Verbs in spoken sentence processing Goede, Dieuwke de

Transcriptie

1 Verbs in spoken sentence processing Goede, Dieuwke de IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2007 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Goede, D. D. (2007). Verbs in spoken sentence processing: Unraveling the activation pattern of the matrix verb pattern of the matrix verb s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 NEDERLANDSE SAMENVATTING Hoofdstuk 1. Inleiding Om een zin te begrijpen moet de luisteraar of lezer bepalen welke gebeurtenis (event) beschreven wordt in de zin, welke entiteiten (personen en objecten) hierbij betrokken zijn en welke rol ze spelen in de gebeurtenis. Het werkwoord staat hierbij centraal. In onderstaande zin bepaalt het werkwoord zag waar de zin inhoudelijk over gaat. Ook ligt in het werkwoord zien besloten dat er twee entiteiten betrokken zijn bij deze gebeurtenis: de persoon die ziet (agens: de politieman) en de persoon die gezien wordt (patiens: de jongen). (1) De politieman zag de jongen. Het belang van het werkwoord in zinnen komt in psycholinguïstisch onderzoek tot uiting. Zo blijkt bijvoorbeeld uit oogbewegingsdata dat het werkwoord meer aandacht krijgt dan de overige woorden in een zin. Verder blijkt dat als in een zin een werkwoord wordt vervangen, dit het meer invloed heeft op de begrijpelijkheid en grammaticaliteit van deze zin dan wanneer het gaat om bijvoorbeeld een zelfstandig naamwoord. Uit psycholinguïstisch en neurolinguïstisch onderzoek en uit onderzoek naar taalontwikkeling blijkt bovendien dat werkwoorden moeilijker te verwerken zijn dan zelfstandige naamwoorden. Dit is bijvoorbeeld terug te zien in het feit dat werkwoorden minder goed worden onthouden dan zelfstandige naamwoorden, dat reactietijden voor werkwoorden trager zijn en dat priming-effecten 1 voor werkwoorden kleiner zijn. Ook doen werkwoorden later hun intrede in kindertaal en gebruiken en generaliseren kinderen in een experimentele setting nieuw-aangeleerde werkwoorden minder snel dan nieuwe zelfstandige naamwoorden. Kinderen met taalstoornissen en mensen met afasie, tenslotte, hebben vaak meer problemen met werkwoorden dan met zelfstandige naamwoorden; zij gebruiken minder werkwoorden en de werkwoorden die ze gebruiken zijn semantisch licht en worden in syntactisch eenvoudige constructies gebruikt. Dit proefschrift beschrijft het activatiepatroon van het werkwoord in samengestelde Nederlandse zinnen. Hierbij wordt onder andere aandacht besteed aan de invloed van werkwoordverplaatsing en argumentstructuur. Het activatiepatroon van het matrixwerkwoord wordt in Hoofdstuk 3 tot en met 5 gedetailleerd in kaart gebracht vanaf het moment van verschijnen tot aan het einde van de hoofdzin. In Hoofdstuk 6 wordt vervolgens de invloed van het matrixwerkwoord gedurende de bijzin gemeten. De experimentele hoofdstukken 1 Versnelde reactie tijdens de woordherkenning als een woord voorafgegaan wordt door een gerelateerd woord.

