Comprehension and production of verbs in aphasic speakers Jonkers, Roel

Transcriptie

1 Comprehension and production of verbs in aphasic speakers Jonkers, Roel IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 1998 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Jonkers, R. (1998). Comprehension and production of verbs in aphasic speakers Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 Samenvatting Dit proefschrift richt zich op de vermogens van Nederlandstalige afasiepatiënten werkwoorden te begrijpen en produceren in isolatie en zinscontext. Er is onderzocht welke invloed verschillende linguïstische factoren hebben op het kunnen oproepen van het werkwoord. De werkwoorden in het lexicon bevatten verschillende vormen van informatie. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om syntactische informatie. Zo wordt de syntactische categorie van het woord aangegeven, inclusief de syntactische complementen (het subcategorisatie-frame) en de argumentstructuur. Daarnaast is er sprake van semantische informatie. De betekenis van het werkwoord wordt gespecificeerd en de thematische structuur wordt gegeven. Tenslotte ligt in het lexicon de fonologische vorm van het werkwoord opgeslagen. In dit proefschrift wordt aangetoond dat het verwerken van deze verschillende vormen van informatie onafhankelijk gestoord kan zijn ten gevolge van hersenletsel. Het oproepen van werkwoorden is vaak problematisch voor afasiepatiënten en dus mag verwacht worden dat er op dit gebied veel onderzoek is verricht door afasieonderzoekers. Dit is echter niet het geval. Pas de laatste vijftien jaar begint er meer aandacht voor het werkwoord te komen. Problemen met het vinden van werkwoorden worden vaak onderzocht door afasiepatiënten afbeeldingen van acties te laten benoemen. De patiënten wordt gevraagd welke actie verricht wordt, waardoor de productie van een werkwoord wordt opgeroepen. Het vinden van werkwoorden wordt vaak vergeleken met het vinden van zelfstandige naamwoorden. Om het vinden van zelfstandige naamwoorden te onderzoeken, krijgen de proefpersonen de afbeelding van een object te zien en wordt men gevraagd dit te benoemen. Door de vergelijking tussen het oproepen van werkwoorden en zelfstandige naamwoorden te maken, kan onderzocht worden of de patiënten gelijksoortige problemen hebben met een van deze twee opdrachten.

3 180 Samenvatting In de huidige studie is onderzocht of Nederlandstalige afasiepatiënten problemen hebben met werkwoorden. Hiertoe is het benoemen van acties en objecten beoordeeld bij een groep van vijftien patiënten met een afasie van Broca en negentien patiënten met een amnestische afasie. De scores van deze twee groepen zijn vergeleken met de scores van een controlegroep bestaande uit vijftien personen zonder afasie. Miceli en anderen (1988) hebben aangegeven dat ook het begrip van werkwoorden tot problemen kan leiden bij afasiepatiënten. Het begrip van werkwoorden is daarom in de onderhavige studie eveneens onderzocht. Hiervoor is een test afgenomen, waarbij de proefpersonen is gevraagd om bij een keuze uit vier mogelijkheden de afbeelding aan te wijzen die het doelwerkwoord dat door de testleider werd uitgesproken, uitdrukte. Uit eerder onderzoek is gebleken dat de zinscontext van invloed kan zijn op het vinden van werkwoorden. Daarom is tevens het benoemen van acties onderzocht, waarbij de proefpersonen werd gevraagd om een zin te maken bij de afbeelding. Tenslotte werd ook het begrip van werkwoorden in zinscontext onderzocht. Bij deze test werd de proefpersonen gevraagd om bij een keuze uit twee mogelijkheden de afbeelding aan te wijzen die de doelzin uitdrukte. Alle 5 afgenomen tests bestonden uit 60 items. Uit de resultaten van de tests (hoofdstuk 3) blijkt dat het begrip van werkwoorden bij de twee groepen afasiepatiënten relatief gespaard was, alhoewel beide groepen zowel op woord- als op zinsniveau lager scoorden dan de controlegroep. Het produceren van werkwoorden was moeilijk voor de patiënten met een afasie van Broca en een amnestische afasie: beide groepen scoorden beduidend lager dan de controlegroep. Het benoemen van acties leverde meer problemen op dan het benoemen van objecten. Geen verschil werd gevonden tussen het benoemen van acties in isolatie of zinsverband voor beide groepen afasiepatiënten. Op basis van deze uitkomsten kan geconcludeerd worden dat werkwoorden moeilijker op te roepen zijn dan zelfstandige naamwoorden voor patiënten met een afasie van Broca en patiënten met een amnestische afasie. Bastiaanse (1991) heeft echter aangegeven dat bij onderzoek naar

