehanteerde randvoorden worden toegelicht. Per deelgebied is de gekozen inrichting onderbouwd. Tevens is de maximale capaciteit per deelgebied gekwantificeerd. Hoofdstuk 4 Juridisch kader Dit hoofdstuk beschrijft welke plaats het bodemenergieplan inneemt binnen het beleidskader. Daarnaast wordt beschreven hoe het bodemenergieplan juridisch verankerd kan worden. Hoofdstuk 5 Financiële analyse De financiele analyse geeft voor een aantal scenario s inzicht in de financiele haalbaarheid van de aanleg van een open bodemenergiesysteem. Hoofdstuk 6 Milieuvoordeel bodemenergie Voor een aantal scenario s is de te verwachten reductie van de uitstoot van CO 2 inzichtelijk gemaakt. In dit hoofdstuk zijn de resultaten van deze analyse opgenomen /MaK/

14 2 Bodemopbouw en belangen Dit hoofdstuk bevat een inventarisatie van de bodemopbouw en de aanwezige belangen. Omdat aanvullende regulering alleen van toepassing is op de Westelijke Dordtse Oever is alleen voor dit deelgebied de bodem en de belangen in kaart gebracht. 2.1 Bodemeigenschappen De haalbaarheid van de realisatie van een bodemenergiesysteem is afhankelijk van een aantal bodemeigenschappen: - Opbouw van de bodem - Grondwaterstroming - Grondwaterstand - Grondwaterkwaliteit (alleen relevant voor open systemen) Opbouw van de bodem De belangrijkste voorwaarde voor open systemen is dat in de bodem een geschikte watervoerende zandlaag aanwezig is die voldoende capaciteit biedt voor de opslag van koude en warmte. Een gesloten systeem kan, in tegenstelling tot een open systeem, in een slecht doorlatende laag worden aangelegd. De doorlatendheid is niet bepalend voor de haalbaarheid van een gesloten systeem, aangezien er ook warmte-uitwisseling in een klei- of veenlaag kan plaatsvinden. Grondwaterstroming Een ander aspect dat een rol speelt is grondwaterstroming. Voor open en voor gesloten systemen zijn de snelheid en de richting van de grondwaterstroming van belang bij het positioneren van de bronnen of bodemwarmtewisselaars. Bij open systemen kan bij een hoge grondwaterstroming thermische interactie tussen de warme en koude bellen optreden. Dit dient in verband met rendementsverlies te worden voorkomen. Bij gesloten systemen heeft een hoge grondwaterstromingsnelheid een positieve invloed op het thermisch functioneren. Bij een hoge grondwaterstromingsnelheid stroomt het afgekoelde (of opgewarmde) grondwater sneller af en wordt grondwater met de natuurlijke grondwatertemperatuur aangevoerd. Hierdoor kan meer vermogen (en energie) geleverd worden ten opzichte van een situatie met een lagere grondwaterstromingsnelheid. Grondwaterstand Tevens wordt gekeken naar de grondwaterstand op de locatie. Wanneer de grondwaterstand diep is, is dit ongunstig voor de toepassing van gesloten systemen, omdat onverzadigd zand, klei, leem of veen de warmte minder goed geleidt. Voor het energetisch rendement van open systemen is de grondwaterstand minder van belang /MaK/

15 Grondwaterkwaliteit Tenslotte is voor open systemen de grondwaterkwaliteit van belang. De chemische samenstelling en de temperatuur van het grondwater zijn van belang voor de bepaling van de haalbaarheid van een open systeem. Daarnaast mag een open systeem geen verzilting veroorzaken, dus moet ook worden gekeken naar de invloed op het zoet-/brakgrensvlak. Aangezien bij een gesloten systeem geen grondwater wordt onttrokken, is de werking van dit systeem niet afhankelijk van de waterkwaliteit van het grondwater. Bovengenoemde aspecten worden in deze paragraaf behandeld. Hierbij wordt aangegeven in hoeverre ze de haalbaarheid van open en gesloten bodemenergiesystemen op de Westelijke Dordtse Oever beïnvloeden Bodemgeschiktheid De bodem in het onderzoeksgebied (binnen 1 kilometer van de Westelijke Dordtse Oever) is geschematiseerd in een aantal watervoerende pakketten en scheidende lagen. Deze schematisatie is gebaseerd op de volgende gegevens: a. Regionaal Geohydrologisch Informatie Systeem (REGIS); b. boorbeschrijvingen uit het archief van TNO Bouw en Ondergrond via DINOLoket; c. boorbeschrijvingen en boringen van gerealiseerde bodemenergiesystemen. Figuur 3 geeft de globale bodemopbouw in het plangebied weer. Lokaal zijn verschillen aanwezig. De lokale bodemopbouw dient bij de vergunningaanvraag voor een WKOsysteem nader te worden beschouwd. Figuur 3 Schematisatie bodemopbouw 62398/MaK/

16 Eerste watervoerende pakket Het eerste watervoerende pakket heeft een dikte van circa 10 tot 15 meter en bestaat uit matig fijn tot zeer grof zand. Het pakket is bodemtechnisch gezien geschikt voor de toepassing van kleinschalige open bodemenergiesystemen, maar niet voor de beoogde grootschalige toepassing. Het pakket is daarnaast conform provinciaal beleid uitgesloten voor de toepassing van open bodemenergie. Hiervan kan afgeweken worden indien in een bodemenergieplan aangetoond kan worden dat het toepassen van open bodemenergie bestaande en toekomstige boven- en ondergrondse ruimtegebruik niet (negatief) beïnvloed. Gesloten bodemenergiesystemen kunnen wel toegepast worden in het eerste watervoerende pakket. Tweede watervoerende pakket Het tweede watervoerende pakket (van circa 30 tot 70 m-mv) bestaat uit siltig fijn zand met veel kleilagen. Hierdoor is dit pakket bodemtechnisch minder geschikt voor de toepassing van open bodemenergie. De verwachte capaciteit per bron in dit pakket bedraagt circa m³/uur. Het pakket is geschikt voor de toepassing van gesloten bodemenergie. Derde watervoerende pakket Het derde watervoerende pakket (van circa 70 tot 180 m-mv) heeft een dikte van circa 70 tot 90 m. Het pakket bestaat uit matig fijn tot uiterst grof zand met kleilagen. De capaciteit van het pakket varieert binnen het plangebied. Verwacht wordt dat een capaciteit per bron van circa 50 tot 75 m³/uur gehaald kan worden. Het pakket is geschikt voor de toepassing van gesloten bodemenergie. Combinatie van tweede en derde pakket Het tweede en het derde watervoerende pakket bestaan uit zowel doorlatende als slechtdoorlatende lagen. De opbouw is heterogeen en regionale scheidende lagen zijn niet eenduidig te onderscheiden. Omdat een duidelijke scheiding tussen het tweede en derde watervoerende pakket ontbreekt, ziet de provincie geen bezwaren om voor dit plangebied het tweede en derde watervoerende pakket als gecombineerd pakket aan te duiden 2. Dit betekent dat voor het plaatsen van bronfilters voor bodemenergiesystemen filters zowel in het tweede als in het derde watervoerende pakket geplaatst mogen worden. Hierbij is door de provincie wel de kanttekening met betrekking tot de grondwaterkwaliteit opgenomen (zie paragraaf 2.1.4). 2 Schriftelijke reactie van de Omgevingsdient Haaglanden, kenmerk ODH op 6 februari /MaK/

17 Keuze watervoerend pakket open bodemenergie In het bodemenergieplan wordt op basis van bovenstaande analyse uitgegaan van het toepassen van open bodemenergie in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket. Gesloten systemen Gesloten bodemenergiesystemen kunnen tot een diepte van 150 tot 200 m-mv gerealiseerd worden. Tot aan de hydrologische basis (circa m-mv) is de bodem geschikt voor gesloten bodemenergiesystemen. In het plangebied zouden de gesloten systemen dus tot aan de hydrologische basis gerealiseerd kunnen worden Grondwaterstroming Uit de isohypsenkaarten uit REGIS volgt dat stroming van het grondwater in het eerste watervoerende pakket verwaarloosbaar is als gevolg van aanwezige drinkwaterwinningen in de omgeving. De aanwezige onttrekkingen compenseren de van nature aanwezige grondwaterstroming. Het grondwater in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket stroomt in noordnoostoostelijke richting. De snelheid van de grondwaterstroming bedraagt circa 5 tot 10 meter per jaar. Gezien deze beperkte stromingssnelheid, vormt dit aspect geen aandachtspunt bij het ontwerp van de beoogde open bodemenergiesystemen. In het ontwerp voor gesloten systemen zal met de beperkte grondwaterstroming rekening gehouden moeten worden, zodat te grote afkoeling van de bodem wordt voorkomen Grondwaterstand De grondwaterstand op de locatie ligt gemiddeld op circa 1 tot 1,5 m-mv en kent een variatie gedurende het jaar van hooguit 1 m. Over het algemeen is de grondwaterstand aan het einde van de zomer laag en aan het einde van de winter hoog. Doordat de grondwaterstand relatief ondiep ligt, is de invloed op het rendement van een gesloten bodemenergiesysteem beperkt. Bij toepassing van open bodemenergie in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket vormt de grondwaterstand geen aandachtspunt Grondwaterkwaliteit Uit de Grondwaterkaart en REGIS blijkt dat het eerste watervoerende pakket zoet grondwater bevatten. Het zoet-/brakgrensvlak bevindt zich in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket. De diepte van het zoet-/brakgrensvlak varieert tussen circa 115 m /MaK/

