Masterplan open bodemenergiebronnen De Dam I. Stadsdeel Centrum, Amsterdam

Transcriptie

1 Masterplan open bodemenergiebronnen De Dam I Stadsdeel Centrum, Amsterdam

2 Masterplan open bodemenergiebronnen De Dam I Stadsdeel Centrum, Amsterdam

3 Masterplan open bodemenergiebronnen De Dam I Stadsdeel Centrum, Amsterdam Opdrachtgever Gemeente Amsterdam Stadsdeel Centrum Postbus AE AMSTERDAM Contactpersoon: de heer C. Nanne Adviseur IF Technology bv Velperweg 37 Postbus AP ARNHEM T E w.noome@iftechnology.nl Contactpersoon: de heer W. Noome Colofon Auteur: de heer W. Noome Versie: definitief Gecontroleerd door: mevrouw H.J.M van Beek Vrijgegeven door: de heer W. Noome 62292/WN/

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding Kader Principe bodemenergie Probleemstelling Doelstelling project Leeswijzer Inventarisatie bodem en belangen Geohydrologie Bodemgeschiktheid Grondwaterstand/ grondwaterstroming Grondwaterkwaliteit en -temperatuur Aanwezige en toekomstige belangen Grondwatergebruikers Verontreinigingen Archeologie Funderingen Ondergrondse infrastructuur Kabels en leidingen Duurzame energielevering Inrichting plangebied Energetische uitgangspunten Uitwerking masterplan Potentiële zoekgebieden Bovengrondse ruimte Ondergrondse ruimte Zoekgebieden per gebouw Beurs van Berlage Euronext NYSE Bijenkorf BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk Bronnen op het Beursplein Thermische interferentie Ordeningsregels /WN/

5 4.4 Samenwerking Realisatie bronnen Lozen van grondwater Realisatie en ontwikkeling bronnen Periodiek onderhoud Realisatie per gebouw Beurs van Berlage Euronext NYSE Bijenkorf en BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Energieconcepten Zoekgebieden Voorkeurslocaties Ordeningsregels 62292/WN/

6 1 Inleiding 1.1 Kader De gemeente Amsterdam en stadsdeel Centrum hebben de duurzaamheidsambitie om in 2025 de CO 2 uitstoot met 40% te verminderen ten opzichte van Bodemenergie als duurzame warmte- en/of koudevoorziening van gebouwen kan hierin een aanzienlijke bijdrage leveren. Om deze ambitie te halen is in het verleden een Kansenkaart WKO Centrum opgesteld. Uit deze kansenkaart komen enkele gebieden naar voren waar, gezien de drukte boven- en ondergronds, een masterplan gewenst is. Een van deze gebieden is De Dam I. Dit is het gebied tussen de Dam en het Centraal Station (zie figuur 1). Figuur 1 Begrenzing van het plangebied Principe bodemenergie Het principe van bodemenergie is dat in de zomer wordt gekoeld met winterkoude en in de winter wordt verwarmd met zomerwarmte /WN/

7 Bij bodemenergie met een open systeem wordt warmte en koude opgeslagen in een aquifer; een watervoerend pakket in de bodem. In de zomer wordt uit de koude bron koud grondwater onttrokken waarmee gekoeld wordt. Het opgewarmde water wordt geïnfiltreerd in de warme bron. In de winter wordt dit proces omgedraaid. Dit kan middels een doubletsysteem (figuur 2) of een monobronsysteem (figuur 3). Figuur 2 Principe van een doubletsysteem Figuur 3 Principe van een monobronsysteem 62292/WN/

8 1.1.2 Probleemstelling Gezien de verwachte ontwikkelingen tussen De Dam en het Centraal Station zal de drukte in de ondergrond bij veelvuldige toepassing van bodemenergie sterk toenemen. Het gevaar bestaat dat verschillende initiatieven voor bodemenergie elkaar en/of andere gebruikers van de ondergrond gaan beconcurreren. Regie is gewenst om een optimaal en duurzaam gebruik van de ondergrond te garanderen, zodat ongewenste interferentie (negatieve interactie) tussen bodemenergiesystemen onderling of met andere ondergrondse gebruikers wordt voorkomen (zie figuur 4). Voortijdige ordening van de ondergrond kan voorkomen dat individuele systemen die nu worden aangelegd, de aanleg van toekomstige systemen belemmeren. Figuur 4 Overzicht van gebruikers van de ondergrond 1.2 Doelstelling project Het doel van dit project is het in beeld brengen van de meest optimale bronlocaties per gebouw in het gebied De Dam I. Bij het bepalen van de bronlocaties wordt rekening gehouden met de huidige en toekomstige boven- en ondergrondse bebouwing. Met de meest optimale gegevens kan stadsdeel Centrum het toepassen van bodemenergie in het gebied De Dam I verder stimuleren. Marktpartijen kunnen hiermee de kansen concreet benutten /WN/

9 De uitwerking van het masterplan vindt plaats aan de hand van een inventarisatie van de belangrijkste randvoorwaarden: 1. Bovengrondse inrichting van het plangebied (beschikbare ruimte voor bronpositionering); 2. Verwachte energievraag van de gebouwen; 3. Beschikbaar bodempotentieel; 4. Bestaande en toekomstige ondergrondse functies en belangen; 5. Thermische randvoorwaarden. De afweging van deze randvoorwaarden leidt tot een ordeningsplan van de ondergrond, waarbij kansen voor combinatie van functies worden benut en negatieve interactie tussen verschillende gebruikers wordt geminimaliseerd. 1.3 Leeswijzer Voorliggende rapportage is als volgt opgebouwd: Inventarisatie bodem en belangen (hoofdstuk 2) In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de geohydrologische eigenschappen van de ondergrond ter plaatse. Daarnaast brengt dit hoofdstuk de huidige en toekomstige gebruikers van de ondergrond in kaart. Duurzame energielevering (hoofdstuk 3) Hoofdstuk 3 beschrijft het plangebied. Op basis van kengetallen is in dit hoofdstuk de gewenste toekomstige koude- en warmtelevering gekwantificeerd. Deze koude- en warmtelevering is opgedeeld in een bovengrondse en ondergrondse levering. Uitwerking masterplan (hoofdstuk 4) Dit hoofdstuk beschrijft hoe de ordening van de ondergrond kan worden vormgegeven in het masterplan. Tevens worden de randvoorwaarden voor het opstellen van de masterplankaart toegelicht /WN/

