Provincie Noord-Holland ^ ^ -_

Transcriptie

1

2 I POSTBUS DA HAARLEM Gemeente Wormerland Postbus AA WORMER Provincie Noord-Holland ^ ^ -_ ONTVANGEN OP 3 1 urn 2010 Gemeente Wormerland Gedeputeerde Staten Uw contactpersoon A.C. Meijer-Miermans BEL/PP Doorkiesnummer (023) meijerac@noord-holland.nl Betreft: Nationaal Landschap Laag Holland VERZONDEN 2 5MWR1201Ö 1 12 Geachte dames en heren, Het Nationaal Landschap Laag Holland is een bijzonder landschap met veenweidegebieden, droogmakerijen, openheid, weidevogels en karakteristieke dijk- en lintdorpen. In 2009 zijn veel projecten in gang gezet om het landschap nog mooier en beleefbaarder te maken. Zowel kleine locale projecten als grote integrale gebiedsprojecten zijn in uitvoering genomen. De provincie doet dit in samenwerking met haar regionale partners. De aansturing vindt plaats vanuit de stuurgroep Nationaal Landschap Laag Holland, waarin de provincie en de partners vertegenwoordigd zijn. Een provinciaal programmabureau voert de activiteiten uit. Kenmerk Uw kenmerl2 4 MAAR! 2010 De bijgevoegde folder geeft een overzicht van alle activiteiten die in 2009 in gang zijn gezet is al weer 3 maanden oud en het programmabureau is volop bezig om de speerpunten van de stuurgroep voor 201 O ten uitvoer te brengen. De vijf speerpunten zijn: 1. visie/regie/beheer. In 201 O zal een verkenning naar de toekomstvan het veenweidegebied en het beheer ervan worden opgesteld. 2. recreatie en toerisme. Het Recreatieplan Laag Holland wordt geactualiseerd, waarna besluitvorming kan plaatsvinden over de recreatieve voorzieningen die nog moeten worden gerealiseerd. 3. communicatie. Veel mensen kennen Laag Holland, maar nog lang niet iedereen. Gommunicatie is een sleutelwoord om het Nationaal Landschap bekend te maken bij de doelgroepen. Wij willen onze communicatieproducten breder verspreiden, in samenwerking met VVV's en bezoekerscentra. Postbus DA Haarlem Telefoon (023) Fax (023) Houtplein 33 Haarlem [2012 DE]

3

4 Provincie Noord-Holland gebiedsontwikkeling. Na het beschikbaar komen van geld van het rijk zijn projecten van start gegaan in Wormer- en jisperveid, Westzaan, Kalverpolder en Zeevang. Ook in enkele andere gebieden vinden gebiedsprocessen plaats (Waterland-Oost en Oostzanerveld). in 2010 worden belangrijke stappen gezet in de uitvoering van deze projecten. 5. ruimtelijke kwaliteit. Voor de paardenhouderij en de schaalvergroting van de melkveehouderij worden handreikingen ontwikkeld. Uiteraard kunt u ook in 201 O met uw vragen terecht bij het programmabureau Nationaal Landschap Laag Holland (programmamanager Peter Hoogervorst, tel , hooqervorstp@noord-holland.nl of programma-ondersteuner Anneke Meijer-Miermans, tel , meijerac@noord-holland.nl). Hoogachtend, Gedeputeerde Staten van Noord-Holland, namens dejen, Sectormanager Project en Programma mw. drs. j. Harms 1 bijlage(n)