18 mv in het noorden tot 175 m-mv in het zuiden van het plangebied. Het brak-/zoutgrensvlak varieert in diepte van circa 160 m-mv in het noorden tot 200 m-mv in het zuiden van het plangebied. Zowel het zoet-/brak- als het brak-/zoutgrensvlak kunnen in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket. Conform provinciaal beleid is verzilting van het zoete grondwater door toedoen van bodemenergiesystemen niet toegestaan. Bij nieuwe bodemenergiesystemen dient ervoor te worden gezorgd dat er geen sprake is van menging van zoet en brak of zout grondwater en/of verplaatsing van het zoet-/brakgrensvlak. Dit betekent dat de bronfilters of volledig in het zoete deel of volledig in het brak tot zoute deel van het pakket geplaatst moeten worden Grondwatertemperatuur Uit temperatuurmetingen bij gerealiseerde bodemenergiesystemen in Dordrecht en metingen van TNO blijkt dat de natuurlijke grondwatertemperatuur in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket varieert van circa 12 C bovenin tot circa 14 C onderin het pakket. 2.2 Aanwezige en toekomstige belangen Bij de toepassing van bodemenergie dient rekening gehouden te worden met reeds aanwezige en (bekende) toekomstige belangen. Belanghebbenden mogen namelijk geen ontoelaatbare negatieve invloed ondervinden van de (beoogde) bodemenergiesystemen. Het risico op negatieve beïnvloeding wordt bepaald door de grootte en configuratie van de beoogde systemen, de bodemopbouw en de afstand (zowel vertikaal als horizontaal) tot de aanwezige belangen. Bijlage 3 met de plankaart geeft tevens een overzicht van de aanwezige belanghebbenden binnen het plangebied van de Westelijke Dordtse Oever. In de onderstaande paragrafen zijn de diverse belanghebbenden apart toegelicht. In deze inventarisatie zijn alle aanwezige en toekomstige belangen meegenomen die op het moment van inventariseren (januari 2015) bekend zijn. In tabel 1 is opgenomen welk bevoegd gezag moet worden geraadpleegd om informatie in te winnen over het betreffende belang. 3 Schriftelijke reactie van de Omgevingsdienst Haaglanden, kenmerk ODH op 6 februari /MaK/

19 Tabel 1 Bevoegd gezag per belang belang grondwaterbeschermingsgebieden grondwateronttrekkingen open bodemenergiesystemen gesloten bodemenergiesystemen Natura 2000 en EHS archeologie verontreinigingen bevoegd gezag provincie Zuid-Holland provincie Zuid-Holland / Waterschap Hollandse Delta provincie Zuid-Holland gemeente Dordrecht provincie Zuid-Holland provincie Zuid-Holland / gemeente Dordrecht gemeente Dordrecht Voor Amstelwijck zijn indicatieve berekeningen uitgevoerd om te bepalen of de effecten van de beoogde bodemenergiesystemen op de aanwezige belangen acceptabel zijn. De resultaten van deze berekeningen zijn opgenomen in hoofdstuk Grondwaterbeschermingsgebieden Binnen het onderzoekgebied (op en binnen 0,5 km van De Westelijke Dordtse Oever) ligt geen drinkwaterwinning of beschermingsgebied voor grondwater. De dichtstbijzijnde drinkwaterwinning betreft drinkwaterwinning Zwijndrecht welke op 1,5 km van De Westelijke Dordtse Oever ligt Grondwatergebruikers In en rondom het plangebied zijn diverse grondwatergebruikers aanwezig. Het betreffen zowel meldings- als vergunningplichtige onttrekkingen. Onder meldingsplichtige onttrekkingen vallen blusvoorzieningen, bronbemalingen en saneringen. Een brandblusvoorziening wordt niet tot incidenteel gebruikt. Een bronbemaling en sanering onttrekken over het algemeen relatief ondiep grondwater en zijn tijdelijk van aard. Deze meldingsplichtige onttrekkingen zijn daarom niet opgenomen in dit bodemenergieplan. Wel dient in de vergunningaanvraag van een beoogd bodemenergiesysteem ook de invloed op de op dat moment aanwezige meldingsplichtige onttrekkingen te worden gekwantificeerd: er moet worden aangetoond dat deze onttrekkingen niet nadelig worden beïnvloed. Bij de Omgevingsdienst Haaglanden (verantwoordelijk voor het uitvoeren van de wettelijke milieutaken namens de provincie Zuid-Holland en diverse gemeenten) en Waterschap Hollandse Delta is een overzicht opgevraagd van de aanwezige vergunde grondwateronttrekkingen in de omgeving van de Westelijke Dordtse Oever. In tabel 2 staan de permanente onttrekkingen in en binnen 500 meter van de Westelijke Dordtse Oever /MaK/

20 Tabel 2 Vergunde grondwateronttrekkingen bedrijfsnaam Van Leeuwenhoekweg 5 afstand en richting t.o.v. projectlocatie type maximaal debiet [m³/uur] waterhoeveelheid [m³/jaar] op locatie sanering n.b. n.b. n.b. Drechttunnel Zuid op locatie bron 400 n.b. n.b. Rijksstraatweg nabij m Z bron n.b. n.b. n.b. Laadperron Bosman op locatie WKO e WTH Vloerverwarming op locatie WKO e /3 e Installatiebedrijf HVL op locatie WKO e Duranmatic B.V. op locatie WKO e /3 e Dealerbedrijf Mijlweg op locatie WKO e /3 e Gesloten bodemenergiesystemen pakket Op basis van informatie van de gemeente Dordrecht zijn er binnen de Westelijke Dordtse Oever op het moment van schrijven geen gemelde gesloten bodemenergiesysteem aanwezig Natuurgebieden Uit de online Natuurwaardenkaart van de provincie Zuid-Holland blijkt dat Het Schotmanterrein, dat in het deelgebied Dordtse Kil I/II ligt, onderdeel uitmaakt van de Ecologische Hoofdstructuur. Verder zijn binnen het plangebied geen natuurgebieden aanwezig. Ten zuiden van het plangebied ligt De Biesbosch welke aangewezen is als Natura 2000 gebied. Bij toepassing van open bodemenergie in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket, is de invloed op de grondwaterstand ter plaatse van de natuur beperkt en vormt de aanwezige natuur geen belemmering. Voor gesloten bodemenergiesystemen vormt natuur geen aandachtspunt, omdat geen sprake is van invloed op de natuur Archeologie Uit de Cultuurhistorische Atlas van de provincie Zuid-Holland blijkt dat in het plangebied geen archeologische monumenten aanwezig zijn. Er bestaat slechts plaatselijk een redelijke tot grote kans op het aantreffen van archeologische sporen. Bij toepassing van open en gesloten bodemenergie vormen deze sporen geen belemmering voor de toepassing van een bodemenergiesysteem /MaK/

21 2.2.6 Verontreinigingen Voor de inventarisatie van verontreinigingen is gekeken naar verontreinigingen die een belemmering kunnen vormen voor een bodemenergiesysteem. Dit zijn verontreinigingen die beïnvloed kunnen worden door het in gebruik hebben van een bodemenergiesysteem. Voor de aanleg van een bodemenergiesysteem kunnen verontreinigingen een aandachtspunt vormen. Ze vormen echter geen (technische of juridische) belemmering. Op basis van Bodemloket.nl blijkt dat met name in het Zeehavengebied locaties aanwezig zijn waar verder onderzoek noodzakelijk kan zijn. Ook is in het Zeehavengebied een grondwatersanering in bedrijf (zie tabel 2). Er bevinden zich geen verontreinigingen die doorgedrongen zijn tot in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket. Daarmee vormen ze geen belemmering voor open en gesloten bodemenergie. Wel dient aangetoond te worden dat een bodemenergiesysteem geen invloed heeft op eventueel aanwezige (ondiepe) verontreinigingen Kabels en leidingen Kabels en leidingen vormen geen directe belemmering voor het realiseren van een bodemenergiesysteem, maar een aandachtspunt tijdens de aanleg. Er geldt in het plangebied geen algemeen verbod. Plaatsing van bronnen en/of leidingwerk is mogelijk als wordt voldaan aan de voorwaarden en de beleidsregels van de gemeente Dordrecht. Ten behoeve van de nodige kabels en leidingen op openbare grond zijn de voorwaarden conform de Leidingenverordening en het handboek Kabel & Leidingen van de gemeente Dordrecht van toepassing. Ten behoeve van het plaatsen van apparatuur zijn er verschillende beleidsregels (zoals bijvoorbeeld de Leidingenverordening, bouwvergunning en verhuur grond) van toepassing, afhankelijk van de locatie, de grootte en de aard van de apparatuur. Bij het ontwerp van een bodemenergiesysteem moet hier rekening mee gehouden worden en moet bij een beoogde realisatie van bronnen en/of leidingwerk op openbare grond hiervoor toestemming gevraagd worden bij de gemeente /MaK/