10 2 Inventarisatie bodem en belangen Voor het toepassen van bodemenergie is een aantal technische en juridische aspecten van belang. In dit hoofdstuk worden de relevante aspecten behandeld. 2.1 Geohydrologie Het technisch goed functioneren van een bodemenergiebron is afhankelijk van een aantal bodemeigenschappen. Voorwaarde is dat in de bodem een geschikte watervoerende zandlaag aanwezig is die voldoende capaciteit biedt voor de opslag van koude en warmte. Daarnaast zijn de snelheid en de richting van de grondwaterstroming van belang bij het positioneren van de bronnen. Tenslotte dient de grondwaterkwaliteit te worden beschouwd in verband met de materiaalkeuze van de bronnen en het mogelijke risico op bronverstopping bij menging van verschillende watertypen Bodemgeschiktheid De bodemopbouw in de directe omgeving van het projectgebied is beschreven op basis van de volgende gegevens: a. Regionaal Geohydrologisch Informatie Systeem (REGIS); b. boorbeschrijvingen uit het archief van TNO Bouw en Ondergrond via DINOLoket; c. boorbeschrijvingen van bodemenergiesystemen in de omgeving. De bodemopbouw is geschematiseerd in een aantal watervoerende pakketten en scheidende lagen (tabel 1 en figuur 5) /WN/

11 Tabel 1 Geohydrologische schematisatie diepte [m-mv]* lithologie geohydrologische benaming 0-20 klei, fijn zand, veensporen deklaag matig fijn tot grof zand 1 e watervoerende pakket klei, leem, fijn zand 1 e scheidende laag ** matig fijn zand grof tot uiterst grof zand 2 e /3 e watervoerende pakket matig fijn tot fijn zand > 220 fijn zand hydrologische basis * Het maaiveld bevindt zich op circa 1,3 m t.o.v. NAP. ** Uit boorbeschrijvingen in het gebied blijkt dat rond de 100 m-mv een kleilaag van 1 tot 5 m dik aanwezig is Het eerste watervoerende pakket bestaat uit matig fijn tot grof zand. Vanwege de beperkte dikte en het geringe doorlaatvermogen is het eerste watervoerende pakket matig geschikt voor de toepassing van de beoogde bodemenergie. Het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket bevat tot circa 100 m-mv kleilenzen en is hierdoor matig geschikt voor de toepassing van bodemenergie. Vanaf 100 tot 200 m-mv bevat het pakket grof tot uiterst grof zand. Het onderste gedeelte van het derde watervoerende pakket (vanaf 200 m-mv) bestaat uit beduidend fijnere zanden dan het bovenliggende gedeelte /WN/

12 Figuur 5 Geohydrologische doorsnede A A` Grondwaterstand/ grondwaterstroming Grondwaterstand De grondwaterstand en stijghoogte bevinden zich circa 0,5 m-mv. Over het algemeen zijn de grondwaterstand en stijghoogte aan het einde van de zomer laag en aan het einde van de winter hoog. Dit houdt in dat bij het realiseren van de bronnen rekening gehouden moet worden met deze hoge grondwaterstanden. Mogelijk moet de booropstelling verhoogd worden opgesteld /WN/

13 Horizontale stroming De snelheid van de regionale horizontale grondwaterstroming in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket bedraagt 5 à 10 m per jaar. Uit het isohypsenbeeld in de Grondwaterkaart volgt dat het grondwater in zuidelijke richting stroomt. Bij deze grondwaterstroming is de toepassing van bodemenergie goed mogelijk Grondwaterkwaliteit en -temperatuur Volgens REGIS is het grondwater in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket zout. Het zoet-/brakgrensvlak (chloridegehalte van 150 mg/l) bevindt zich op circa 18 m-mv in de deklaag. De natuurlijke temperatuur van het grondwater in het gecombineerde tweede en derde watervoerende pakket bedraagt circa 13 C. In het verleden heeft ter hoogte van Euronext NYSE een warmtelozing plaatsgevonden. Uit onderzoek van IF (1995) en Waternet (2010) komt naar voren dat de warme bel (circa 18 C) nog aanwezig is. Doordat op de Dam geen meetpunten aanwezig zijn, is de exacte grootte van deze warme bel niet bekend. Uit modelberekeningen blijkt dat de warme bel zich bevindt tussen het Oudekerksplein, Beursplein en Eggertstraat. Door deze onttrekking en infiltratie in het verleden heeft menging van grondwater met verschillende choloridegehaltes plaatsgevonden. De verwachting is dat de gradiënt, die van nature aanwezig is, ontbreekt (of is beïnvloed). Doordat geen meetpunten aanwezig zijn, zijn exacte chloridegehaltes niet beschikbaar. 2.2 Aanwezige en toekomstige belangen Bij de toepassing van bodemenergie dient rekening te worden gehouden met reeds aanwezige en toekomstige belangen. In de vergunningaanvraag in het kader van de Waterwet maakt de provincie een afweging van de invloed op deze belangen. Belanghebbenden mogen geen negatieve invloed ondervinden van het beoogde bodemenergiesysteem. Het risico op negatieve interactie wordt bepaald door de grootte en configuratie van de beoogde systemen, de bodemopbouw en de afstand (zowel verticaal als horizontaal) tot de aanwezige belangen. Figuur 2.2 geeft een overzicht van de aanwezige belanghebbenden in de omgeving van het projectgebied. In de onderstaande paragrafen zijn de diverse belanghebbenden apart toegelicht. In deze inventarisatie zijn alle aanwezige en toekomstige belangen meegenomen die op het moment van inventariseren (november 2012) bekend zijn /WN/