3 184 NEDERLANDSE SAMENVATTING worden voorafgegaan door een methodologisch hoofdstuk over de gebruikte taak (Hoofdstuk 2) en gevolgd door een algemene discussie (Hoofdstuk 7). Hoofdstuk 2. De Cross-Modal Lexical Priming taak De Cross-Modal Lexical Priming (CMLP) taak is bijzonder geschikt voor het nauwkeurig vastleggen van het activatiepatroon van de betekenis van woorden in een zin tijdens gesproken taalverwerking. De taak is veelvuldig gebruikt voor het bestuderen van (lexicale) ambiguïteit en van de interpretatie van zinnen met een niet-canonieke woordvolgorde. De taak is gebaseerd op het principe van lexicale priming zoals dit gemeten kan worden in een Lexicale Decisietaak: proefpersonen beslissen sneller dat een bepaalde letterreeks (de probe) een bestaand woord is als dit woord voorafgegaan wordt door een associatief gerelateerd woord (de prime). Als de probe ZEE bijvoorbeeld voorafgegaan wordt door de prime STRAND zal de beslissing dat ZEE een bestaand woord is sneller genomen worden dan als dezelfde probe ZEE voorafgegaan wordt door bijvoorbeeld het woord STRUIK. Tijdens de CMLP-taak zitten proefpersonen achter een computer en luisteren ze naar zinnen die worden afgespeeld via een koptelefoon. Op een bepaald punt in deze zin wordt op het beeldscherm een geschreven probe aangeboden waarover de persoon, terwijl de zin zonder pauze vervolgd wordt, zo snel mogelijk moet beslissen of het een bestaand Nederlands woord is of niet. De woorden zijn in de helft van de gevallen gerelateerd aan een bepaald woord in de zin (de prime) en in de andere helft van de gevallen niet. Bij elke experimentele zin wordt in twee verschillende sessies een gerelateerde en een ongerelateerde probe aangeboden, waarbij deze twee probes gematched zijn op lengte, frequentie en reactiesnelheid in een Lexicale Decisietaak zonder primes. Als op een bepaald punt in de zin het verschil in reactietijd tussen deze twee probes significant is, betekent dit dat er een priming-effect optreedt. Hieruit wordt geconcludeerd dat de betekenis van het woord dat fungeerde als prime op dat moment actief is. Door probes aan te bieden op verschillende plaatsen in de zin kan het activatiepatroon van het relevante woord in de zin (de prime) nauwkeurig gemeten worden. In Hoofstuk 2 wordt de CMLP-taak geïntroduceerd, waarbij een aantal methodologische valkuilen aan de orde komt en voor- en nadelen van de taak worden besproken. Hoofdstuk 3. Werkwoordverplaatsing De zinstypes die centraal staan in dit proefschrift hebben een woordvolgorde SVO (Subject-Verb-Object) in de hoofdzin. Deze woordvolgorde is volgens de standaardanalyse van het Nederlands afgeleid van de woordvolgorde in de bijzin, die SOV is. Hierbij gaat men ervan uit dat het werkwoord verplaatst van zijn onderliggende positie naar de tweede positie in de zin. Daarbij blijft de oorspronkelijke positie, de zogenaamde gap, leeg. Het activatiepatroon van het

4 NEDERLANDSE SAMENVATTING 185 verplaatste werkwoord is interessant om te bestuderen, omdat uit eerder onderzoek is gebleken dat de betekenis van verplaatste zelfstandige naamwoorden wordt gereactiveerd op hun oorspronkelijke positie. In (2) wordt een veel aangehaald voorbeeld uit de klassieke studie van Swinney en zijn collega s (1988) gegeven. (2) The policeman saw the boy who the crowd at the party accused of the crime. In dit voorbeeld is boy het lijdend voorwerp van het werkwoord accused. Omdat het Engels een SVO-taal is, is de oorspronkelijke positie van dit lijdend voorwerp rechts van het werkwoord. In (2) is het lijdend voorwerp echter verplaatst. Met behulp van de CMLP-taak is op de oorspronkelijke plek van het lijdend voorwerp, de zogenaamde gap, reactivatie van dit woord aangetoond: terwijl er geen priming-effect gemeten werd op een positie vlak vóór het werkwoord accused, was dit wel het geval direct na het werkwoord. De vraag is nu of een soortgelijk reactivatie-effect ook optreedt bij verplaatste werkwoorden in Nederlandse hoofdzinnen met woordvolgorde SVO. Alhoewel dit aannemelijk lijkt, zijn er ook redenen om voor werkwoorden een ander patroon te verwachten. Ten eerste wordt er in de linguïstische theorievorming onderscheid gemaakt tussen de aard van de verplaatsing van een zelfstandig naamwoord en een werkwoord. Ten tweede is het voor de interpretatie van een zin waarin het zelfstandig naamwoord naar voren is gehaald zinvol om de betekenis van dit woord direct na het werkwoord te reactiveren. Om zin (2) goed te begrijpen helpt het om bij het horen van het werkwoord accused te bedenken wie er ook weer beschuldigd werd. Bij werkwoorden is dat minder het geval omdat zinnen met een SVO-woordvolgorde prima te begrijpen zijn (het Engels is hiervan het bewijs). Er zijn zelfs verklaringen voor de reactivatie-effecten waarbij de gap niet terzake doet en er slechts uitgegaan wordt van een directe associatie tussen het werkwoord en zijn argumenten. Reactivatie van het werkwoord aan het einde van de zin zou dus alleen gebeuren vanwege structurele, syntactische, redenen: om aan de eisen te voldoen die gesteld worden door formele syntactische theorieën. Argumenten om aan te nemen dat er toch consequenties van werkwoordverplaatsing zijn voor het verwerken van zinnen, zijn te vinden in de neurolinguïstiek, waarbij zowel de productie als het begrip van zinnen met verplaatste werkwoorden (alhoewel niet in alle gevallen) leidt tot slechtere prestaties bij agrammatische afasiepatiënten. Het kleine aantal psycholinguïstische experimenten dat in de literatuur gevonden werd kon echter geen uitsluitsel geven over de kwestie van werkwoord-reactivatie. In Experiment 1 en 2 wordt op diverse punten in de hoofdzin en direct daarna, in de bijzin, onderzocht of er priming optreedt van het matrixwerkwoord. Experiment 1 bevat zinnen met de structuur S-V-O-bijzin, terwijl in Experiment 2 de hoofdzin langer is gemaakt door het invoegen van een bijwoordelijke bepaling tussen het werkwoord en het lijdend voorwerp.