22 3 Uitwerking bodemenergieplan Dit hoofdstuk beschrijft hoe de ondergrondse ordening van het bodemenergieplan tot stand is gekomen. Op basis van de verschillende kenmerken van de deelgebieden en naar aanleiding van de workshop met de gemeente Dordrecht op 23 februari 2015 is per deelgebied bepaald op welke wijze en in welke mate een deelgebied uitgewerkt wordt in het bodemenergieplan. In figuur 4 is deze indeling gepresenteerd. Figuur 4 Indeling Westelijke Dordtse Oever In tabel 3 is per deelgebied aangegeven of en hoe ordening van open en gesloten bodemenergiesystemen is uitgewerkt in dit bodemenergieplan /MaK/

23 Tabel 3 Ordening binnen deelgebieden Open systemen Advies inwinnen * Ordeningsregels * Aanwijzen als interferentiegebied Gesloten systemen Ordeningsregels * Juridische verankering door Provinciale beleidsregel Provinciale beleidsregel Gemeentelijke verordening Gemeentelijke beleidsregel Zeehaven Nee Geen ** Nee Geen ** Kil I en II Nee Geen Nee Geen Kil III Ja Stroken en regels *** Ja Ja Kil IV Ja Stroken en regels *** Ja Ja Amstelwijck Ja Stroken en regels Ja Ja Wilgenwende Nee Geen Ja Geen Overige gedeelte van de gemeente Dordrecht Nee Geen Nee Geen * Een omschrijving van het inwinnen van advies en de ordeningsregels voor open en gesloten bodemenergiesystemen is in paragraaf 3.3 opgesomd. ** Eventueel op termijn is wel regulering mogelijk binnen Zeehaven, zie paragraaf *** Hier geldt wel een bodemenergieplan met stroken en regels maar deze zijn juridisch niet bindend. Rode arcering: De rode arcering in tabel 3 geeft aan dat er voor het betreffende gebied regels zijn vastgesteld. Die regels kunnen verschillend van aard zijn: 1) vooroverleg voeren, 2) voldoen aan een regels voor open systemen, 3) het aanwijzen als interferentiegebied, of 4) voldoen aan regels voor gesloten systemen. Deze zijn allen juridisch bindend en leggen voorwaarden op 62398/MaK/

24 aan de toepassing van bodemenergie binnen deze deelgebieden. Alle ontwikkelende partijen die in het gebied een systeem met bodemenergie toepassen, moeten zich houden aan deze regels. Groene arcering: In bepaalde gevallen zijn niet juridisch bindende regels opgesteld voor een aantal deelgebieden. Deze zijn groen gearceerd in tabel 3. In deze gebieden wordt er actief op gestuurd dat de initiatiefnemers advies inwinnen, of zich houden aan de stroken of de ordeningsregels. Het inwinnen van advies is bedoeld om partijen zich te laten committeren aan de (facultatieve) ordeningsregels. De initiatiefnemer voor een (open) bodemenergiesysteem dient bij de gemeente advies in te winnen over de locaties van zijn beoogde bronnen en leidingwerk en het lozen op het riool. Dit advies moet bij de vergunningaanvraag Waterwet voor het bodemenergiesysteem bijgesloten worden. In de navolgende paragraaf wordt het plan per deelgebied toegelicht en uitgewerkt. 3.1 Uitwerking per deelgebied Zeehaven Het Zeehavengebied kenmerkt zich door bestaande zware maritieme bedrijvigheid, zoals olieverwerking, schroot en overslag. Het betreft de zwaarste milieucategorie. De bodem kent verontreinigingen. De bedrijven zullen de komende jaren op individuele basis worden geherstructureerd. Door de gemeente zijn een drietal gebieden aangewezen die mogelijk in de toekomst herontwikkeld zullen worden. Deze gebieden zijn in de plankaart opgenomen (zie bijlage 3 en figuur 5). Binnen het Zeehavengebied zijn twee permanente onttrekkingen en een open bodemenergiesysteem aanwezig. Deze vormen een aandachtspunt bij toepassing van bodemenergie in de nabijheid van deze onttrekkingen. Ze vormen een bestaand belang welke niet negatief mogen worden beïnvloed op basis van de regels in de Waterwet. Binnen het Zeehavengebied kan bodemenergie toegepast worden. Verwacht wordt dat men dan kiest voor individuele open systemen, omdat de energievraag groot tot zeer groot is. Gesloten systemen zullen incidenteel worden toegepast. Interferentie tussen bodemenergiesystemen wordt op korte termijn niet verwacht, omdat de herstructurering langjarig is en op individuele basis /MaK/

25 Figuur 5 Plankaart Zeehavengebied Voor de her te ontwikkelen gebieden kan ordening voor bodemenergie in de toekomst wel nodig zijn. Dit is echter afhankelijk van hoe deze gebieden ontwikkeld worden, welk type bedrijf of bedrijven zich er vestigen en de mate van verkaveling van deze gebieden. Omdat in het Zeehavengebied geen interferentie verwacht wordt, wordt het gebied vooralsnog niet aangewezen als interferentiegebied /MaK/

26 Conclusies Zeehaven: - Geen ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen (eventueel op termijn). - Niet aanwijzen als interferentiegebied. - Geen ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen Kil I/II Kil I/II is bestaand bedrijventerrein dat volledig is uitgegeven. Er bevinden zich drie vergunde open bodemenergiesystemen. Herstructurering van de individuele bedrijven vindt de komende jaren plaats. Indien men voor bodemenergie kiest wordt ook hier verwacht dat gezien de omvang van de energiebehoefte per bedrijf een open bodemenergiesysteem wordt aangelegd en dat gesloten systemen her en der worden aangelegd. Interferentie tussen bodemenergiesystemen wordt op korte termijn niet verwacht. Het gebied wordt daarom niet aangewezen als interferentiegebied. Ook is ordening voor open en gesloten systemen niet nodig. Conclusies Kil I/II: - Geen ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen. - Niet aanwijzen als interferentiegebied. - Geen ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen /MaK/

27 Figuur 6 Plankaart Kil I/II Kil III Kil III is een bestaand gemengd bedrijventerrein waar nog kavels worden uitgegeven. Het terrein bestaat uit kleine, middelgrote en grote kavels. Mede gezien de huidige wetgeving ten aanzien van de energieprestatie van gebouwen ligt de aanleg van (individuele) bodemenergiesystemen hier voor de hand. Zowel open als gesloten systemen bieden kansen. Hierdoor is er risico op interferentie tussen bodemenergiesystemen. De kavelindeling is bekend, echter bestaat de kans dat kavels nog worden opgesplitst. Omdat kavels in de toekomst nog mogelijk worden opgesplitst is juridisch vastgestelde ordening niet mogelijk. Daarom zijn wel zoekgebieden ingetekend in Kil III, maar deze wor /MaK/

28 den niet juridisch bindend gemaakt. Op basis van de eventuele splitsing van kavels en ligging van de infrastructuur kunnen deze stroken aangepast en/of vastgesteld worden. Bij splitsing van kavels heeft het de voorkeur de kavels zodanig te splitsen dat de opgenomen stroken intact kunnen blijven. Figuur 7 Plankaart Kil III In dit deelgebied is vooroverleg gewenst. Dit houdt in dat bij de vergunningaanvraag van een open bodemenergiesysteem men eerst met het bevoegde gezag om tafel gaat om de aanvraag te bespreken. In dat gesprek wordt van de initiatiefnemer gevraagd zich te committeren aan de ordeningsregels. Wanneer men dit doet, kan optimaal gebruik gemaakt worden van bodemenergie en wordt interferentie tussen systemen voorkomen /MaK/