14 2.2.1 Grondwatergebruikers Bij de provincie Noord-Holland is een overzicht opgevraagd van grondwatergebruikers in de omgeving van de projectlocatie. Op basis van dit overzicht zijn de grondwatergebruikers in kaart gebracht. Tabel 2 geeft een overzicht van de grondwateronttrekkingen en bodemenergiesystemen. Het betreft zowel onttrekkingen ten behoeve van bodemenergie als industriële onttrekkingen. Tabel 2 Waterwetvergunningen binnen 5 km rond de projectlocatie bedrijfsnaam afstand t.o.v. projectlocatie debiet [m³/uur] waterhoeveelheid [m³/jaar] Scheepvaarthuis (KWO) 650 m Centraal station (KWO) 700 m Stadhuis Stopera (KWO) 800 m Oosterdokseiland (KWO) 950 m Rembrandtplaza 950 m Hotel Keizersgracht (KWO) m Hermitage (KWO) m Gemeentearchief m Vijzelstraat (KWO) m Oosterlijke handelskade (passengerterminal) (KWO) m IJdock (KWO) m Scheepvaartmuseum (KWO) m Overhoeks (KWO) m Nieuw Europa m Marine Etablissement (KWO) m Breevast Invest (KWO) m In het verleden heeft Euronext NYSE een grondwaterwetvergunning gehad voor het onttrekken en infiltreren van grondwater. Dit systeem is niet meer in bedrijf en de vergunning is ingetrokken Verontreinigingen In het projectgebied bevinden zich verschillende (rest)verontreinigingen. Deze verontreinigingen bevinden zich in het eerste watervoerende pakket en vormen daarom geen aan /WN/

15 dachtspunt bij het gebruik van bodemenergie. Wel dient bij de realisatie van de bronnen rekening gehouden te worden met de aanwezige verontreinigingen Archeologie Op basis van de Cultuur-historische Waardenkaart Noord-Holland is de locatie gelegen in een gebied dat geclassificeerd is als een gebied met hoge archeologische waarde (de oude binnenstad van Amsterdam). Binnen een straal van m bevinden zich honderden Rijksmonumenten, waarvan de Beurs van Berlage er een van is. De archeologie vormt een aandachtspunt bij de vergunningaanvraag van het bodemenergiesysteem. Bij de vergunningaanvraag moet aangetoond worden dat het beoogde systeem geen negatief effect heeft op de aanwezige archeologie Funderingen In de binnenstad van Amsterdam komen veel gebouwen met houten paalfunderingen voor, waaronder onder andere de Beurs van Berlage. Bij de vergunningaanvraag dient aangetoond te worden dat het beoogde systeem geen negatieve invloed heeft op de houten fundering. Hierbij wordt vooral gekeken naar de verlaging van de grondwaterstand en het droogvallen van de houten palen Ondergrondse infrastructuur De gemeente Amsterdam heeft plannen om op termijn op het Beursplein een parkeerkelder aan te leggen. Ook bestaan de plannen om in de kelder van de Beurs van Berlage of de Bijenkorf een fietskelder te realiseren. De toerit naar deze kelder zou uitkomen op het Beursplein. In opdracht van Dienst Metro heeft Witteveen&Bos onderzoek gedaan naar de impact van WKO op de Noord-Zuidlijn. In dit rapport wordt aangegeven dat binnen een afstand van 10 m buiten de geboorde tunnels geen bronnen geboord kunnen worden. Daarnaast wordt ook de aanwezigheid van een TAM-schacht en -bed ter hoogte van de Bijenkorf beschreven. Het TAM-bed bestaat uit meerdere buizen waardoor grout in de bodem is geinjecteerd. Ter hoogte van dit TAM-bed kunnen geen bronnen gerealiseerd worden. De exacte locatie van het TAM-bed is in figuur 6 weergegeven. De resultaten van dit onderzoek zijn de vinden in het rapport Analsye impact WKO DAM I op geboorde tunnels Noord/Zuidlijn (ref.: ASD1462-1/kleb2/002) 62292/WN/

16 Figuur 6 TAM-bed onder de Bijenkorf Kabels en leidingen In het plangebied zijn kabels en leidingen aanwezig, zoals gas- en waterleidingen en het riool. Aanwezige en geplande kabels en leidingen vormen een aandachtspunt tijdens de ontwerpfase van bodemenergiesystemen. In het plangebied vormt voornamelijk het Damrak een obstakel voor de toepassing van bodemenergiesystemen. Een mogelijkheid om het Damrak over te steken is door gebruik te maken van persleidingen. Hierdoor hoeft het Damrak niet opengebroken te worden en wordt de overlast tot een minimum beperkt /WN/

17 3 Duurzame energielevering Dit hoofdstuk beschrijft de energievraag van de gebouwen binnen het projectgebied. Ook wordt de bodemzijdige energievraag bepaald. Op basis van de energievraag wordt bepaald hoeveel systemen nodig zijn en wat de grootte van deze systemen is. Dit vormt de randvoorwaarde voor het masterplan 3.1 Inrichting plangebied Figuur 6 presenteert de locaties van de gebouwen waar de toepassing als optie wordt meegenomen bij een inpandige renovatie. Per gebouw is in tabel 3 aangegeven wat de verwachte energievraag is. Figuur 7 Betrokken gebouwen 62292/WN/