5 186 NEDERLANDSE SAMENVATTING Hierdoor kan op een testpunt 1500 ms na het werkwoord gemeten worden, terwijl dit in Experiment 1 op 700 ms na het werkwoord gebeurde (vergelijk zin 3 en 4). (3) De kleine jongens imiteren [1] hun fanatieke [2] rood-aangelopen voetbaltrainer, omdat [3] ze later allemaal profvoetballer willen worden. (4) De beschaafde mannen imiteren [4] regelmatig hun hysterisch [5] kijvende vrouwen [6], want [7] zo kunnen ze uiting geven aan hun frustratie zonder gewelddadig te worden. Een significant priming-effect van het werkwoord blijkt meetbaar te zijn op alle punten in de hoofdzin, dat wil zeggen, zowel 700 ms als 1500 ms na het werkwoord (testpunten [2] en [5]), als aan het einde van de hoofdzin (testpunt [6]). Direct na het voegwoord, in de bijzin, wordt echter geen effect meer gemeten (testpunten [3] en [7]). Een direct priming-effect van het werkwoord, wordt wel gevonden in Experiment 1 (testpunt [1]), maar niet in Experiment 2 (testpunt [4]). Concluderend kan gesteld worden dat het activatiepatroon van het verplaatste werkwoord afwijkt van het eerder gevonden activatiepatroon van zelfstandige naamwoorden: er is geen sprake van re-activatie, maar het werkwoord wordt gedurende de hele hoofdzin actief gehouden. Hoofstuk 4. Argumentstructuur De experimentele zinnen in Experiment 1 en 2 hebben gemeen dat de hoofdzin eindigt na het lijdend voorwerp, het laatste argument van het matrixwerkwoord. Een mogelijke verklaring voor de langdurige activatie van het werkwoord is dat het wacht tot zijn argumentstructuur gevuld is, bijvoorbeeld voor het toekennen van thematische rollen of voor een syntactische controle. In Experiment 3 worden daarom in plaats van transitieve werkwoorden intransitieve werkwoorden gebruikt. In zinnen beginnend met een onderwerp gevolgd door een intransitief werkwoord kan er na dit werkwoord geen argument meer voorkomen. In deze zinnen wordt op het controletestpunt vóór het werkwoord geen effect gevonden (testpunt [1] in zin (5)), terwijl dit wel het geval is direct na het werkwoord 2 (testpunt [2]) en 1000 ms later (testpunt [3]). 2 Uit post-hoc analyses bleek dat het uitblijven van een priming-effect direct na het werkwoord in Experiment 2 verklaard kan worden door de precieze timing van het testpunt: bij probes die voor het einde van het werkwoord verschenen werd geen verschil in reactietijd gevonden tussen de gerelateerde en ongerelateerde probe, terwijl dit wel het geval was bij probes die iets later op het scherm verschenen. Daarom werden vanaf Experiment 3 alle probes die direct na het werkwoord geplaatst worden bij de start van het volgende woord aangeboden.