5 ir?«s Het jaar 2009 was een bijzonder jaar voor het Nationaal Landschap Laag Holland. Een nieuwe organisatie ging van start, volgens het model van provinciale regie. In de stuurgroep Laag Holland bundelden provincie en regionale partners hun krachten, ondersteund door een programmabureau. Een bijdrage van 15,8 miljoen werd van het rijk verkregen om projecten in de Kalverpolder, Westzaan en Zeevang in uitvoering te kunnen nemen. Daarnaast werd met provinciaal geld en met geld van de regionale partners 1,4 miljoen geïnvesteerd in meer dan 40 projecten om de unieke kwaliteiten van het landschap te behouden en te ontwikkelen. Het communicatieplan Laag Holland is vastgesteld. Het nieuwe logo, een ideeëngids en een folder over het Nationaal Landschap werden verspreid onder de doelgroepen. Deze folder geeft een overzicht van alle activiteiten die in 2009 zijn uitgevoerd. Het laat zien met welke energie en betrokkenheid de provincie en de regionale partners aan het Nationaal Landschap Laag Holland werken. Nationaal landschap Laag Holland... Hoe zit het ook alweer? Het Nationaal Landschap Laag Holland is een uniek oer-hollands landschap tussen de steden Alkmaar, Hoorn, Amsterdam en Zaanstad. Het is uniek door haar bijzondere kernkwaliteiten. Dit zijn: de openheid van het landschap de rijkdom aan weide- en moerasvogels het oude geometrische inrichtingspatroon in de droogmakerijen de aanwezigheid van grote veenpakketten de middeleeuwse strokenverkaveling en historische watergangen in het veenweidegebied 8 een groot aantal archeologische locaties de karakteristieke dijk- en lintdorpen. Door behoud en ontwikkeling worden de kernkwaliteiten veilig gesteld. Het landschap zit nadrukkelijk niet op slot. Ontwikkeling en dynamiek zijn nodig voor: «het behoud en de ontwikkeling van een rendabele landbouw in een stedelijke invloedssfeer o het veiligstellen van natuurgebieden met bijzondere waarden (Natura 2000)» het verkrijgen van een robuust watersysteem met een goede waterkwaliteit 8 het bevorderen van recreatie en toerisme en de daarvoor benodigde infrastructuur. Programmabureau Laag Hoiland

6 Laag Holland is bij uitstek een Metropolitaan Landschap. Gelegen m de noordelijke Randstad verschaft het landschap aan de stedeling rust, ruimte en groen. Agrariërs richten zich met hun producten op deze stedeling door het aanbieden van onder andere zorglandbouw, biologische producten en streekproducten. Samen met natuurorganisaties beheren zij het open landschap met haar grote aantallen en diversiteit aan weidevogels. Sinds 2007 werkt de provincie Noord Holland samen met haar partners aan het "Uitvoeringsprogramma Laag Holland ". Dit programma richt zich op de meest urgente opgaven voor het behouden en versterken van de genoemde kernkwaliteiten. Ontwikkelingen in 2009 Eind 2008 is een onderzoeksrapport gepresenteerd, waarop de provincie heeft besloten om de beleidsmatige inbreng en afstemming van ontwikkelingen in het Nationaal Landschap te versterken. Daarvoor is een stuurgroep opgericht met de belangrijkste partners in het gebied. De gedeputeerde Landschap is voorzitter van de stuurgroep. Voor de uitvoering van het beleid is de ILG-commissie Laag Holland het belangrijkste adviesorgaan. De stuurgroep en de ILG-commissie werken nauw samen. De stuurgroep heeft Gedeputeerde Staten onder meer geadviseerd over de Structuurvisie Noord- Holland, de visie Landelijk Gebied en de begrenzing van de ecologische hoofdstructuur m Laag Holland. De stuurgroep heeft uitgesproken ook het beheervraagstuk van het gebied aan te willen pakken. De stuurgroep heeft verschillende gebiedsprocessen in het veenweidegebied aangestuurd, om tot een integrale aanpak te komen van maatregelen op het terrein van bodem, water, natuur, landbouw en recreatie. Als resultaat van deze gebiedsprocessen, stelde het rijk in juli ,8 miljoen beschikbaar. Hiermee kunnen grote projecten in Westzaan, Kalverpolder en Zeevang worden uitgewerkt en in uitvoering worden genomen. Plannen van aanpak voor deze projecten zijn m 2009 opgesteld. In Waterland-Oost is eind 2009 een gebiedsproces van start gegaan Voor het Wormer- en Jisperveld was al eerder een plan opgesteld. Grootschalige maatregelen, zoals het baggeren, het tegengaan van de inlaat van gebiedsvreemd water en het behoud en versterken van de weidevogelbiotoop worden met behulp van een rijksbijdrage van 7,5 miljoen in uitvoering genomen. In november 2009 tekenden de provincie en de regionale partners een uitvoeringsovereenkomst voor fase 2 van dit project. Daarnaast zijn in 2009 vele grote en kleinere projecten opgestart (zie verder in deze folder). Om de nieuwe vorm van samenwerking tussen de provincie Noord-Holland en 22 organisaties m Laag Holland te bekrachtigen, heeft de provincie een samenwerkingsovereenkomst opgesteld. Naar verwachting wordt deze in 2010 ondertekend. In de overeenkomst voor de periode zijn de doelen, thema's en aandachtsvelden voor het Nationaal Landschap Laag Holland vastgelegd. De provincie heeft voor de realisatie ervan 1,32 miljoen per jaar beschikbaar gesteld. De regionale partners dragen jaarlijks 0,45 miljoen bij in de penode Provincie en partners hebben m 2009 een uitvoeringsregeling vastgesteld. Hiermee kunnen subsidies worden verstrekt voor plan- en projectvoorbereiding, het vergroten van de kennis en bekendheid van het Nationaal Landschap Laag Holland en educatie over het landschap aan scholieren. Om alle activiteiten ten uitvoer te kunnen brengen, is bij de provincie een programmabureau geformeerd. Eind 2009 is het programmabureau uitgebreid tot circa 3 formatieplaatsen. 2 Programmabureau Laag Holland