18 Tabel 3 Energievraag per gebouw bedrijfsnaam warmtevraag koudevraag kw MWh kw MWh Bijenkorf Euronext NYSE Beurs van Berlage BPF Bouwinvest/C&A Nieuwe Kerk Oude Kerk?? - - De bovengrondse indeling van het plangebied bepaalt in belangrijke mate waar de bronnen voor bodemenergie kunnen worden gepositioneerd. Op dit moment is nog niet bekend welke gebouwen in de toekomst gebruik zullen maken van bodemenergie. Rekening houdend met de overige randvoorwaarden wordt gestreefd het masterplan dusdanig in te richten dat elk gebouw in de directe nabijheid van een zoekgebied voor warme en koude bronnen ligt. 3.2 Energetische uitgangspunten Om de energetische uitgangspunten te bepalen zijn de stappen in figuur 7 doorlopen. In onderstaande paragrafen worden deze stappen toegelicht. Figuur 8 Stappenplan van energievraag naar debiet en waterhoeveelheid energievraag gebouwzijdig energievraag bodemzijdig debiet en waterhoeveelheid Gebouwzijdige energievraag De gebouwzijdige energievraag is gebaseerd de studie van Waternet en op de getallen aangeleverd door de verschillende gebouweigenaren. In tabel 3.1 is de energievraag per gebouw weergegeven /WN/

19 Bodemzijdige energievraag De bodemzijdige energievraag wordt berekend aan de hand van de gebouwzijdige energievraag. Welk deel van de gebouwzijdige energievraag door het bodemenergiesysteem wordt geleverd hangt af van het energieconcept. Voor warmtelevering wordt bij alle concepten gebruik gemaakt van een warmtepomp. In de warmtepomp wordt de warmte uit de ondergrond met elektriciteit opgewaardeerd tot bruikbare warmte. Door de warmtepomp is de bodemzijdige warmtevraag lager dan de gebouwzijdige vraag. Daarnaast kan gebruik gemaakt worden van een ketel om extra warmte te leveren (bivalent concept). Voor koeling kan direct gebruik gemaakt worden van de aanwezige energie in de ondergrond (monovalent) of kan extra gekoeld worden met een koelmachine (bivalent). In het laatste geval is de bodemzijdige energievraag lager dan de gebouwzijdige vraag. In bijlage 1 worden de concepten verder uitgelegd en zijn de energieschema s toegevoegd. In dit onderzoek is uitgegaan van het bivalente energieconcept. Enkel bij Euronext NYSE wordt, gezien het benodigde debiet, gebruik gemaakt van een monovalent energieconcept. Debiet en waterhoeveelheid De bodemzijdige energievraag is omgerekend naar een benodigd debiet en een waterverplaatsing per seizoen. In tabel 4 is de waterverplaatsing en debiet per gebouw opgenomen. Ook is aangegeven hoeveel doubletten of monobronnen elk systeem nodig heeft om in de energievraag de voorzien. Tabel 4 Debiet, waterverplaatsing en aantal systemen bedrijfsnaam debiet waterverplaatsing aantal m³ per uur m³ per seizoen monobronnen doubletten Bijenkorf Euronext NYSE Beurs van Berlage BPF Bouwinvest Nieuwe Kerk Oude Kerk* * Het debiet van de Oude Kerk is gebaseerd op de gegevens van de Nieuwe Kerk 62292/WN/

20 Bij het bepalen van het aantal systemen is uitgegaan van de volgende uitgangspunten: Het technisch maximaal haalbare debiet van een monobron is 90 m³/u Bij een doublet is het technisch maximaal haalbare debiet circa 250 m³/u Bij het bepalen van de waterhoeveelheden is uitgegaan van een T van 4 C De Nieuwe Kerk heeft alleen een warmtevraag (zie bijlage 1). Hierdoor zal de Nieuwe Kerk regeneratievoorzieningen moeten aanleggen om een energiebalans (juridische eis) te voldoen. BPF Bouwinvest heeft een warmteoverschot gelijk aan de warmtevraag van de Nieuwe Kerk. Het is mogelijk dat de Nieuwe Kerk het warmteoverschot van BPF Bouwinvest gebruikt voor de verwarming van de kerk. Gezien de beperkte ruimte kan de Nieuwe Kerk zelf geen bronnen realiseren. Wanneer de Nieuwe Kerk geen gebruik maakt van de warmte van BPF Bouwinvest, zal BPF Bouwinvest regeneratievoorzieningen moeten realiseren. Het is voor BPF Bouwinvest goed mogelijk om bodemenergie toe te passsen. De Oude Kerk heeft net als de Nieuwe Kerk alleen een warmtevraag. Wanneer de Oude Kerk kiest voor bodemenergie zal het net als de Nieuwe Kerk regeneratievoorzieningen moeten aanleggen om aan de energiebalans te voldoen. Het is wellicht mogelijk om samen te werken met Euronext NYSE. Hierbij levert Euronext de benodigde warmte voor de Oude Kerk. In het vervolg van de studie wordt ervan uitgegaan dat de Nieuwe Kerk van warmte wordt voorzien door BPF Bouwinvest en de Oude Kerk door Euronext NYSE /WN/

21 4 Uitwerking masterplan Dit hoofdstuk beschrijft hoe ondergrondse ordening kan worden vormgegeven. Hierbij wordt op conceptueel niveau beschreven aan welke randvoorwaarden de positionering van koude en warme bronnen binnen het plangebied moet voldoen. Het plan is zodanig opgesteld dat elk gebouw een individueel bodemenergiesysteem kan realiseren. 4.1 Potentiële zoekgebieden Bovengrondse ruimte De bovengrondse ruimte voor het realiseren van bronnen in het projectgebied is beperkt. Om de zoekgebieden goed in beeld te brengen is veldonderzoek gedaan. Bij het veldonderzoek is gekeken of er bovengrondse obstakels (voldoende hoogte) zijn en of voldoende ruimte aanwezig is voor de booropstelling. Bij de traditionele opstelling is een ruimte van circa 6 bij 15 m nodig. Het is eventueel mogelijk om de booropstelling in een lintvorm op te zetten. Hierbij is een werkruimte van 3,5 bij 30 m nodig. Figuur 8 geeft een overzicht van beide opstellingen. Door de lintopstelling is het mogelijk om in straten binnen het projectgebied bronnen te realiseren. Wel is door deze opstelling een groot deel van de straat tijdelijk (twee à drie weken per bron) afgesloten. Figuur 9 Booropstelling (boven de standaard opstelling. Onder de lintopstelling ) Figuur 4.1 booropstelling (boven de standaard opstelling. Onder de lintopstelling ) 62292/WN/