29 Alhoewel de stroken niet juridisch worden verankerd, wordt Kil III wel aangewezen als interferentiegebied. Hierdoor wordt mogelijke interferentie tussen gesloten bodemenergiesystemen als gevolg van drukte in de ondergrond beperkt, en wordt doelmatig gebruik van bodemenergie bevorderd. Conclusies Kil III: - Advies inwinnen bij de gemeente gewenst (juridisch niet bindend). - Ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen (juridisch niet bindend). - Wel aanwijzen als interferentiegebied. - Ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen Kil IV Kil IV is een nieuw te ontwikkelen gemengd bedrijventerrein. Het bedrijventerrein wordt energieneutraal. Om dit te bereiken wordt verwacht dat - naast windenergie - bodemenergie grootschalig wordt toegepast. Het energieprofiel van de bedrijven leent zich voor zowel open als gesloten bodemenergiesystemen. Deze kunnen zowel individueel als collectief worden aangelegd. In dit deelgebeid is het risico op negatieve interferentie tussen bodemenergiesystemen groot. De verkaveling binnen het gebied is op dit moment niet vastgesteld. De ligging van de hoofdwegen is wel in hoofdlijnen bekend. In het bodemenergieplan zijn concept zoekgebieden voor warme en koude bronnen opgenomen, rekening houdend met de indicatieve ligging van de hoofdwegen. Wanneer de verkaveling van het gebied definitief is vastgesteld, kunnen ook de zoekgebieden aangepast en/of vastgesteld en verankerd worden. Net als bij KIL III is in dit deelgebied vooroverleg gewenst. Bij de vergunningaanvraag van een open bodemenergiesysteem is het dan gewenst om eerst met het bevoegde gezag om tafel te zitten om de vergunningaanvraag te bespreken /MaK/

30 Figuur 8 Plankaart Kil IV Omdat toepassing van bodemenergie in dit gebied te verwachten is, wordt het gebied aangewezen als interferentiegebied. Conclusies Kil IV: - Advies inwinnen bij de gemeente gewenst (juridisch niet bindend). - Ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen (juridisch niet bindend). - Wel aanwijzen als interferentiegebied. - Ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen /MaK/

31 3.1.5 Amstelwijck Amstelwijck is een kantorenpark waarvan nog kavels kunnen worden uitgegeven. Zowel open als gesloten bodemenergiesystemen zijn in dit gebied denkbaar. Dit kan individueel maar ook (klein) collectief. Het risico op negatieve interferentie tussen bodemenergiesystemen is reëel op korte termijn. Daarom zijn zoekgebieden gedefinieerd, welke juridisch verankerd worden. Binnen Amstelwijck gelden regels die juridisch bindend zijn (paragraaf 3.3). Amstelwijck wordt ook aangewezen als interferentiegebied, mede om interferentie te voorkomen. Figuur 9 Plankaart Amstelwijck Conclusies Amstelwijck: - Advies inwinnen bij de gemeente gewenst (juridisch niet bindend) /MaK/

32 - Ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen. - Wel aanwijzen als interferentiegebied. - Ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen Wilgenwende De nieuwe woonwijk Wilgenwende kan nog volop groeien. Op dit moment zijn 100 woningen gebouwd, en dit aantal kan toenemen tot 600. De wijk bestaat uit grondgebonden woningen met rijtjeshuizen, twee onder 1 kappers en vrijstaande woningen. Bodemenergie is een goede optie. Men zal dan waarschijnlijk kiezen voor individuele gesloten systemen. Daarom worden er geen regels voor de open bodemenergiesystemen opgelegd, en is vooroverleg niet perse nodig. Aandachtspunt ten aanzien van interferentie is dat veel gesloten systemen bij elkaar kunnen leiden tot grootschalige afkoeling van de bodem. Dit heeft een lager rendement van de systemen tot gevolg. Een ander aandachtspunt is dat een klein gesloten systeem een groot nabij gelegen bodemenergiesysteem, met een grotere bijdrage aan CO 2-emissiereductie, juridisch kan blokkeren. Omdat de woningen nu gebouwd worden, kan dit op korte termijn gaan optreden. Daarom wordt Wilgenwende aangewezen als interferentiegebied. Dit heeft tot gevolg dat voor elk gesloten bodemenergiesysteem, groot of klein, een vergunning moet worden aangevraagd bij de gemeente. Hierdoor heeft de gemeente de mogelijkheid om te sturen, door een vergunning al dan niet toe te kennen. Afwijzen van een vergunning is mogelijk indien er ontoelaatbare negatieve interferentie optreedt, of bij ondoelmatig gebruik van bodemenergie. Deze kaders bieden voor de gemeente voldoende handvatten om een vergunning al of niet toe te kennen, mede gezien de aard van de ontwikkelingen in dit gebied (woningen). Deze maatregel is voldoende om interferentie te voorkomen en daarom is het niet nodig om aanvullende regels voor gesloten systemen op te stellen binnen Wilgenwende /MaK/

33 Figuur 10 Plankaart Wilgenwende Conclusies Wilgenwende: - Geen ordeningsregels voor open bodemenergiesystemen. - Wel aanwijzen als interferentiegebied. - Geen ordeningsregels voor gesloten bodemenergiesystemen /MaK/

34 3.2 Keuze watervoerend pakket Vanwege het ontbreken van een duidelijke scheidende laag tussen het tweede en derde watervoerende pakket mag dit pakket als een gecombineerd pakket gebruikt worden (zie paragraaf 2.1.1). Dit betekent dat juridisch gezien de filters van de bronnen zowel in het tweede als in het derde watervoerende pakket mogen staan. Open bodemenergiesystemen zijn onder te verdelen in doubletsystemen en monobronsystemen. De filterstelling van doubletsystemen en monobronnen dient goed op elkaar afgestemd te worden, om interactie tussen doublet- en monobronsystemen te voorkomen. Dit kan door de ruimte in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket te verdelen. De doubletsystemen zijn beoogd in het derde watervoerende pakket ( m-mv). Monobronsystemen dienen het bovenste bronfilter in het tweede watervoerende pakket (30-70 m-mv) te plaatsen en het onderste filter in het derde watervoerende pakket ( m-mv). In figuur 11 is dit schematisch weergegeven. Figuur 11 Schematische weergave brondieptes koude strook warme strook koude bel monobron koude bel doublet warme bel monobron warme bel doublet Bij de toepassing van een monobron dient het onderste filter overeen te komen (warm/koud) met de dichtstbijzijnde strook. In het voorbeeld in figuur 11 is dus de monobron het dichtst gelegen bij een warme strook en dient dus de warme bel in het derde watervoerende pakket geplaatst te worden /MaK/

35 Belangrijk aandachtspunt bij de positionering van de bronfilters is de aanwezigheid van de zoet-/zoutgrensvlakken (paragraaf 2.1.4). Hierdoor kan een deel van het watervoerende pakket niet beschikbaar zijn voor het plaatsen van de bronfilters. Ten aanzien van gesloten systemen geldt geen dieptebeperking. Binnen de interferentiegebieden is dit alleen mogelijk als geen interferentie optreedt met andere bodemenergiesystemen. 3.3 Ordeningsregels Ordeningsregels open bodemenergiesystemen Voor de aanleg van een open bodemenergiesysteem dient een vergunning in het kader van de Waterwet aangevraagd te worden bij het bevoegd gezag (provincie Zuid-Holland). Aan de vergunning zijn voorschriften verbonden waaraan de vergunninghouder moet voldoen. Aanvullend op deze voorschriften gelden bepaalde regels. Deze regels bestaan uit ordeningsregels. Deze regels gelden alleen binnen de deelgebieden zoals aangegeven in tabel 3 (Kil III, Kil IV en Amstelwijck). Advies inwinnen: 1. Degene die voornemens is om een open bodemenergiesysteem te realiseren, wordt gevraagd op voorhand (dus voordat daartoe strekkende aanvragen worden ingediend bij het bevoegd gezag) advies in te winnen bij de gemeente over dit voornemen. Dit heeft als doel om zoveel mogelijk te bewerkstelligen dat de initiatiefnemer een bodemenergiesysteem realiseert dat past binnen de uitgangspunten van dit bodemenergieplan. Ordeningsregels open systemen: 2. Toepassing van recirculatiesystemen is niet toegestaan De warme en koude bronnen van een doubletsysteem dienen te worden gepositioneerd volgens het in de plankaart vastgelegde patroon van zoekgebieden, welke zijn weergegeven met rode en blauwe zones. 4. Bodemenergiesystemen mogen ook buiten de (warme of koude) zoekgebieden worden geplaatst, mits wordt voldaan aan punt De thermische straal 5 van de warme en de koude bronnen mag maximaal tot aan de thermische scheidslijn 6 reiken. 4 Een recirculatiesysteem (zie bijlage 1) is energetisch minder rendabel dan een opslagsysteem, maar het ruimtebeslag is groter. Als gevolg van recirculatiesystemen kan de ondergrond niet optimale benut worden voor bodemenergie /MaK/

