goed homoemancipatiebeleid FACTSHEET Hoe onderbouwt een gemeente Gemeentelijke monitoren en homoseksualiteit

Transcriptie

1 FACTSHEET MOVISIE LESBISCH EN HOMO-BELEID Gemeentelijke monitoren en homoseksualiteit Hoe onderbouwt een gemeente goed homoemancipatiebeleid Monitoring is een belangrijk instrument voor een gemeente die vraaggestuurd wil werken. Zij moet de lokale situatie immers kennen om goed op de vraag van burgers te kunnen inspelen. Recente lokale onderzoeken naar homoseksualiteit zijn kleinschalig, beschrijvend en niet-representatief. Hun beleidsrelevantie is gering, ook al omdat ze onvoldoende zicht geven op een effectieve oplossing van gesignaleerde problemen. De weinige grootschalige onderzoeken waarin een variabele over seksuele voorkeur is opgenomen, hebben duidelijk gemaakt dat de verschillen in behoeften tussen homo s en hetero s vaak aanzienlijk zijn. Voor effectief homo-emancipatiebeleid is het dan ook goed om in gemeentelijke monitoren vragen naar seksuele gerichtheid en discriminatie op te nemen.

2 Factsheet Gemeentelijke monitoren en homoseksualiteit Wat weet een gemeente van haar homoseksuele burgers? In Nederland is 6 procent van de mensen homoseksueel. Een gemeente van enige omvang heeft dus al gauw enkele duizenden homoseksuele burgers. Veel gemeenten zijn zich dat niet zo bewust. Bij een enquête die MOVISIE Lesbisch en Homo-emancipatiebeleid in 2003 onder gemeenten hield, bleek dat de meeste gemeenten weinig zicht hebben op de leefsituatie en eventuele problemen van hun homoseksuele burgers. Een monitor is een goed instrument om dit wél in beeld te krijgen. Informatie over de leefsituatie en de eventuele problemen van homoseksuele burgers is noodzakelijk om lokaal homo-emancipatiebeleid te kunnen opzetten. Het rijk verplicht gemeenten om met enige regelmaat een gezondheids-, jeugd- en een veiligheidsmonitor uit te voeren. Daardoor kunnen gemeenten op betrekkelijk eenvoudige wijze meer te weten komen over de leefsituatie van hun inwoners. Deze monitoren bieden een prima aanknopingspunt voor vragen over homoseksualiteit. Het is echter niet verstandig om in een monitor plompverloren de vraag te stellen: Bent U homoseksueel? Dat kan negatieve reacties oproepen bij respondenten, en het is ook niet altijd duidelijk wat hun antwoorden kunnen betekenen. Gerichte vragen over homoseksualiteit Het luistert nogal nauw wat men precies moet vragen om zinvolle resultaten te krijgen. Alleen al omdat er verschillende definities van homoseksualiteit bestaan, zijn er ook verschillende vragen mogelijk om daarover iets te meten bij de burgers van een gemeente. Allereerst is het belangrijk dat men zich realiseert dat het seksuele gedrag van mensen vaak niet automatisch overlapt met hun seksuele voorkeur of hun identiteit. Men kan zich hetero voelen of naar de buitenwereld een heteroseksuele voorkeur laten zien maar toch regelmatig seksueel contact met mensen van hetzelfde geslacht hebben. Seksuele geaardheid is dan ook een ouderwetse term die steeds minder wordt gebruikt. In het algemeen is seksuele voorkeur op dit moment het meest gehanteerde