22 Het resultaat van het veldonderzoek is weergegeven in figuur 9 (en bijlage 2). In dit figuur is aangegeven welke gebieden (mogelijk) ruimte bieden voor bronnen. De overige gebieden zijn niet geschikt voor het realiseren van bronnen Ondergrondse ruimte Naast de bovengrondse ruimte speelt ook de ondergrondse ruimte een belangrijke rol bij het bepalen van de geschikte bronlocaties. De ondergrondse ruimte is in te delen in ondergrondse infrastructuur en kabels en leidingen. De ondergrondse infrastructuur binnen het plangebied bestaat uit de Noord-Zuidlijn en een beoogde parkeerkelder op het Beursplein. Bronnen voor de bodemenergiesystemen dienen minimaal 10 m uit de schacht van de Noord-Zuidlijn gerealiseerd te worden. In de praktijk houdt dit in dat het Damrak niet geschikt is voor het realiseren van bronnen. Het is wel mogelijk om bronnen op het Beursplein te realiseren. Het heeft de voorkeur om deze bronnen net buiten de toekomstige parkeerkelder te realiseren /WN/

23 Figuur 10 Zoekgebieden voor bronlocaties 4.2 Zoekgebieden per gebouw Aan de hand van de energievraag is per gebouw (Tabel 4) bepaald wat de voorkeurslocaties voor de bronnen zijn. Bij het bepalen van de bronlocaties is er vanuit gegaan dat de Nieuwe Kerk door het BPF Bouwinvest wordt voorzien van warmte. Hiervoor is in overleg gekozen omdat de Nieuwe kerk enkel een warmtevraag en BPF Bouwinvest een warmteoverschot heeft. De keuze van de bronlocaties worden in deze paragraaf nader toegelicht /WN/

24 Figuur 11 Mogelijke bronlocaties Beurs van Berlage De benodigde capaciteit van de Beurs van Berlage kan door een monobron geleverd worden. De monobron van de Beurs van Berlage kan ten noorden van de Beurs op de Oudebrugsteeg. In de Oudebrugsteeg is voldoende ruimte aanwezig voor het realiseren van een monobron. Ook is ruimte voor het benodigde leidingwerk Euronext NYSE Voor het leveren van de benodigde capaciteit van Euronext NYSE kan gebruik gemaakt worden van een monobron. Omdat hierbij minder leidingwerk en minder boorgaten noodzakelijk zijn dan bij een doublet, gaat hier de voorkeur uit naar het toepassen van een mono /WN/

25 bron. Deze monobron kan gerealiseerd worden op het Oudekerkplein. Het leidingwerk zal hierbij via de Wijde Kerksteeg en Warmoesstraat lopen. Wanneer toch gekozen wordt voor een doublet, kan de warme bron op het Beursplein gerealiseerd worden. De koude bron moet op de kade (Oudezijds Voorburgwal) geplaatst worden. Hiervoor is aanzienlijk meer leidingwerk nodig Bijenkorf Bij de Bijenkorf gaat de voorkeur uit naar een doubletsysteem, één doublet kan het benodigde debiet leveren. Hierbij kan één bron op het Beursplein (warm) geplaatst worden en één bron op de Dam. Het leidingwerk blijft hierbij beperkt. Een alternatief is het realiseren van drie monobronnen op de Dam. Nadeel van het realisren van monobronnen is dat meer bronnen nodig zijn om hetzelfde debiet te leveren, hierdoor zullen de kosten van het systeem toenemen. Voordeel van een monobron is de leverzekerheid. Wanneer een van de bronnen door onderhoud niet gebruikt kan worden, kan het systeem wel koude of warmte op een lager debiet blijven leveren. Een tweede alternatief is een kruising tussen een doublet- en monobronsysteem (zie figuur 11). Hierbij worden twee bronnen geboord, waarbij de warme bron ondiep gerealiseerd wordt en de koude bron op grotere diepte. Dit alternatief kan gebruikt worden wanneer men maximaal twee bronnen wil, maar geen ruimte heeft voor bronnen op het Beursplein. Wel is hiervoor extra onderzoek nodig naar de geschiktheid van de ondergrond en mogelijke onderlinge interferentie. Bij het realiseren van bronnen op de Dam moet rekening gehouden worden met de aanwezigheid van het TAM-bed (zie ook paragraaf 2.2.5). Het plan biedt voldoende ruimte om de bronnen zodanig te positioneren dat deze geen last hebben van het TAM-bed /WN/

26 Figuur 12 doublet (links), monobron (midden) en kruising tussen beide systemen (rechts) BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk Om de capaciteit voor het BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk te leveren kan gebruik gemaakt worden van een doublet of meerdere monobronnen. De voorkeurslocaties voor de bronnen bevinden zich op het Beursplein (warme bron). Wel dient hiervoor een persleiding onder het Damrak gerealiseerd te worden. Deze persleiding is in figuur 10 opgenomen. De andere bron zal hierbij op Nieuwezijds Voorburgwal geplaatst worden. Bij het realiseren van de persleiding onder het Damrak moet rekening gehouden worden met werkruimte van 2 à 3 bij 1 m. Dit is de ruimte waarvan de klinkers verwijderd moeten worden. Ook is er ruimte nodig voor de boorwagen van de persleiding. Wanneer het benodigde debiet lager is dan 180 m³/uur is het mogelijk om twee monobronnen te realiseren. Deze monobronnen kunnen gerealiseerd worden ten noorden van de Nieuwe Kerk. Voordeel hiervan is dat het niet nodig is om de Damrak met een persleiding over te steken /WN/