36 6. Een open grondwatersysteem in de vorm van een doubletsysteem dient volledig gerealiseerd te worden in het onderste gedeelte van het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket (van m-mv) Bij toepassing van een monobron dient het bovenste bronfilter in het bovenste (van m-mv) en het onderste bronfilter in het onderste gedeelte van het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket (van m-mv) 7 gerealiseerd te worden. 8. Het onderste filter van de monobron dient van hetzelfde type (koud of warm) te zijn als in welke zone (koud of warm) de monobron is gelegen. 9. Een te groot thermisch beïnvloedingsgebied als gevolg van een koude- of warmteoverschot in de bodem dient te worden voorkomen aangezien dit een optimale benutting van de ondergrond frustreert. Een structureel warmteoverschot is niet toegestaan. Het bodemenergiesysteem bereikt uiterlijk vijf jaar na de datum van ingebruikneming een moment waarop de hoeveelheid koude, die door het systeem aan de bodem is toegevoegd, ten minste 100 % en ten hoogste 115 % bedraagt ten opzichte van de hoeveelheid warmte, die vanaf die datum door het systeem aan de bodem is toegevoegd. Het systeem herhaalt dit telkens uiterlijk vijf jaar na het laatste moment waarop die situatie werd bereikt. 10. De gemiddelde infiltratietemperatuur in de bronnen mag niet hoger zijn dan 25 C Ordeningsregels gesloten systemen Voor individuele vergunningaanvragen voor gesloten bodemenergiesystemen geldt het bestaande wettelijk kader. Dit betekent dat ieder gesloten bodemenergiesysteem moet worden gemeld bij het bevoegde gezag (de gemeente Dordrecht). Echter, binnen interferentiegebieden geldt dat voor ieder gesloten systeem ook een Omgevingsvergunning beperkte milieutoets (OBM) aangevraagd moet worden bij het bevoegd gezag. Voor de toetsing van de aanvraag zal de gemeente gebruik maken van de algemeen geldende regels. Aanvullend op deze regelgeving gelden ordeningsregels voor gesloten systemen. Deze regels gelden alleen binnen de deelgebieden zoals aangegeven in tabel 3. Ordeningsregels gesloten systemen: 1. Binnen Amstelwijck moeten de gebruikers zich bij het inrichten van hun gesloten bodemenergiesysteem aan de volgende regels houden: 5 De thermische straal kan gezien worden als de afstand in het watervoerende pakket tot waar de temperatuur beïnvloed wordt, gezien vanaf de infiltratiebron, als er geen verliezen naar de omgeving zijn. Voor de berekening van de thermische straal wordt verwezen naar bijlage 4. 6 De thermische scheidslijn is de lijn tussen de zoekgebieden tot waar de thermische straal mag reiken. Hiermee wordt thermische interferentie tussen bronnen tegen gegaan. 7 Het betreft hier een onderverdeling van de filtertrajecten binnen het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket (zie paragraaf en 3.2) /MaK/

37 a. De bodemlussen van een gesloten systeem mogen alleen op het eigen perceel gerealiseerd worden. b. Een individuele lus van een gesloten systeem moet op een minimale afstand van 5 meter van de perceelsgrens gerealiseerd worden. 2. Binnen Kil III en Kil IV moeten de gebruikers zich bij het inrichten van hun gesloten bodemenergiesysteem aan de volgende regels houden: a. De bodemlussen van een gesloten systeem mogen alleen op het eigen perceel gerealiseerd worden. b. Een individuele lus van een gesloten systeem moet op een minimale afstand van 10 meter van de perceelsgrens gerealiseerd worden /MaK/

38 4 Effecten Alleen voor Amstelwijck wordt het bodemenergieplan juridisch verankerd. Om een indicatie te geven van de te verwachten effecten in Amstelwijck, zijn berekeningen uitgevoerd. Hierbij is een inschatting gemaakt van de benodigde capaciteit van de gebouwen. Bij een capaciteit van minder dan 10 m³/uur is gekozen voor een monobron, vanaf 10 m³/uur voor een doublet. In figuur 12 zijn de bronlocaties met per bron de capaciteit weergegeven. Figuur 12 Indicatieve bronlocaties De resultaten van de berekeningen in dit hoofdstuk tonen aan dat de cumulatieve effecten van alle bodemenergiesystemen tezamen binnen Amstelwijck acceptabel zijn in die zin dat ze geen andere belangen negatief beïnvloeden, en tonen aan dat de bodemenergiesystemen onderling niet negatief interfereren. De grootte van de uiteindelijke effecten is afhankelijk van de keuze van het type systeem (doublet of monobron) en de mate van toepassing van bodemenergie in het gebied. Bij een toekomstige vergunningaanvraag zal per systeem berekend moeten worden of de effecten acceptabel zijn binnen de belangenafweging van de vergunningaanvraag Waterwet. De berekeningen hieronder geven echter al een heel goede indicatie wat kan worden verwacht /MaK/

39 Tabel 4 Bodemparameters voor MLU model 4.1 Hydrologische effecten Om de hydrologische effecten te berekenen, is gebruik gemaakt van het hydrologische softwarepakket MLU voor Windows (Multi Layer Unsteady state). Meer informatie over MLU is te vinden op Tabel 3 toont de bodemparameters die zijn aangehouden in het model. Deze parameters zijn gebaseerd op REGIS, boorbeschrijvingen uit DI- NOLoket en informatie van gerealiseerde bodemenergiesysteem in de omgeving. diepte [m-mv] toelichting doorlaatvermogen [m²/d] 0-15 deklaag eerste watervoerende pakket weerstand [dagen] eerste scheidende laag tweede watervoerende pakket derde watervoerende pakket >180 hydrologische basis - Uit de berekening volgt dat de invloed op de grondwaterstand en de stijghoogte in het eerste watervoerende pakket beperkt is (<0,05 meter). In figuur 13 zijn de hydrologische effecten in het opslagpakket weergegeven. Het hydrologisch invloedsgebied (afstand vanaf een bron tot waar de invloed 0,05 meter bedraagt) is maximaal 450 meter. Wel moet opgemerkt worden dat de invloed wijzigt, wanneer andere bronlocaties gekozen worden /MaK/

40 Figuur 13 Hydrologische effecten Effecten op belangen Binnen het berekende hydrologische invloedsgebied bevinden zich geen andere omgevingsbelangen die door de bodemenergiesystemen negatief beïnvloed zouden kunnen worden Effect op systemen binnen bodemenergieplan De bodemenergiesystemen hebben onderling invloed op elkaar. Aanbevolen wordt om in het bronontwerp rekening te houden met extra stijghoogteverandering ten gevolge van de omliggende (bestaande en toekomstige) systemen. 4.2 Thermische effecten Om de thermische effecten te berekenen is gebruik gemaakt van HstWin-2D. De randvoorwaarden in het HstWin-2D-model zijn gebaseerd op de geohydrologische beschrijving in paragraaf Voor het indicatief bepalen van de waterverplaatsing per seizoen voor een open bodemenergiesysteem wordt voor een situatie als in Amstelwijck (kantorenpark) uitgegaan dat het 62398/MaK/

41 systeem circa uur op vollast aan zal staan per seizoen. Dit aantal vollasturen is representatief voor de energievraag die verwacht kan worden in Amstelwijck. In de praktijk kan dit echter iets anders uitvallen. Deze aanname is ook gebruikt voor het bepalen van de waterverplaatsingen in de thermische berekening. In figuur 14 zijn de thermische effecten na 20 jaar opslag weergegeven. De thermische effecten blijven beperkt tot een afstand minder dan 100 m van de bronnen. Figuur 14 Thermische effecten (zomersituatie) Effecten op belangen Binnen het berekende thermische invloedsgebied bevinden zich geen andere omgevingsbelangen die door de bodemenergiesystemen negatief beïnvloed worden Effect op systemen binnen bodemenergieplan De nieuwe bodemenergiesystemen hebben onderling invloed op elkaar. Op basis van de indicatieve berekeningen wordt grote negatieve interferentie tussen de systemen niet verwacht. Bij een nieuw bodemenergiesysteem dient rekening gehouden te worden met de 62398/MaK/

42 eventueel aanwezige vergunde systemen en moeten de thermische effecten en onderlinge beïnvloeding nader berekend worden /MaK/