3 begrip, hoewel steeds vaker seksuele gerichtheid wordt gebruikt. De term seksuele voorkeur zou kunnen impliceren dat er sprake is van een bewuste en expliciete keuze, terwijl in de term seksuele gerichtheid dit element ontbreekt. Seksuele oriëntatie kan ook, maar velen vinden deze aanduiding erg abstract. Wanneer stel je welke vraag? De vraagstelling over homoseksualiteit hangt niet alleen af van de gekozen terminologie, maar vooral van het doel dat de gemeente met de monitor beoogt. Een paar voorbeelden: ten behoeve van de veiligheidsmonitor kan men denken aan vragen naar leefstijl, identiteit en seksuele voorkeur; een vraag uitsluitend naar gedrag zou in dit geval niet de gewenste informatie opleveren, en wellicht ook extra weerstand oproepen ten behoeve van de gezondheidsmonitor is juist een vraag naar seksueel gedrag relevanter, omdat dit de voornaamste variabele is bij seksueel overdraagbare aandoeningen voor een inschatting van de psychische gesteldheid is een vraag naar identiteit van belang ten behoeve van een jeugdmonitor kunnen enkele specifieke vragen over discriminatie van homo- en lesbische jongeren nodig zijn Soms is er in een enquête maar ruimte voor één vraag over de seksuele gerichtheid. Zeker in dat geval moet men zich van tevoren goed oriënteren op het doel van de vraag. Wanneer men meer te weten wil komen over seksueel overdraagbare aandoeningen, ligt het voor de hand om naar seksueel gedrag te vragen, zoals hierboven al is aangegeven. Als het Vier dimensies in onderzoek naar homoseksualiteit Heeft u de mogelijkheid om in de monitor meerdere vragen op te nemen over homoseksualiteit? Neem dan stellingen op die betrekking hebben op de volgende vier verschillende dimensies: algemene acceptatie gelijke rechten reacties op homoseksualiteit in de naaste omgeving reacties op de zichtbaarheid van homoseksualiteit in het openbaar De eerstgenoemde dimensie lijkt misschien niet zo interessant, omdat de algemene acceptatie van homoseksualiteit onder autochtone Nederlanders doorgaans zeer hoog ligt. Maar met het oog op het volgen van (demografische) ontwikkelingen in de tijd, is het toch wenselijk deze dimensie periodiek in monitoronderzoek mee te nemen. Gelijkberechtiging van homoseksuelen ligt als thema wellicht al meer voor de hand. Onderzoek laat immers zien dat nog altijd substantiële groepen in de bevolking daar moeite mee hebben. Van groot belang is het toevoegen van vragen over reacties op homoseksuelen in de eigen naaste omgeving, en op zichtbaarheid van homoseksualiteit in het openbaar. Hoe openlijk mogen homo s en lesbo s uiting geven aan hun seksuele voorkeur? Wat vindt men bijvoorbeeld van in het openbaar zoenende homo s en lesbo s (vergeleken met hetero s)? Bron: Gewoon Doen, Sociaal Cultureel Planbureau Verschillende definities van homoseksualiteit leiden tot verschillende vragen

4 Vragen over homoseksualiteit leiden niet tot minder respons op een enquête Vraag over homoseksualiteit leidt niet tot grotere non-respons Vaak wordt gedacht dat het opnemen van een vraag over homoseksualiteit leidt tot het verminderen van de respons op een enquête. Dit is echter nooit bewezen. De formulering van de vraag is daarbij overigens wel van belang. Zo experimenteert GGD Amsterdam in de gezondheidsmonitor met een vraag naar de richting van seksuele verlangens. Deze vraag luidt (nadat de respondent is gevraagd naar het geslacht) als volgt: In het algemeen, voelt u zich seksueel aangetrokken uitsluitend tot vrouwen 2. overwegend tot vrouwen 3. zowel tot vrouwen als tot mannen 4. overwegend tot mannen 5. uitsluitend tot mannen In Amsterdam vraagt men dus niet direct naar homoseksualiteit. Eerst komt een vraag naar geslacht en vervolgens naar voorkeur. Deze vragen zijn aan alle respondenten van de gezondheidsmonitor voorgelegd, en (97%) van hen hebben er een (bruikbaar) antwoord op gegeven. In de steekproef zaten Amsterdammers van achttien jaar en ouder, uitgesplitst naar leeftijd en etniciteit. Er was zelfs een oververtegenwoordiging van Turkse en Marokkaanse Amsterdammers. In tegenstelling tot wat men vaak denkt, is de vraag ook door deze groep gewoon beantwoord. onderzoek gaat over geestelijke gezondheid en geweld, zou men naar alle drie de hierboven genoemde categorieën kunnen vragen (leefstijl, identiteit en seksuele voorkeur). Helaas moet men in de praktijk wegens ruimtegebrek uiteindelijk toch vaak kiezen. Overigens is ook de plek van de vraag in een enquête belangrijk. Een vraag over seksuele oriëntatie kan het beste aan het einde van de vragenlijst worden gesteld, tussen andere demografische variabelen. Respondenten zullen de vraag dan als minder intimiderend of bedreigend ervaren. Hoe betrouwbaar is een monitormeting? Het aantal homo- en biseksuelen in een representatieve steekproef zal doorgaans ergens tussen de 3 en 15 procent liggen. Om statistisch iets zinnigs te kunnen zeggen over de verschillen tussen homo- en heteroseksuelen, moet een steekproef daarom uit minstens drieduizend respondenten bestaan. Databestanden bevatten altijd fouten. Onderzoekers vinden een foutpercentage van 1 procent acceptabel. Dat betekent overigens wel dat in een hypothetisch voorbeeld van een steekproef van tienduizend personen (waarvan afgerond 95 procent heteroseksueel is en 5 procent homoseksueel) 95 heteroseksuelen ten onrechte als homoseksueel zullen worden gekenmerkt en vijf homoseksuelen ten onrechte als heteroseksueel. Beleidsmatige consequenties van monitoronderzoek Gegevens over aantal en spreiding van homoseksuele burgers vormen belangrijke beleidsinformatie voor de uitvoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Daarin