4 Samenvatting 181 werkwoordsvinding het type werkwoord een belangrijke rol zou kunnen spelen. Daarom is bij het huidige onderzoek rekening gehouden met verschillende factoren die het vinden van werkwoorden zouden kunnen beïnvloeden. Allereerst is onderzocht of de frequentie van het werkwoord een rol heeft gespeeld bij het kunnen oproepen ervan (hoofdstuk 3). Uit de literatuur is bekend dat patiënten met een amnestische afasie woorden die vaker voorkomen makkelijker kunnen oproepen. De scores voor de dertig werkwoorden met de laagste frequentie zijn vergeleken met de scores voor de dertig werkwoorden met de hoogste frequentie. De frequentie van het werkwoord bleek geen invloed te hebben op het kunnen oproepen van werkwoorden in woord- en zinsverband voor de afasiepatiënten en de controlegroep. Vervolgens is de invloed van transitiviteit onderzocht (hoofdstuk 4), waarbij er een vergelijking is gemaakt tussen intransitieve en transitieve werkwoorden. Intransitieve werkwoorden zijn aangeduid als werkwoorden die alleen met een onderwerp voorkomen (zoals kruipen), transitieve werkwoorden als werkwoorden die met een onderwerp en een lijdend voorwerp voorkomen (zoals gooien). De tests voor werkwoorden bestonden elk uit dertig intransitieve en dertig transitieve werkwoorden. Uit de resultaten bleek dat transitiviteit van invloed was op het vinden van werkwoorden voor patiënten met een afasie van Broca en niet voor de patiënten met een amnestische afasie en de controlegroep. Transitieve werkwoorden werden op woordniveau, maar niet op zinsniveau, beter opgeroepen dan intransitieve werkwoorden door de patiënten met een afasie van Broca. Een nadere analyse van de resultaten op zinsniveau bij deze groep liet echter zien dat bijna de helft van de proefpersonen beter was in het oproepen van werkwoorden op woordniveau dan op zinsniveau, terwijl voor de andere acht patiënten het omgekeerde gold. De eerste groep was, net als op woordniveau, op zinsniveau beter in het oproepen van transitieve dan van intransitieve werkwoorden, terwijl de tweede groep op