27 4.2.5 Bronnen op het Beursplein Enkele bronlocaties staan geclusterd op het Beursplein. Bij het realiseren van bronnen op het Beursplein dient rekening gehouden te worden met de beoogde parkeerkelder. Waar mogelijk kunnen de bronnen net buiten de parkeerkelder gerealiseerd worden. Wel is het technisch mogelijk om de bronnen in de parkeerkelder te realiseren (met behulp van een casing). Aanbevolen wordt om de warme bronnen op het Beursplein te realiseren, op deze manier wordt gebruik gemaakt van de reeds aanwezige warmte in de ondergrond. Wel vormt de aanwezige warme bel een aandachtspunt bij de vergunningverlening. Juridisch gezien moet evenveel warmte als koude aan de ondergrond worden toegevoegd. Omdat hier een warme bel aanwezig is, legt deze juridische eis een beperking op aan de systemen Thermische interferentie Om thermische interactie tussen verschillende type bronnen (warm en koud) te voorkomen, dienen de bronnen op een minimale afstand van elkaar gerealiseerd te worden 1. Tussen de bronnen van het systeem onderling en van andere systemen is deze afstand aangehouden. Ook is rekening gehouden met de cluster van bronnen op het Beursplein. Door deze bronnen als één bron te beschouwen wordt de juiste minimale afstand bepaald. 4.3 Ordeningsregels De masterplankaart staan niet op zichzelf. Wanneer het masterplan in de toekomst concreet wordt ingezet, dienen de gebruikers zich bij het inrichten van hun bodemenergiesysteem aan een aantal ordeningsregels te conformeren. De ordeningsregels zijn opgenomen in bijlage 4. In de ordeningsregels zijn tevens regels voor gesloten systemen opgenomen. Om deze regels van toepassing te laten zijn, dient het stadsdeel Centrum het projectgebied als interferentiegebied in het kader van het Wijzigingsbesluit Bodemenergie (AMvB) aan te wijzen. Dit is mogelijk op het moment dat het Wijzigingsbesluit Bodemenergie in werking treedt (1 juli 2013). 1 Dit wordt beschreven in het Protocol 11001; Ontwerp, realisatie en beheer van het ondergrondse deel van bodemenergiesystemen, bijlage /WN/

28 4.4 Samenwerking In dit onderzoek is uitgegaan van een samenwerking tussen de Nieuwe Kerk en BPF Bouwinvest. Zoals reeds in paragraaf 3.2 beschreven heeft BPF Bouwinvest een warmteoverschot en de Nieuwe Kerk enkel een warmtevraag. Wel vormt de planning van beide systemen een aandachtspunt. Het is mogelijk dat BPF Bouwinvest het systeem gebruikt voordat de Nieuwe Kerk warmte afneemt, maar om het systeem technisch geschikt te maken, dient dit wel bij de realisatie van het systeem bekend te zijn. Dezelfde mogelijkheid bestaat voor Euronext NYSE en de Oude Kerk. Euronext NYSE heeft een warmteoverschot. Wanneer de Oude Kerk een warmtevraag heeft en een geschikt afgiftesysteem (lagetemperatuurverwarming, bijvoorbeeld vloerverwarming) dan kan de Oude Kerk de warmte van Euronext NYSE gebruiken. Bij dit systeem geldt qua planning hetzelfde aandachtpunt als bij BPF Bouwinvest en de Nieuwe Kerk. Samenwerking tussen de overige initiatiefnemers zijn niet mogelijk. Dit komt voornamelijk omdat zowel de Bijenkorf en BPF Bouwinvest het maximale debiet uit een bron nodig hebben /WN/

29 5 Realisatie bronnen Bij de toepassing van bodemenergie op de Dam vormt de realisatie van de grondwaterbronnen een aandachtspunt. Bronlocaties zijn onder andere bepaald op basis van bereikbaarheid en voldoende opstalruimte voor de boorinstallatie. Deze ruimte is niet overal aanwezig. 5.1 Lozen van grondwater Realisatie en ontwikkeling bronnen De bronnen die zijn geboord dienen in eerste instantie te worden ontwikkeld (schoongemaakt). Boorspoeling dient van de boorgatwand te worden verwijderd en de zandlevering van de bronnen dient tot een minimum te worden beperkt, om een goed functionerend systeem te kunnen garanderen. Vanuit juridisch oogpunt is een voorkeurstrits opgesteld, hoe om te gaan met vrijkomend grondwater. Deze voorkeurstrits is: - Retourneren in de bodem; dit kan middels het principe tweelingpompen, waarbij het te retourneren grondwater wordt voorgefilterd alvorens het via een bestaande grondwaterbron wordt geïnfiltreerd in de bodem. Een geringe hoeveelheid grondwater dient nog steeds te worden geloosd (riolering / oppervlaktewater / per as) - Lozen op oppervlaktewater; Waternet is het bevoegd gezag; - Lozen op de riolering; De gemeente is het bevoegd gezag, sinds 1 januari 2013 wordt dit opgepakt door Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied, locatie Amsterdam. Lozen op de riolering in Amsterdam is gelimiteerd tot 5 m³ per uur. Met name tijdens realisatie is er vanuit technisch oogpunt een sterke voorkeur voor lozen op oppervlaktewater. Bij het lozen op het oppervlaktewater kunnen hogere debieten worden gehaald, dit heeft een positief effect op de kwaliteit van de bron. Ontwikkelen middels het principe tweelingpompen heeft als voordeel dat grondwater terug gaat naar het grondwater (er is netto amper sprake van een grondwateronttrekking). Nadeel is dat deze manier van ontwikkelen meer tijd vergt en in potentie meer overlast geeft (bovengrondse opslag en langere afsluiting) als gevolg van het aanwezige materiaal. Wanneer geen oppervlaktewater in de directe omgeving is, kan ook geloosd worden op het riool. Het voordeel van lozen op het riool ten opzichte van tweelingpompen is dat het vuile water niet opnieuw geïnfiltreerd hoeft te worden en potentieel een verstopping kan veroorzaken. Nadeel van het lozen op het riool is dat het debiet beperkt is. In het verleden heeft 62292/WN/