5 Voorbeeldvragen over homoseksualiteit In de afgelopen jaren is geëxperimenteerd met verschillende vragen naar homoseksualiteit in monitoronderzoek. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze op één of meer van de categorieën gedrag, verlangen of identiteit meten. Dat gebeurt in de regel door aan de respondent te vragen zich in één van vijf of zes antwoordcategorieën in te delen. Homoseksuele ervaringen (categorie gedrag, verlangen en identiteit): heeft u in het verleden ooit lichamelijke aantrekking gevoeld tot een seksegenoot? bent u ooit verliefd geweest op een seksegenoot? heeft ooit gedacht homoseksueel te zijn? heeft u ooit seks gehad met een seksegenoot? heeft u meer dan incidenteel seks gehad? bestaat het gevoel van aantrekking nu nog? voelt u zich nu (overwegend) homoseksueel? Seksuele zelfbenoeming naar huidige gedragsvoorkeur (categorie identiteit): uitsluitend heteroseksueel vrijwel uitsluitend heteroseksueel overwegend heteroseksueel even hetero- als homoseksueel overwegend homoseksueel vrijwel uitsluitend homoseksueel uitsluitend homoseksueel Gedrag Heeft u in het afgelopen halfjaar seksuele contacten gehad met: vrouwen? mannen? beiden? geen van beiden? Verlangen In het algemeen, voelt u zich seksueel aangetrokken tot ik voel mij lichamelijk uitsluitend aangetrokken tot vrouwen/mannen ik voel mij lichamelijk overwegend aangetrokken tot vrouwen/mannen ik voel mij lichamelijk enigszins aangetrokken tot vrouwen/mannen ik voel mij lichamelijk helemaal niet aangetrokken tot vrouwen/mannen