5 182 Samenvatting zinsniveau, in tegenstelling tot op woordniveau, hoger scoorde op de intransitieve dan op de transitieve werkwoorden. Van de zinnen die werden geproduceerd, is onderzocht of het onderwerp en het lijdend voorwerp gerealiseerd zijn. De subgroep die zowel op woord- als op zinsniveau hoger scoorde op transitieve dan op intransitieve werkwoorden, produceerde relatief veel zinnen waarin ook het lijdend voorwerp werd gerealiseerd. Dit gold niet voor de subgroep die op zinsniveau meer intransitieve dan transitieve werkwoorden produceerde. De proefpersonen in deze groep lieten meestal het lijdend voorwerp weg in zinnen met een transitief werkwoord. De verklaring die voor het effect van transitiviteit wordt gegeven, is dat transitieve werkwoorden eenvoudiger op te roepen zijn voor patiënten met een afasie van Broca, doordat zinsconstructies met een transitief werkwoord vaker gebruikt worden in de taal dan intransitieve constructies. In de literatuur wordt aangenomen dat patiënten met een afasie van Broca problemen hebben met het verwerken van syntactische informatie en dat ze daardoor moeite hebben met het maken van (grammaticaal correcte) zinnen. Bij werkwoorden ligt in het mentale lexicon syntactische informatie opgeslagen. Zo wordt onder andere aangegeven of het werkwoord met of zonder lijdend voorwerp voorkomt, dus of het transitief of intransitief is. Er wordt aangenomen dat deze syntactische informatie ook op woordniveau wordt geactiveerd. De verwerking van deze syntactische informatie is problematisch voor patiënten met een afasie van Broca, maar omdat transitieve werkwoorden veel vaker voorkomen in een taal is de syntactische informatie die bij deze werkwoorden ligt opgeslagen beter beschikbaar, waardoor transitieve werkwoorden in isolatie beter opgeroepen kunnen worden dan intransitieve werkwoorden. Het maken van zinnen is, zoals gezegd, moeilijk voor patiënten met een afasie van Broca. De eerste subgroep produceerde derhalve ook minder werkwoorden in zinsverband dan op woordniveau. Het effect van transitiviteit in deze groep blijft echter gelijk. Er wordt aangenomen dat deze groep op zinsniveau alle syntactische informatie die bij een werkwoord ligt opgeslagen, wil gebruiken om een zo volledig mogelijke

6 Samenvatting 183 zin te maken, met onder andere het lijdend voorwerp. Dit gaat echter ten koste van het kunnen vinden van werkwoorden, gezien de lagere score voor het oproepen van werkwoorden in zinscontext. De tweede subgroep produceerde meer werkwoorden in zinsverband dan in isolatie. Dit betekent dat zij door de zinscontext een werkwoord beter konden oproepen. Ook deze personen hebben echter moeite met het gebruiken van alle syntactische informatie, want zij maakten zinnen waarin het lijdend voorwerp vaak werd weggelaten. Dit zou ook de oorzaak kunnen zijn van de hogere score bij deze groep voor intransitieve werkwoorden ten opzichte van transitieve werkwoorden op zinsniveau: bij deze werkwoorden hoeft er geen lijdend voorwerp geproduceerd te worden. De factor instrumentaliteit speelt een rol bij het oproepen van werkwoorden door de patiënten met een amnestische afasie (hoofdstuk 5). Veertig van de zestig werkwoorden die in de tests gebruikt werden, betroffen instrumentele werkwoorden. Dit zijn werkwoorden die een actie uitdrukken die uitgevoerd wordt met behulp van een instrument, waarbij dit instrument geen lichaamsdeel is. Voorbeelden hiervan zijn spitten en harken. Binnen de groep van instrumentele werkwoorden kan onderscheid gemaakt worden tussen werkwoorden waarbij er sprake is van naamsverwantschap met het instrument (harken-hark) en werkwoorden waarbij dit niet het geval is (spitten-schop). De werkwoordtests bestonden uit twintig niet-instrumentele werkwoorden (plukken), twintig instrumentele werkwoorden waarbij er geen naamsverwantschap was met het instrument (spitten) en twintig instrumentele werkwoorden waarbij dit wel het geval was (harken). In eerste instantie werden de scores voor de eerste twee groepen werkwoorden vergeleken om te bezien of instrumentaliteit een rol speelde. Vervolgens werd een vergelijking gemaakt tussen de scores voor de twee groepen instrumentele werkwoorden om het effect van naamsverwantschap met een zelfstandig naamwoord te beoordelen. Instrumentele werkwoorden werden door de patiënten met een amnestische afasie beter opgeroepen dan niet-instrumentele werkwoorden.