43 5 Juridisch kader 5.1 Gesloten bodemenergiesystemen Met het van kracht worden van de AMvB bodemenergie per 1 juli 2013 (Wijzigingsbesluit Bodemenergiesystemen) is de gemeente (Burgemeester en Wethouders) bevoegd gezag voor gesloten bodemenergiesystemen, tenzij het systeem is gelegen in een inrichting waarvoor de provincie bevoegd gezag is Melding- en/of vergunningplicht Op basis van het Activiteitenbesluit Milieubeheer en Besluit lozen buiten inrichtingen moeten gesloten bodemenergiesystemen gerealiseerd na 1 juli 2013 officieel gemeld worden. Voor gesloten systemen met een bodemzijdig vermogen groter dan 70 kw en alle systemen die in een interferentiegebied worden gerealiseerd, moet ook een Omgevingsvergunning beperkte milieutoets (OBM) worden aangevraagd. Deze melding en/of vergunningplicht geldt alleen voor de aanleg van een gesloten systeem Proces Een melding moet 4 weken voor realisatie gedaan worden. Voor een vergunningaanvraag geldt een besluittermijn van 8 weken. De in te dienen gegevens voor een melding en vergunning zijn gelijk. De extra lasten van een vergunningaanvraag vergeleken met een melding zijn dus beperkt tot een langere proceduretijd en de kans dat de aanvraag wordt afgewezen. Het vaststellen van duidelijke beleidsregels voor besluitvorming over vergunningaanvragen maakt het voor initiatiefnemers mogelijk het gesloten bodemenergiesysteem zo te ontwerpen dat dit tweede risico geminimaliseerd wordt Interferentiegebied Een interferentiegebied is een gebied dat primair door de gemeente aangewezen kan worden, waardoor alle gesloten systemen vergunningplichtig worden. Reden voor het aanwijzen van een interferentiegebied is een mogelijke grote (toekomstige) vraag naar bodemenergie. Hierdoor is het wenselijk dat de gemeente sturingsmogelijkheden heeft om negatieve thermische interferentie te voorkomen en een optimaal gebruik van de bodem en doelmatig gebruik van bodemenergie te waarborgen. Voor het besluiten over vergunningverlening in een interferentiegebied kan de gemeente beleidsregels opstellen Algemene regels aanleg, werking en beëindiging Voor alle gesloten systemen gelden naast een melding en/of vergunningplicht algemene regels opgenomen in het Activiteitenbesluit Milieubeheer en het Besluit lozen buiten inrichtingen. Deze regels stellen eisen aan de aanleg, werking (exploitatie) en beëindiging van systemen. De belangrijkste regels zijn: 62398/MaK/

44 de temperatuur van de circulatievloeistof mag niet hoger zijn dan 30 C en niet lager zijn dan -3 C; bij vermoedelijke lekkage: onmiddellijk buiten werking stellen en circulatievloeistof verwijderen (tenzij de circulatievloeistof uit alleen water bestaat); gesloten bodemenergiesystemen mogen geen negatieve invloed hebben op reeds aanwezige bodemenergiesystemen; een koudeoverschot is in principe toegestaan en een warmteoverschot verboden Regulering werkzaamheden aan bodemenergiesystemen Alleen gecertificeerde en erkende personen of instellingen mogen werkzaamheden ten behoeve van een gesloten bodemenergiesysteem uitvoeren. Op deze manier wordt de kwaliteit van de werkzaamheden en systemen geborgd. 5.2 Open bodemenergiesystemen Het onttrekken en terugvoeren van grondwater bij een open bodemenergiesysteem is vergunningplichtig in het kader van de Waterwet. Als bijlage bij de vergunningaanvraag dienen de effecten van het systeem in een effectenstudie te worden gekwantificeerd. De belangrijkste aspecten bij een vergunningaanvraag in het kader van de Waterwet zijn samengevat in tabel /MaK/

45 Tabel 5 Belangrijkste aspecten vergunning Waterwet aspect bevoegd gezag vergunningplicht doorlooptijd leges/publicatiekosten Belangrijkste juridische voorwaarden toelichting provincie alle open systemen 8 weken tot publicatie definitieve beschikking* De provincie rekent geen leges voor open bodemenergiesystemen verzilting van zoet grondwater moet voorkomen worden; verplaatsing van verontreinigingen dient voorkomen te worden; binnen stedelijk gebied en glastuinbouwgebied mogen in principe geen bodemenergiesystemen worden gerealiseerd in het eerste pakket; bodemenergiesystemen mogen geen negatieve invloed hebben op reeds aanwezige bodemenergiesystemen of andere belanghebbenden in de omgeving; de gemiddelde infiltratietemperatuur in de bronnen mag niet hoger zijn dan 25 C, de provincie heeft in basis de mogelijkheid om een hogere temperatuur toe te staan. een koudeoverschot is in principe toegestaan en een warmteoverschot verboden, de provincie heeft de mogelijkheid om het koudeoverschot te beperken (zie ordeningsregels). * De provincie kan onder voorwaarden deze termijn verlengen tot 6 maanden 5.3 Juridische verankering Het is wenselijk om het bodemenergieplan juridisch te verankeren, zodat initiatiefnemers binnen een plangebied zich houden aan de randvoorwaarden voor ondergrondse ordening ( ordeningsregels ) die in het bodemenergieplan zijn opgenomen. In het plangebied van de Westelijke Dordtse Over betreft het alleen het deelgebied Amstelwijck die juridisch verankerd dient te worden. Omdat zowel de gemeente als de provincie belang heeft bij het handhaven van het bodemenergieplan heeft het de voorkeur dat de juridische verankering zowel op provinciaal als gemeentelijk niveau plaatsvindt. Hieronder is schematisch weergegeven op welke wijze het bodemenergieplan verankerd kan worden /MaK/

46 5.3.1 Verankeren via een bestemmingsplan Het verankeren via een bestemmingsplan is slechts een paar keer toegepast.verankeren via het bestemmingsplan heeft de volgende voordelen: - Integraal Wordt ook voor andere ruimtelijke projecten gebruikt. - Lange(re) procedure planproces leidt tot draagvlak Omdat inspraak geregeld is tijdens de vaststelling van het bestemmingsplan. - Signaalfunctie Als mensen voor een ander onderwerp het bestemmingsplan bekijken, zien ze automatisch alle andere onderwerpen die relevant zijn op de locatie /MaK/

47 Er zijn echter ook nadelen: - Ervaring ondergronds bestemmen Er is op dit moment weinig ervaring met het ondergronds bestemmen. - Te star Het bestemmingsplan is niet flexibel en kan niet eenvoudig aangepast worden wanneer de situatie daar om vraagt. Verankeren van het bodemenergieplan leidt tot twee sporen van reguleren van gesloten bodemenergiesystemen: enerzijds via de specifieke regels in het Besluit omgevingsrecht, het Activiteitenbesluit omgevingsrecht en het Besluit lozen buiten inrichtingen; anderzijds via het ruimtelijke ordeningsspoor. - Bodemenergie één van vele onderwerpen in het bestemmingsplan Dit is enerzijds een kans voor kruisbestuiving, maar de ervaring is dat het onderwerp ook ondergesneeuwd kan raken. - Ruimtelijk relevantie onzeker De regels in het bestemmingsplan moeten ruimtelijke relevant zijn. Het is op dit moment niet duidelijk hoe de verschillende regels voor bodemenergie in dit licht beoordeeld worden Verankeren via verordening & bijbehorende beleidsregel De gemeente kan er ook voor kiezen om het bodemenergieplan te verankeren d.m.v. het aanwijzen van een interferentiegebied. Deze aanwijzing vindt plaats in een gemeentelijke verordening. De gemeentelijke bevoegdheid voor het aanwijzen van een interferentiegebied is opgenomen in het Besluit omgevingsrecht. Het aanwijzen van een interferentiegebied heeft consequenties voor gesloten systemen: alle systemen worden hierdoor vergunningplichtig. Door vervolgens besluitregels op te nemen in een beleidsregel worden de regels uit het bodemenergieplan verankerd: het besluit over vergunningverlening wordt getoetst aan deze regels. Het aanwijzen van een interferentiegebied heeft géén consequenties voor open systemen. De voordelen van verankering via een interferentiegebied en beleidsregel: - Deze wijze van verankeren sluit aan bij bestuursrechtelijk kader dat hiervoor speciaal is ontwikkeld en bedoeld is voor het ordenen en sturen van bodemenergiesystemen. - Kan relatief snel Het aanwijzen van een interferentiegebied (aanwijzen verordening) en vaststellen beleidsregels kan relatief snel doordat geen uitgebreide wettelijke procedure gevolgd hoeft te worden. - Voldoende flexibiliteit De beleidsregels geven voldoende flexibiliteit. Enerzijds door de standaard bevoegdheid om gemotiveerd af te wijken. Anderzijds doordat het wijzigen van beleidsregels relatief eenvoudig is omdat het hier een Burgemeester en Wethouders besluit betreft zonder wettelijke procedure in plaats 62398/MaK/