30 IF Technology met de gemeente Amsterdam de afspraak gemaakt dat maximaal 5 m³ per uur op het riool geloosd mag worden. Dit is te weinig voor het realiseren van een bron Periodiek onderhoud Periodiek onderhoud wordt vaak tweemaal per jaar preventief uitgevoerd (aan het einde van het winter- en zomerseizoen). Ook voor dit vrijkomende grondwater geldt de voorkeurstrits. In Amsterdam wordt normaliter gebruik gemaakt van: - Lozen op oppervlaktewater - Retourneren in de bodem middels voorfiltratie van een onderhoudsfilter (kaarsenfilter). Voor de periodieke lozing geldt dat het relatief kleine lozingen zijn (per keer eenmalig het ontwerpdebiet). De voorkeur is om dit water te lozen op het oppervlaktewater indien oppervlaktewater nabij de locatie is. Bij grotere afstanden tot aan het oppervlaktewater wordt meestal gebruik gemaakt van een kaarsenfilter. Bij het lozen van grondwater op het oppervlaktewater en riool vormt de kwaliteit van het grondwater een aandachtspunt. 5.2 Realisatie per gebouw In dit hoofdstuk wordt per gebouw aangegeven op welke manier het water wordt geloosd dat bij de ontwikkeling van de bronnen vrijkomt Beurs van Berlage De monobron voor de Beurs van Berlage wordt gerealiseerd op de kade van het Damrak (Oudebrugsteeg). Gezien de locatie naast het Damrak, is de eerste voorkeur om te lozen op het oppervlaktewater. Voor het lozen van grondwater is toestemming van Waternet vereist Euronext NYSE Monobron De monobron is op relatief korte afstand gelegen van de Oudezijds Voorburgwal. In eerste instantie kan worden gekeken of het bevoegd gezag toestemming kan verlenen om te lozen op het oppervlaktewater. Aandachtspunt is dat tijdelijke leidingen rondom de Oude Kerk komen te liggen /WN/

31 Doublet De koude bron is gelegen naast de Oudezijds Voorburgwal; de warme bron is op relatief grote afstand gelegen van het oppervlaktewater (Beursplein). De meest optimale situatie is de bronnen te boren nadat het leidingwerk is aangelegd. Als eerste kan de koude bron worden ontwikkeld, waarbij uitgangspunt is dat lozen kan plaatsvinden op de Oudezijds Voorburgwal. Om overlast voor omwonenden/toeristen tot een minimum te beperken, kan de warme bron worden ontwikkeld waarbij het opgepompte water via het leidingwerk naar de koude bron wordt gepompt om vervolgens geloosd te worden op de Oudezijds Voorburgwal Bijenkorf en BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk De bronnen voor de Bijenkorf en BPF Bouwinvest/Nieuwe Kerk liggen op relatief grote afstand van oppervlaktewater. Deze optie wordt derhalve buiten beschouwing gelaten. De riolering is vanwege de beperking voor het lozen (maximaal 5 m³ per uur) geen optie. Derhalve geldt voor deze locaties dat gebruik zal worden gemaakt van retourneren in de bodem, bijvoorbeeld middels tweelingpompen /WN/

32 1 januari 2013 Bijlage 1 Energieconcepten Het energieconcept bepaalt in welke mate de bodemenergie wordt ingezet om in de gebouwzijdige energievraag te voorzien. Er bestaan verschillende varianten. Waarbij het monovalente en bivalente energieconcept de meest voorkomende zijn. In het monovalente energieconcept wordt de totale koudelast direct vanuit het grondwatersysteem geleverd. De warmtelast wordt geleverd door de combinatie warmtepomp met grondwatersysteem (Figuur 12). Bij dit energieconcept is de hoeveelheid warmte en koude die een bodemenergiesysteem moet leveren het grootst. Figuur 13 Monovalente koudeen warmtelevering De tweede variant is het bivalente energieconcept. Bij dit concept wordt de basislast voor koeling en verwarming geleverd met het bodemenergiesysteem. De pieklast van de koeling wordt geleverd met warmtepompen die als compressie-koelmachines functioneren. De pieklast van de verwarming en het warm tapwater wordt door stadsverwarming of relatief goedkope ketels geleverd. Figuur 13 geeft dit concept weer. Bij het bepalen van de gemiddelde waterhoeveelheden is uitgegaan van een gemiddelde T van 4 C //

33 1 januari 2013 Figuur 14 Bivalente koude- en warmtelevering //

34 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 AEX Euronext JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 619 kw t verwarmingsvermogen 490 kw t equivalente vollasturen 1,704 uur equivalente vollasturen 1,738 uur koudevraag 1,056 MWh t warmtevraag 852 MWh t 619 kwt 1,056 MWht 490 kwt 852 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = kwt 639 MWht Regeneratie 417 MWht Grondwatersysteem Grondwatersysteem koelvermogen (direct) 619 kw t verwarmingsvermogen 368 kw t koudelevering 1,056 MWh t warmtelevering 1,056 MWh t maximaal debiet 89 m³/h maximaal debiet 89 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 9/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen (vermogen) 13/7 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 230,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 230,000 m³ maximale waterverplaatsing 350,000 m³ maximale waterverplaatsing 350,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

35 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 Beurs van Berlage JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 450 kw t verwarmingsvermogen 950 kw t equivalente vollasturen 802 uur equivalente vollasturen 2,719 uur koudevraag 361 MWh t warmtevraag 2,583 MWh t 300 kwt 180 kwt 325 MWht 43 MWht 116 MWht Grondwatersysteem 150 kwt 36 MWht Coll. WP COP k = 5.0 SPF k = 5.0 Regeneratie 200 kwt 646 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = kwt 484 MWht Grondwatersysteem 751 kwt 1,938 MWht Coll. Ketel 85% koelvermogen (direct) kw t verwarmingsvermogen 150 kw t koudelevering 484 MWh t warmtelevering 484 MWh t maximaal debiet 56 m³/h maximaal debiet 21 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 9/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen (vermogen) 13/7 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 100,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 100,000 m³ maximale waterverplaatsing 150,000 m³ maximale waterverplaatsing 150,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