6 NEDERLANDSE SAMENVATTING 187 (5) De hoge politie[1]functionarissen ontbijten [2] in de rustige inter[3]city naar Den Haag, terwijl ze alle stukken nog eens doornemen. De conclusie luidt dat de langdurige activatie van de betekenis van het het werkwoord in SVO-hoofdzinnen niet verklaard kan worden door de argumentstructuur van het werkwoord. Hoofdstuk 5. Werkwoordbetekenis Een volgende variabele die in aanmerking komt voor het verklaren van de langdurige activatie van het werkwoord, is de betekenis van het werkwoord. Het werkwoord is hoofdverantwoordelijk voor het bepalen van de event die in de zin beschreven wordt. Werkwoorden zijn echter ook meer polyseem 3 dan zelfstandige naamwoorden en de betekenis van een werkwoord is flexibeler en past zich meer aan aan de context. De betekenis van het werkwoord en de invloed op de algehele betekenis van de zin is afhankelijk van de syntactische structuur van de zin en van de andere (zelfstandige naam-) woorden die in de zin voorkomen. Pickering en Frisson (2001) suggereren dat de betekenis van werkwoorden in sommige gevallen pas in een later stadium tijdens zinsverwerking gespecificeerd wordt. Volgens de Onderspecificatiehypothese activeert de zinsverwerker een aspecifieke betekenis van een werkwoord en gebruikt deze informatie van de zinscontext om in te zoomen op de juiste, precieze betekenis. Voor het onderhavige onderzoek zou deze hypothese betekenen dat de betekenis van het werkwoord op het moment dat het vrij aan het begin van de zin aangetroffen wordt, nog slechts aspecifiek is en dat het pas later in de zin, als er meer relevante informatie bekend is, nader gedefinieerd wordt. Wat precies die relevante informatie is volgens Pickering en Frisson is minder duidelijk, maar waarschijnlijk kan het alle zinsonderdelen betreffen (dus bijvoorbeeld zowel argumenten als bijwoorden). Ze schrijven namelijk: as long as there is no semantic clash between the activated underspecified meaning and the ongoing context, sentential processing can continue and specification of meaning can occur when more information has been processed or when the need arises to do so. (Frisson & Pickering 2001, p. 165). Omdat priming een alles-of-niets-fenomeen is, kan de geleidelijke toename in betekenisspecificatie niet gemeten worden als een geleidelijke toename in de mate van priming. Desalniettemin kan een aanhoudend priming-patroon, dat mogelijk pas start na een zeker interval, voorzichtig toegeschreven worden aan een werkwoordsspecificatieproces. In Experiment 4 worden zinnen aangeboden met een uitgebreide hoofdzin, waarin na het SVO-deel nog een bijwoordelijke bepaling wordt ingevoegd. Dit is bedoeld om de activatie van het werkwoord te bestuderen ná een min of meer standaard syntactische structuur (SVO), maar 3 Hebben meerdere betekenissen.

7 188 NEDERLANDSE SAMENVATTING vóór het einde van de hoofdzin. Als priming van het werkwoord gevonden zou worden tijdens deze bijwoordelijke bepaling, dan kan dit niet geïnterpreteerd worden aan de hand van syntactisch georiënteerde modellen, die vaak de relatie tussen werkwoord en argumentstructuur benadrukken. De Onderspecificatiehypothese voorspelt juist een dergelijk patroon, omdat de betekenis van het werkwoord ook gedurende de bijwoordelijke bepaling nog nader gespecificeerd wordt. De betekenis van het werkwoord blijft dus actief, wat priming van het werkwoord mogelijk maakt. (6) De kleine jongetjes imiteren [1] de fanatieke voetbaltrainer elke zaterda[2]gochtend weer [3], want ze willen later allemaal profvoetballer worden. De resultaten van Experiment 4 tonen op drie verschillende plekken in de hoofdzin significante priming-effecten van het werkwoord: direct na het werkwoord (testpunt [1] in voorbeeldzin (6)), tijdens de bijwoordelijke bepaling (testpunt [2]) en aan het einde van de hoofdzin (testpunt [3]). Deze bevinding ondersteunt allereerst de conclusie van Hoofdstuk 4: Het onderscheid tussen argument (het lijdend voorwerp) en adjunct (de bijwoordelijke bepaling) is niet van belang voor de duur van de activatie van het werkwoord. Verder zijn de resultaten in overeenstemming met het Onderspecificatiemodel, waarin niet alleen argumenten, maar alle relevante zinsdelen gebruikt worden om de exacte betekenis van het werkwoord te vast te stellen. Een verdere bevestiging hiervan wordt gevonden in Experiment 5, waarin het activatiepatroon van zelfstandige naamwoorden onder de loep genomen wordt. In zinnen als (7) wordt op twee testpunten de priming van het zelfstandig naamwoord van het onderwerp (bakker) gemeten. (7) De gelukkige bakker [1] fietst met opgeheven [2] hoofd door de straten, omdat zijn broodjes goed verkopen. Direct na dit woord is het priming-effect significant, maar 1000 ms later is het effect al dusdanig afgenomen dat het niet meer significant is. Deze bevinding bevestigt dat het activatiepatroon dat tot nu toe gevonden werd uniek is voor werkwoorden en dus ook verklaard moet worden met een eigenschap die uniek is voor werkwoorden (in dit geval hun polysemiteit en de verstrengeling van de betekenis van het werkwoord en de betekenis van de zin als geheel).