48 van een raadsbebsluit met een uitgebreide procedure zoals voor het bestemmingsplan. - Veel gebruikt - Uit een inventarisatie door IF blijkt dat veel gemeenten kiezen voor verankering via een interferentiegebied en beleidsregels. Landelijk is al behoorlijk wat ervaring opgedaan met deze wijze van verankeren De nadelen: - Apart traject om vast te stellen. - Een interferentiegebied mag alleen vastgelegd worden ten bate van een doelmatig gebruik van bodemenergie en het voorkomen van interferentie. Andere (bodem)belangen mogen niet via intereferentiegebieden worden beschermd Keuze verankering Het huidige bestemmingsplan van het deelgebied Amstelwijck is recentelijk (april 2011) vastgesteld en zal naar verwachting pas in 2021 eventueel worden herzien. Aangezien de wens bestaat om op korte termijn het bodemenergieplan juridisch te verankeren gaat de voorkeur daarom uit naar het verankeren via een gemeentelijke verordening en een provinciale beleidsregel: - In de gemeentelijke verordening wordt het interferentiegebied vastgesteld, en worden de gebruikssregels voor gesloten systemen opgenomen. - In de provinciale beleidsregel zijn regels voor de open systemen vastgelegd. Dit zijn de zogenaamde ordeningsregels /MaK/

49 6 Financiële analyse De gemeente Dordrecht wil de vestiging van nieuwe bedrijven stimuleren. Het perspectief om bodemenergie te gebruiken is daartoe een goed middel. Voor bedrijven is het belangrijk om te weten welke kosten gemoeid zijn met een bodemenergiesysteem en welke terugverdientijd zij mogen verwachten. In deze notitie zijn voor een aantal scenario s deze aspecten nader uitgewerkt. 6.1 Scenario s In overleg met de gemeente zijn de volgende scenario s verder uitgewerkt. Binnen deze scenario s wordt gevarieerd met het aandeel van de functies kantoor en bedrijfshal: 1. 10% kantoor / 90% bedrijfshal; 2. 50% kantoor / 50% bedrijfshal; % kantoor. De weergegeven percentages in de hierboven omschreven scenario s betreffen het percentage van het totaal bruto vloeroppervlak (bvo) van de betreffende ontwikkeling. Binnen de scenario s wordt gevarieerd met de grootte van de te vestigen bedrijven. Daarnaast wordt gevarieerd met de benodigde hoeveelheden warmte en koude. Namelijk: a. minimaal verwachte energiehoeveelheden; b. maximaal verwachte energiehoeveelheden. De energiehoeveelheden zijn uitgewerkt in hoofdstuk Energievraag De koel-/verwarmingsvermogens en jaarlijkse behoefte aan warmte en koude zijn gebaseerd op de kengetallen zoals weergegeven in tabel 6. De kengetallen zijn in overleg met de betrokken partijen tot stand gekomen /MaK/

50 Tabel 6 Kengetallen vermogens en energie functies koeling verwarming vermogen [W/m²] koudevraag [kwh/m²] vermogen [W/m²] warmtevraag [kwh/m²] kantoor, minimaal scenario (A) 34 16, ,1 kantoor, maximaal scenario (B) bedrijfshal, minimaal scenario (A) bedrijfshal, maximaal scenario (B) Op basis van het aantal m² bruto vloeroppervlak (bvo) zijn de vermogens en energievraag voor een aantal type kavels bepaald. Tabel 7 geeft per scenario een overzicht van de vermogens en energievraag voor een gebouw met een bruto vloeroppervlak van m². Tabel 7 Overzicht vermogens en energievraag scenario koeling verwarming vermogen [kw] koudevraag [MWh] vermogen [kw] warmtevraag [MWh] Scenario 1a Scenario 1b Scenario 2a Scenario 2b Scenario 3a Scenario 3b Financiële analyse Kengetallen In tabel 8 zijn de gehanteerde kengetallen voor de financiële analyse weergegeven /MaK/

51 Tabel 8 Kengetallen financiële analyse kengetallen rendementen rendement ketel 90 % op onderwaarde COP WKO 40 - COP warmtepomp 4,0 - COP koelmachine 3,5 - COP regeneratie 25 - emissiefactoren emissiefactor CO 2 elektriciteit 0,565 kg/kwh e emissiefactor CO 2 gas 1,770 kg/m 3 a.e. financiële kengetallen exploitatie gas 0,50 /m³ gas elektriciteit 0,08 /kwh e onderhoud & beheer referentievariant 4,0 % v/d aanneemsom onderhoud & beheer variant open systeem (totaal) 3,0 % v/d aanneemsom onderhoud & beheer variant gesloten systeem (totaal) 2,5 % v/d aanneemsom financiële kengetallen investering koelmachine 275 /kw verd warmtepomp 275 /kw cond ketel 100 /kw regeneratie 125 /kw Investeringskosten In figuur 15 zijn de investeringskosten weergegeven van de omschreven scenario s voor gebouwen met een verschillende omvang. Let wel, de gepresenteerde investeringskosten zijn indicatief en kunnen per geval variëren. In de ramingen zijn de volgende kostenposten meegenomen: bodemenergiesysteem; elektrische warmtepompen; gasgestookte pieklastketels; regeneratievoorzieningen (ten behoeve van energiebalans); 62398/MaK/

52 Investeringskosten, excl. BTW [ ] 26 oktober % korting fiscaal voordeel EIA (Energie Investeringsaftrek); kosten aanvraag vergunning Waterwet. Dit zijn de investeringskosten die gemoeid zijn met de aanleg van een bodemenergiesysteem, met uitzondering van het afgiftesysteem en eventuele advieskosten. Figuur 15 Investeringskosten m² bvo Scenario Ia: 10% kantoor / 90% bedrijfshal open systeem Scenario IIa: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem Scenario IIIa: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem Scenario Ib: 10% kantoor / 90% bedrijfshal open systeem Scenario IIb: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem Scenario IIIb: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem Terugverdientijd Over het algemeen liggen de investeringskosten voor de aanleg van een bodemenergiesysteem hoger dan de investeringskosten voor een conventionele energievoorziening. Daarentegen kan met een bodemenergiesysteem wel jaarlijks worden bespaard op de exploitatiekosten. De terugverdientijd kan worden geformuleerd als zijnde de verhouding tussen de meerinvestering van het bodemenergiesysteem ten opzichte van een conventionele energievoorziening en het voordeel op de jaarlijkse exploitatiekosten. De conventionele energievoorziening bestaat voor de warmtelevering uit gasgestookte ketels en de koeling wordt voorzien met behulp van elektrisch aangedreven compressie koelmachines. In figuur 16, figuur 17, figuur 18 zijn voor de verschillende scenario's de terugverdientijden uitgezet tegen de omvang van de gebouwen. Uit de figuren kan worden geconcludeerd dat de terugverdientijd voor de open systemen lager wordt naar mate de gebouwomvang toe /MaK/

53 Terugverdientijd [jaren] Terugverdientijd [jaren] 26 oktober 2016 neemt. De terugverdientijd neemt daarnaast af in het geval de energiebehoefte groter wordt. Figuur 16 Terugverdientijd scenario 1a/1b (NB: voor scenario 1a is geen sprake van een terugverdientijd aangezien er geen sprake is van een kostenbesparing) 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, m² bvo Scenario Ib: 10% kantoor / 90% bedrijfshal open systeem Figuur 17 Terugverdientijd scenario 2a/2b 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, m² bvo Scenario IIa: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem Scenario IIb: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem 62398/MaK/

54 Terugverdientijd [jaren] 26 oktober 2016 Figuur 18 Terugverdientijd scenario 3a/3b 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, m² bvo Scenario IIIa: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem Scenario IIIb: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem 62398/MaK/

55 CO2-reductie [ton/jaar] 26 oktober Milieuvoordeel bodemenergie Naast het financiële aspect is uiteraard het te behalen milieuvoordeel ook een belangrijke drijfveer om een bodemenergiesysteem aan te leggen. Voor de in hoofdstuk 5 omschreven scenario s is voor zowel de varianten met een open bodemenergiesysteem als de bijbehorende referentievarianten (conventionele energievoorziening) de CO 2-uitstoot bepaald. De hieruit resulterende emissiereductie is weergegeven in figuur 19. De gehanteerde emissiefactoren zijn opgenomen in tabel 8. Figuur 19 CO 2-emissiereductie 450,0 400,0 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0, m² bvo Scenario Ia: 10% kantoor / 90% bedrijfshal open systeem Scenario IIa: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem Scenario IIIa: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem Scenario Ib: 10% kantoor / 90% bedrijfshal open systeem Scenario IIb: 50% kantoor / 50% bedrijfshal open systeem Scenario IIIb: 100% kantoor / 0% bedrijfshal open systeem 62398/MaK/