36 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 Bijenkorf JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 1,450 kw t verwarmingsvermogen 1,700 kw t equivalente vollasturen 2,189 uur equivalente vollasturen 1,481 uur koudevraag 3,174 MWh t warmtevraag 2,517 MWh t 1,450 kwt 3,174 MWht 1,700 kwt 2,517 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = 4.0 1,275 kwt 1,888 MWht Regeneratie 1,286 MWht Grondwatersysteem Grondwatersysteem koelvermogen (direct) 1,450 kw t verwarmingsvermogen 1,275 kw t koudelevering 3,174 MWh t warmtelevering 3,174 MWh t maximaal debiet 250 m³/h maximaal debiet (excl. regeneratie) 220 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 10/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen (vermogen) 13/8 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 680,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 680,000 m³ maximale waterverplaatsing 1,020,000 m³ maximale waterverplaatsing 1,020,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

37 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 BPF Damrak JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 2,420 kw t verwarmingsvermogen 2,283 kw t equivalente vollasturen 1,200 uur equivalente vollasturen 1,700 uur koudevraag 2,904 MWh t warmtevraag 3,881 MWh t 968 kwt 290 MWht Coll. WP COP k = 5.0 SPF k = kwt 3,299 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = 4.0 1,598 kwt 582 MWht Coll. Ketel 85% Regeneratie 1,452 kwt 2,614 MWht 1,162 kwt 348 MWht 514 kwt 2,474 MWht 488 MWht Grondwatersysteem Grondwatersysteem koelvermogen (direct) 1,452 kw t verwarmingsvermogen 514 kw t koudelevering 2,962 MWh t warmtelevering 2,962 MWh t maximaal debiet 209 m³/h maximaal debiet 117 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 9/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen (vermogen) 13/7 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 640,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 640,000 m³ maximale waterverplaatsing 960,000 m³ maximale waterverplaatsing 960,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

38 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 BPF Gravenstraat JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 482 kw t verwarmingsvermogen 511 kw t equivalente vollasturen 1,200 uur equivalente vollasturen 1,700 uur koudevraag 578 MWh t warmtevraag 869 MWh t 193 kwt 58 MWht Coll. WP COP k = 5.0 SPF k = kwt 738 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = kwt 130 MWht Coll. Ketel 85% Regeneratie 289 kwt 521 MWht 231 kwt 69 MWht 115 kwt 554 MWht 36 MWht Grondwatersysteem Grondwatersysteem koelvermogen (direct) 289 kw t verwarmingsvermogen 115 kw t koudelevering 590 MWh t warmtelevering 590 MWh t maximaal debiet 42 m³/h maximaal debiet 20 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 9/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen (vermogen) 13/7 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 130,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 130,000 m³ maximale waterverplaatsing 200,000 m³ maximale waterverplaatsing 200,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

39 Project: Nummer: Datum: Variant: Auteur: Dam Amsterdam april 2013 Nieuwe kerk JL Koeling gebouw(en) Verwarming gebouw(en) deelplan 1 (collectief) deelplan 1 (collectief) koelvermogen 0 kw t verwarmingsvermogen 600 kw t equivalente vollasturen 0 uur equivalente vollasturen 1,500 uur koudevraag 0 MWh t warmtevraag 900 MWh t Regeneratie 574 MWht 180 kwt 765 MWht Coll. WP COP w = 4.0 SPF w = kwt 574 MWht 420 kwt 135 MWht Coll. Ketel 85% Grondwatersysteem Grondwatersysteem koelvermogen (direct) 0 kw t verwarmingsvermogen 135 kw t koudelevering 574 MWh t warmtelevering 574 MWh t maximaal debiet 63 m³/h maximaal debiet 19 m³/h ontwerp temperaturen (vermogen) 9/17 C (bronnen) ontwerp temperaturen 13/7 C (bronnen) gemiddelde infiltratietemperatuur 15 C gemiddelde infiltratietemperatuur 7 C gemiddelde waterverplaatsing 120,000 m³ gemiddelde waterverplaatsing 120,000 m³ maximale waterverplaatsing 180,000 m³ maximale waterverplaatsing 180,000 m³ IF Technology bv 1 van 1 Uitgangspunten WKO De Dam.xls

40 1 januari 2013 Bijlage 2 Zoekgebieden //

41 1 januari 2013 Bijlage 3 Voorkeurslocaties //

42

43

44 1 januari 2013 Bijlage 4 Ordeningsregels De ordeningsregels zijn opgesteld in drie delen. Deel 1 beschrijft de algemene regels voor het gebruik van het bodemenergieplan, deel 2 geldt voor open systemen en deel 3 geldt voor gesloten systemen. Deel 1: Algemeen 1. De toepassing van recirculatiesystemen worden niet toegestaan in het plangebied. 2. Bronnen en lussen dienen op meer dan 10 m uit de buitenkant van de metrobuizen van de Noord-Zuidlijn gerealiseerd worden. 3. Ter hoogte van de TAM-schacht en het TAM-bed mogen geen bronnen of lussen gerealiseerd worden. Deel 2: Open systemen Onderstaande regels zijn enkel van toepassing op het gebruik van open systemen. 1. Het eerste watervoerende pakket is uitgesloten voor de toepassing van open systemen. 2. De warme en koude bronnen dienen te worden gepositioneerd op de daarvoor aangewezen locaties. De locaties hebben een marge van 5 m. 3. De gemiddelde waterverplaatsing van een systeem dient te worden berekend met een T van 4 C over de warmtewisselaar. 4. Initiatiefnemers dienen rekening te houden met een extra verlaging bij de bronnen door beïnvloeding van toekomstige omliggende systemen. Deel 3: Gesloten systemen Onderstaande regels zijn van toepassing op het gebruik van gesloten systemen. 1. Voor alle gesloten systemen geldt een vergunningsprocedure 2 2. Een gesloten systeem mag alleen in het eerste watervoerende pakket geplaatst worden. 2 Deze regel is alleen van kracht als de gemeente het gebied als interferentiegebied heeft aangewezen. //