7 184 Samenvatting Dit effect verdween op zinsniveau. Een effect van instrumentaliteit op het oproepen van werkwoorden werd niet gevonden bij de patiënten met een afasie van Broca en bij de controlegroep. Van patiënten met een amnestische afasie wordt aangenomen dat ze problemen hebben met het vinden van de klankvorm van een woord. Dit wil zeggen dat ze wel de betekenis en de syntactische informatie kunnen activeren en gebruiken, maar dat de volledige klankvorm niet opgeroepen kan worden uit het mentale lexicon. Er wordt van uitgegaan dat bij instrumentele werkwoorden het instrument in het mentale lexicon wordt gecoactiveerd, wanneer het doelwerkwoord opgeroepen wordt. Dit wordt aangenomen op basis van de theorie van gespreide activatie. Deze houdt in dat wanneer een woord in het mentale lexicon wordt opgeroepen, tevens in betekenis en klank verwante woorden worden geactiveerd. De patiënten met een amnestische afasie hebben moeite met het vinden van de klankvorm van het werkwoord, maar de coactivatie van het instrument lijkt te helpen bij het oproepen van de volledige klankvorm. Op zinsniveau is het effect van instrumentaliteit verdwenen. Vanzelfsprekend wordt ook op dit niveau het instrument gecoactiveerd, maar er wordt aangenomen dat deze coactivatie kan leiden tot het produceren van het instrument zelf. De proefpersonen met een amnestische afasie maakten regelmatig zinnen, die weliswaar een redelijke beschrijving gaven van de afbeelding en ook het instrument bevatten, maar niet het doelwerkwoord, zoals de man gebruikt een hark in plaats van de man is aan het harken. Naamsverwantschap met een zelfstandig naamwoord had geen invloed op het kunnen oproepen van werkwoorden voor de beide groepen afasiepatiënten en de controlegroep: de instrumentele werkwoorden met en zonder naamsverwantschap met het instrument werden even goed benoemd op woord- en zinsniveau (hoofdstuk 5). Wel speelde deze factor een rol bij de vergelijking tussen het benoemen van acties en het benoemen van objecten. Veertig van de zestig objecten die benoemd moesten worden, betroffen de instrumenten die hoorden bij de instrumentele werkwoorden. Wanneer een

8 Samenvatting 185 vergelijking werd gemaakt tussen het oproepen van instrumentele werkwoorden en de corresponderende instrumenten dan lieten de patiënten met een amnestische afasie gelijke scores zien voor de instrumentele werkwoorden en de naamsverwante instrumenten (harken-hark). Objecten werden beter benoemd dan acties met betrekking tot de andere twee typen werkwoorden. Er wordt verondersteld dat instrumentele werkwoorden en de naamsverwante instrumenten één gezamenlijke klankvorm hebben, waardoor beide even gemakkelijk of moeilijk op te roepen zijn voor personen die moeite hebben met het oproepen van de complete klankvorm. De resultaten uit dit proefschrift laten zien dat bij onderzoek naar het vinden van werkwoorden door afasiepatiënten, rekening moet worden gehouden met diverse factoren die van invloed kunnen zijn hun prestaties. Het vergelijken van scores op het benoemen van acties en objecten geeft onvoldoende informatie over de precieze aard van de problemen die afasiepatiënten hebben met werkwoorden. In dit proefschrift is aangetoond dat transitiviteit en instrumentaliteit deze scores kunnen beïnvloeden. De resultaten uit dit onderzoek dragen bij aan de kennis over het oproepen van werkwoorden door patiënten met een afasie van Broca en patiënten met een amnestische afasie. De problemen die deze personen hebben met werkwoorden zijn teruggevoerd op de onderliggende stoornis die wordt aangenomen voor deze typen afasie. Patiënten met een afasie van Broca hebben moeite met het verwerken van syntactische informatie. De syntactische factor transitiviteit is bij hen van invloed op het vinden van werkwoorden. De patiënten met een amnestische afasie hebben moeite met het oproepen van de klankvorm van het werkwoord. Het coactiveren van instrumenten kan behulpzaam zijn om de juiste klankvorm op te roepen.