6 Gestandaardiseerde vragen maakt een lokale monitor landelijk vergelijkbaar verschilt de waarde van een monitorvraag naar homoseksualiteit niet van specifieke vragen aan andere subcategorieën als ouderen en vrouwen. Als homoseksuelen bijvoorbeeld sterk over de regio of stad heen verspreid blijken te leven, zullen uitsluitend wijkgerichte voorzieningen voor homoseksuelen moeilijk realiseerbaar zijn. In dat geval zou een gemeente moeten overwegen hoe zij homospecifieke voorzieningen op regionaal of centraal stadsniveau kan realiseren. In de leefbaarheids- en veiligheidsmonitor Om de effecten van het grotestedenbeleid te meten, heeft de rijksoverheid de landelijke, tweejaarlijkse Leefbaarheids- en veiligheidsmonitor geïntroduceerd. Daarnaast kennen enkele grotere gemeenten daarnaast ook nog eigen monitoren (stadsmetingen). Voor een gemeente zijn deze monitoren bij uitstek het instrument om de leefsituatie van homoseksuele burgers te beoordelen. Het inzetten van dit instrument hoeft nauwelijks extra geld te kosten, en het levert veel nuttige inzichten op. Een paar voorbeelden: leefbaarheid van buurten: voelen homoseksuelen zich in gelijke mate thuis in buurten als andere inwoners, of is er sprake van sociale uitsluiting? De antwoorden op een dergelijke vraag kunnen aanleiding zijn tot kritische vragen aan buurtinstellingen en -regisseurs veiligheid en overlast: voelen homoseksuelen zich veilig in hun buurt, overdag én s nachts? Is er sprake van pesten door buurtbewoners of andere vormen van overlast? Is seksuele gerichtheid een reden tot bedreiging? Worden homoseksuelen vaker slachtoffer van geweld dan andere groeperingen, en zo ja: waar speelt dit geweld zich dan af? De antwoorden op deze vragen kunnen aanleiding zijn tot aanpassing van de openbare ruimte, tot extra aandacht van de politie of tot een gerichte samenwerking tussen organisaties die een rol hebben bij veiligheid deelname sport, vrijwilligerswerk, sociale contacten: hoe zit het met de participatie van homoseksuelen in (brede, clubgerichte) sport en vrije tijd? Antwoorden op vragen hierover kunnen leiden tot de aanpak van discriminatie of machogedrag in sportorganisaties, of tot ondersteuning van homo/lesbische sportverenigingen In de gezondheidsmonitor De Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid stelt het vierjaarlijks opstellen van een lokale nota volksgezondheid verplicht. Gemeenten maken ter voorbereiding van deze nota vaak gebruik van een gezondheidsmonitor. Deze levert informatie op over gezondheid, ziekte en sterfte van de bevolking en laat de samenhang zien met onder andere leefstijlfactoren en sociaal-economische omstandigheden. De gezondheidsmonitor besteedt aandacht aan de gezondheidstoestand van jongeren, migranten, ouderen, aan knelpunten in de zorg en aan enkele specifieke aandachtsgroepen als dak- en thuislozen. Maar bij de relevante leefstijlfactoren in deze monitor is in de regel nog geen aandacht voor homoseksualiteit. Men zou op dit gebied vragen kunnen stellen over de volgende zaken: seksueel gedrag: lopen mannen die seks hebben met mannen verhoogde risico s op hiv/soa en op geweld, al dan niet binnen de relatie? Antwoorden op deze vragen kunnen aanleiding zijn tot een homospecifieke paragraaf in het beleidsplan van de GGD. Ook kunnen ze leiden tot vragen van de gemeente of GGD aan de lokale hulpverleningsnetwerken

7 Voorbeeldvragen voor de jeugdmonitor Jeugdmonitor: sociale acceptatie van homoseksuele jongeren In de jeugdmonitor kan men vragen stellen over negatieve houdingen en gedrag. De vraag hieronder ontwikkeld door de Rutgers Nisso Groep geeft een statistisch betrouwbare indicatie voor de sociale acceptatie van homoseksuele jongeren. Het opnemen van een dergelijke gestandaardiseerde vraag heeft bovendien als voordeel dat de gegevens uit een lokale monitor vergelijkbaar zijn met landelijk onderzoek, zodat een gemeente een uitspraak kan doen of een bepaalde regio (of een specifieke school) onder of boven het landelijk gemiddelde scoort. De vraag is ook praktisch bruikbaar voor een vertaling naar omgangsvormenbeleid op scholen. Voor de jongens/meisjes: Stel dat er in jouw klas een jongen/meisje zit die op jongens/meisjes valt (homo/lesbisch is). Wat zou je wel, misschien of juist niet doen? zeker misschien wel zeker wel wel misschien niet niet niet a Ik zou rustig vriendschap met hem/haar sluiten b Ik zou laten merken dat hij/zij van me af moet blijven c Ik zou rustig samen met hem/haar huiswerk maken d Ik zou in de pauze liever naast iemand anders gaan zitten e Ik zou het vervelend vinden om op werkweek een kamer met hem/haar te delen Jeugdmonitor: interculturele omgangsvormen Om de discussie over omgangsvormen op school breder te trekken, is een vergelijkbare vraag als de bovenstaande op te nemen over interculturele omgangsvormen. Het antwoord op die vraag geeft een indicatie van de integratie van diverse groepen jongeren, en biedt de mogelijkheid om vergelijking te maken tussen interculturele en (homo/hetero)seksuele integratie. Jeugdmonitor: sociale steun Naast een vraag over sociale uitsluiting, is het goed een vraag te stellen over sociale steun. Onderlinge sociale steun in scholen blijkt van doorslaggevend belang te zijn voor een goed omgangsvormenklimaat. Voor de jongens/meisjes: Stel dat deze jongen/dit meisje aan sommige leerlingen vertelt dat hij/zij homo/lesbisch is. Binnen een week weet de hele school het. Sommige leerlingen halen geintjes uit of maken vervelende opmerkingen. Ook in jouw klas ontstaan problemen. Wat zou je in zo n geval doen? zeker misschien wel zeker wel wel misschien niet niet niet a Ik vind het zijn/haar eigen schuld want hij/zij kon weten dat hij/zij problemen zou krijgen en ik zou niets doen b Ik vind het vervelend voor hem/haar, maar ik doe verder niets c Ik zou voor hem/haar opkomen, zolang ik zelf maar geen problemen krijg d Ik zou voor hem/haar opkomen, ook al zou ik daar zelf problemen mee krijgen