8 NEDERLANDSE SAMENVATTING 189 Hoofdstuk 6. Het einde van de hoofdzin In de voorafgaande experimenten werd de aandacht gericht op de rol van het matrixwerkwoord in de hoofdzin. In Experiment 1 en 2 werd weliswaar een testpunt direct na het voegwoord, dus aan het begin van de bijzin, opgenomen, maar nadat beide keren geen priming-effect gevonden werd, werd er van uit gegaan dat ook in het vervolg van de bijzin het matrixwerkwoord geen rol zou spelen. In Experiment 3b wordt dit vermoeden bevestigd: in de zinnen uit Experiment 3 (zie 8) wordt op de testpunten [5] en [6], geplaatst op respectievelijk 700 en 1400 ms na het einde van de hoofdzin, geen priming-effect van het werkwoord gevonden, terwijl dit wel het geval is aan het einde van de hoofdzin (testpunt [4]). (8) De hoge politiefunctionarissen ontbijten in de rustige intercity naar Den Haag [4], terwijl ze [5] alle stukken [6] nog eens doornemen. In een volgend experiment (Experiment 6) wordt aangetoond dat dit zelfs het geval is als het werkwoord aan het einde van de hoofdzin staat en er dus een minimale periode verstrijkt tussen het moment waarop het werkwoord aangeboden wordt en het begin van de bijzin. (9) De kleine jongetjes zullen de fanatieke voetbaltrainer elke zaterdag[1]ochtend weer imiteren [2], want ze [3] willen later allemaal profvoetballer worden. De begrenzing tussen hoofd- en bijzin lijkt dus essentieel voor het activatiepatroon van het werkwoord. Experiment 7 is opgezet om de reikwijdte van dit effect te testen. In dit experiment wordt een subject-relatieve bijzin ingevoegd in de hoofdzin: (10) Voor de beklimming ontslaan de sterke bergbeklimmers, die in het basiskamp [1] het laatste weblog schrijven [2], volgens afspraak [3] alle ingehuurde sherpa's. De resultaten laten een significant priming-effect zien van het matrixwerkwoord op testpunt [1] en [3]. Dit effect is slechts marginaal significant op testpunt [2], direct na een ander werkwoord, aan het einde van de ingebedde bijzin. Uit deze resultaten blijkt dat de activatie van het werkwoord niet zozeer wegebt bij elk voegwoord, dat wil zeggen bij een duidelijke introductie van een nieuwe deelzin, maar dat dit alleen het geval is als de hoofdzin beeïndigd is. Met andere woorden: als de hoofdzin afgesloten is functioneert het hoofdwerkwoord niet meer als prime gedurende latere zinsdelen, maar als de hoofdzin slechts tijdelijk onderbroken wordt, blijft het werkwoord

9 190 NEDERLANDSE SAMENVATTING actief (waarschijnlijk om gerelateerd te blijven aan de event die in de betreffende zin beschreven wordt). Hoofdstuk 7. Algemene discussie In het slothoofdstuk worden de resultaten samengevat en enkele alternatieve verklaringen besproken. Concluderend wordt gesteld dat de besproken experimenten globaal het volgende laten zien: in samengestelde Nederlandse zinnen begint de activatie van de betekenis van het matrixwerkwoord vrijwel direct en het houdt aan tot het einde van de hoofdzin. Dit effect is onafhankelijk van de argumentstructuur van het werkwoord: priming van het werkwoord vindt zowel tijdens een argument plaats als nadat alle argumenten verwerkt zijn, tijdens een bijwoordelijke bepaling. Priming van het matrixwerkwoord verdwijnt pas als de hoofdzin beeïndigd is. Als de hoofdzin onderbroken wordt door een bijzin blijft het effect voortduren tijdens het vervolg van de hoofdzin. Dit patroon van werkwoordactivatie verschilt aanzienlijk van het patroon dat voor zelfstandige naamwoorden gevonden werd: direct na het zelfstandig naamwoord van het onderwerp wordt de betekenis actief, maar dit effect is ruim voor het einde van de hoofdzin al verwaarloosbaar. Het verschil in de verwerking van werkwoorden en zelfstandige naamwoorden komt voort uit belangrijke inherente verschillen tussen de twee woordgroepen. Het werkwoord heeft een speciale status in de zin: het werkwoord is essentieel voor het bepalen van de betekenis van de zin en de zin is essentieel voor het bepalen van de precieze betekenis van het werkwoord. Daarom is het belangrijk dat semantische (en syntactische) informatie van het werkwoord beschikbaar is gedurende dat deel van de zin waarin het werkwoord de hoofdrol speelt. Hierdoor kan het werkwoord op elk moment tijdens de zinsverwerking gerelateerd worden aan de overige zinsdelen, wat een continu proces van verfijning van de betekenis van het werkwoord (en de boodschap die de zin wil overbrengen) mogelijk maakt.