56 Bijlage 1 Principe bodemenergie Open versus gesloten systemen Open systemen bestaan uit bronnen waar grondwater aan wordt onttrokken en in geïnfiltreerd. Het principe bij deze systemen is dat energie in de vorm van warmte en koude in het ene seizoen wordt opgeslagen in een ondergrondse watervoerende laag. Vervolgens wordt deze energie weer gebruikt in het volgende seizoen en wordt in de zomer gekoeld met winterkoude en in de winter wordt verwarmd met zomerwarmte. Figuur B1.1 geeft het principe van een open systeem weer. Figuur B1.1 Principe open systeem Gesloten systemen, ook wel verticale bodemwarmtewisselaars, bestaan uit flexibele kunststof lussen in de bodem waarmee warmte en koude aan de bodem wordt onttrokken. De hoeveelheid warmte en koude die geleverd kan worden met een gesloten systeem is beperkt ten opzichte van een open systeem. Daarnaast hebben gesloten systemen een veel groter ruimtebeslag. Figuur B1.2 geeft het principe van een gesloten systeem weer /MaK/

57 Figuur B1.2 Principe gesloten systeem Indeling open systemen Open systemen zijn onderverdeeld in doubletten en monobronnen. Een doublet bestaat uit een koude en een warme bron (opslagvariant, zie figuur B1.1). Een monobron bestaat uit slechts één bron, waarbij twee filters op ongelijke diepte in de bodem gepositioneerd worden. Hierbij vormen de warme en koude bel zich onder elkaar. Een monobron heeft een beperkt vermogen doordat het maximale debiet circa 15 m³ per uur bedraagt. De energiebesparing en emissiereductie is voor beide type systemen gelijk. Figuur B1.3 geeft het principe van een monobronsysteem weer. Figuur B1.3 Principe monobronsysteem 62398/MaK/

58 Recirculatiesystemen Een recirculatiesysteem is een alternatief doubletsysteem wat bestaat uit een onttrekkingsen een infiltratiebron. Er wordt het hele jaar uit één bron grondwater onttrokken en in een andere bron geïnfiltreerd. Hierbij is dus geen sprake van opslag maar wordt met de natuurlijke grondwatertemperatuur grondwater onttrokken, waarmee in de zomer wordt gekoeld en in de winter wordt verwarmd. De hoeveelheid warmte en koude die geleverd kan worden met een recirculatiesysteem is beperkt ten opzichte van een opslagsysteem. Daarnaast is het ondergrondse ruimtebeslag groter dan bij de opslagvariant. Figuur B1.4 geeft het principe van een recirculatiesysteem weer. Figuur B1.4 Principe recirculatiesysteem 62398/MaK/

59 Bijlage 2 Verkenning regulering bodemenergie in Dordrecht 62398/MaK/

60 Richting geven aan bodemenergie Verkenning regulering bodemenergie in Dordrecht

61 Rapport Dossier Zaaknummer Kenmerk 2014XXXXXX Opsteller P.M. Stortenbeker Datum 17 september 2014 Onderwerp Verkenning regulering bodemenergie Dordrecht Richting geven aan bodemenergie Opdrachtgever Contactpersoon Gemeente Dordrecht de heer R.A. Mank de heer P. Bezemer Opdrachtnemer Contactpersoon Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid de heer C.J. Bernoster Richting geven aan bodemenergie

62 Inhoud 1. Inleiding Bodemenergie algemeen Open bodemenergiesystemen Gesloten bodemenergiesystemen Wijzigingsbesluit bodemenergiesystemen Algemene regels Melding gesloten systeem Vergunningverlening gesloten systemen Sturing en ordening Wanneer ordenen? Mogelijkheden tot sturing Regulering Aanwijzen interferentiegebieden Het opstellen van beleidsregels/masterplan bodemenergie Regulering via bestemmingsplan Projectactiviteiten Projectopdracht Inventariseren te ontwikkelen gebieden Inventariseren gebieden met hoge energievraag Inventariseren geschiktheid bodem Watervoerende pakketten Grondwaterverontreiniging Inventarisatie van gebieden waar bodemenergie niet mogelijk is Inventariseren warmtenet (planning en gebouwen) Interpretatie Conclusie en advies Bijlage 1 Te ontwikkelen Bijlage 2 Gebieden met hoge energievraag Bijlage 3 Informatie Dinoloket Bijlage 4 Bodemenergie niet mogelijk Bijlage 5 Gebied Warmtenet Bijlage 6 Advies regulering Richting geven aan bodemenergie

63 1. Inleiding Onlangs is de visie op de ondergrond van Dordrecht positief onthaald in de Adviescommissie van de gemeenteraad van Dordrecht. Dit document met de titel Denken zonder maaiveld beschrijft hoe de gemeente Dordrecht in de toekomst met haar ondergrond om wil gaan. Door het opstellen van deze visie wordt richting gegeven in het (toekomstig) gebruik van de ondergrond zodat er geen conflicten ontstaan tussen de verschillende functies. Dit is noodzakelijk omdat de ondergrond van de gemeente Dordrecht op dit moment al intensief gebruikt wordt door bijvoorbeeld ondergrondse gebouwen en parkeergarages, ondergrondse afvalcontainers, kabels- en leidingen en bodemenergiesystemen. Dit gebruik zal in de toekomst naar verwachting alleen nog maar verder toenemen. De ondergrondvisie helpt de gemeente Dordrecht om keuzes te maken over het gebruik van de ondergrond, het behoud van de natuurlijke functies en het omgaan met aanwezige waarden (o.a. archeologie). In de visie is een aantal acties opgenomen die door de gemeente Dordrecht in de periode zullen worden uitgevoerd. Een van deze acties betreft het opstellen van een WKO-masterplan. WKO is een afkorting voor Warmte en Koude Opslag, ook wel bekend als bodemenergie. Voordat een masterplan bodemenergie kan worden opgesteld moet eerst worden geïnventariseerd voor welke gebieden een dergelijke regulering noodzakelijk is. Zodra deze gebieden bekend zijn moet worden vastgesteld welke reguleringsmethode het meest geschikt is. Regulering kan plaatsvinden via een masterplan, maar ook door het stellen van beleidsregels en het aanwijzen van interferentiegebieden. Gemeente Dordrecht heeft de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid (OZHZ) gevraagd om de regulering van bodemenergie binnen de gemeente Dordrecht nader vorm te geven. Naast de verschillende vormen van bodemenergie wordt hierbij ook gekeken naar het warmtenet dat op dit moment wordt aangelegd en geothermie (als mogelijke alternatieve voeding voor het warmtenet). Dit project bestaat uit twee projectfasen. Fase I betreft de inventarisatie naar de mogelijke vormen van warmtevoorziening en de noodzaak tot regulering hiervan. Aan de hand van deze inventarisatie kan worden vastgesteld voor welke gebieden het opstellen van een masterplan bodemenergie of een andere vorm van regulering toegevoegde waarde kan hebben. Fase 2 betreft de daadwerkelijke invulling van de regulering. OZHZ heeft een plan van aanpak opgesteld voor de uitvoering van fase 1. Op basis van dit plan van aanpak heeft de gemeente Dordrecht opdracht verleend aan OZHZ om de werkzaamheden van fase 1 uit te voeren. Deze rapportage is een van de eindproducten van fase 1 en beschrijft de uitgevoerde inventarisatie stappen. Richting geven aan bodemenergie 1

64 2. Bodemenergie algemeen 2.1 Open bodemenergiesystemen Bij energieopslag met een open systeem (zie figuur 1) wordt warmte en koude opgeslagen in een aquifer; een watervoerend pakket in de bodem. In de zomer wordt uit de koude bron koud grondwater onttrokken waarmee gekoeld wordt. Het opgewarmde water wordt geïnfiltreerd in de warme bron. In de winter wordt dit proces omgedraaid. Veel gebruikte namen voor open systemen zijn warmte- koudeopslag (WKO) en koudewarmteopslag (KWO). Een open systeem kan gebruikt worden vanaf circa 50 woningen en bijvoorbeeld kleine utiliteit. De provincie Zuid-Holland is bevoegd gezag voor open bodemenergiesystemen. Zij heeft deze taak gemandateerd aan Omgevingsdienst Haaglanden. Figuur 1 Principe open bodemenergiesysteem 2.2 Gesloten bodemenergiesystemen Een andere techniek om thermische energie aan de bodem te onttrekken is via een gesloten systeem (figuur 2). Een gesloten systeem onttrekt geen grondwater. Een gesloten systeem heeft één of meerdere lussen in de grond die door geleiding warmte of koude onttrekken. Een andere naam voor een gesloten systeem is bodemwarmtewisselaar. Gesloten systemen kunnen ook toegepast worden bij individuele woningen. Voor het aanleggen en installeren van gesloten bodemenergiesystemen gelden sinds 1 juli 2013 nieuwe regels. De gemeente is bevoegd gezag voor de gesloten bodemenergiesystemen. Figuur 2 Principe gesloten bodemenergiesysteem Richting geven aan bodemenergie 2