8 de context van seksueel gedrag: hoe, waar en onder welke omstandigheden lopen mannen die seks hebben met mannen risico s op hiv/soa? Gaat het om mannen die zichzelf benoemen als homo en bijvoorbeeld lokale homoverenigingen of bars bezoeken? Gaat het om heteroseksueel getrouwde mannen die buitenechtelijke seks hebben, bijvoorbeeld in parken of op parkeerplaatsen? Onder welke omstandigheden en op welke plaatsen vindt de meeste onveilige seks plaats? Antwoorden op deze vragen bieden informatie om het preventiebeleid meer gericht vorm te geven. Specifieke ondersteuning bij dit soort vragen is overigens te verkrijgen bij Schorer, de landelijke organisatie voor homo- en lesbische gezondheid In de jeugdmonitor Verschillende steden en provincies kennen een jeugdmonitor. In sommige steden wordt eens in de twee of vier jaar een rapport opgesteld op basis van reeds verzamelde statistische gegevens. Andere gemeenten houden een enquête of spreken regelmatig met een panel van jongeren. Opvallend is dat het in de jeugdmonitoren zelden of nooit over seksualiteit gaat. Wel vragen sommige gemeenten naar opvattingen onder jongeren, bijvoorbeeld over homoseksualiteit. Welke onderwerpen geven een beter inzicht in de situatie van homoseksuele jongeren? Een paar voorbeelden: pesten en gevoel van onveiligheid: voelen homojongeren zich veilig op school en op straat? Hoe staan heteroseksuele jongeren tegenover homoseksualiteit? Wat voor sfeer heeft dat tot gevolg? De antwoorden op dergelijke vragen geven aan of het noodzakelijk is aandacht te besteden aan homoseksualiteit in een buurt of op een school. Deze informatie geeft feedback aan de onderwijsinspecteur, die daardoor minder afhankelijk is van uitsluitend het persoonlijke oordeel van bijvoorbeeld een schoolmanager sociale omgang: hoe gaan heteroseksuele jongeren om met homoseksuele jongeren? Vergelijkbare vragen kan men stellen over omgang tussen jongeren van verschillende culturen en verhoudingen tussen jongens en meisjes. De antwoorden geven aan of men via scholen en jongerenwerk moet werken aan het omgangsklimaat opvattingen over seksualiteit en veilig vrijen, waaronder anale seks: antwoorden op dergelijke vragen kunnen aanleiding geven tot lokaal toegesneden hiv/soa-preventiecampagnes. Vooral homoseksuele jongens lopen een verhoogd risico, terwijl tot op heden geen onderwijsmateriaal bestaat dat daar aandacht aan besteedt Colofon Uitgave MOVISIE Lesbisch- en Homobeleid, december Redactie: Peter Dankmeijer, Judith Schuyf en Rob Stoop Tekstredactie: Marc van Bijsterveldt Fotografie: Jan Carel Warffemius en Bettina Neumann Vormgeving: CASE, Kees Wagenaars, Breda Druk: Em. de Jong b.v. U kunt de factsheets ook terugvinden op Meer exemplaren zijn te bestellen via info@homo-emancipatie.nl. Deze uitgave werd mogelijk gemaakt door een bijdrage van het ministerie van VWS. Meer informatie MOVISIE Lesbisch en Homo-emancipatiebeleid Vereniging van Nederlandse Gemeenten (klik op producten & diensten en dan op VNG Informatiecentrum ) Sociaal en Cultureel Planbureau (zoek op gemeentelijke monitor )