7 2009: 4 thema's en 6 integrale projecten De activiteiten/projecten die door het programmabureau in 2009 ondersteund of uitgevoerd werden zijn onder te verdelen in een viertai thema's: Weidevogels /Open landschap Toegankelijkheid / Recreatie m Cultuurhistorie Communicatie Naast de uitvoering of ondersteuning van activiteiten op deze thema's zijn in Laag Holland zes integraie projecten van start gegaan. Vier projecten maken onderdeei uit van het programma Westelijl<e Veenweiden van het Rijk en de piovincies Noord Hoiiand, Zuid Hoiland en Utrecht. Deze integrale projecten richten zich op het tegengaan van bodemdaling, het bevorderen van een robuuster watersysteem, de verbetering van de waterkwaliteit en het bevorderen van de recreatie en het toerisme. A B C D E F Westzaan - project 'Brak is Bijzonder' (herstel van het brakke ecosysteem in het noordelijk deel van de poider door aanieg van een brakwateraanvoersysteem naar dit gebied, behoud van de iandbouw en de weidevogeibiotoop in het zuidelijke deel van de poider) Onderdeei van het programma Westelijke Veenweiden Bestuuriijk trekker: Provincie Noord-Holiand Kaiverpolder (kwaliteitsbaggeren, biokbemaling en aanleg onderwaterdrainage, wandelpad, vaarroute en bezoekerscentrum) Onderdeei van het programma Westelijke Veenweiden Bestuurlijk trekker: Gemeente Zaanstad Zeevang (ontwikkeling natte natuur, biokbemaling en aanieg onderwaterdrainage, aanieg nieuwe waterinlaat en natuurvriendelijke oevers) Onderdeei van het programma Westelijke Veenweiden Bestuuriijk trekker: Provincie Noord-Holiand Waterland Oost (realisatie natte natuur, baggeren en mogelijk bedrijfsverpiaatsing als onderdeel van een kavelruil om de agrarische structuur te verbeteren). Een gebiedsproces is in de regio van start gegaan Onderdeel van het programma Westelijke Veenweiden, echter geen rijksbijdrage toegekend Bestuurlijk trekker: Stadsdeel Amsterdam-Noord en gemeente Waterland Wormer- en Jisperveld (grootschalig baggeren, aanleg nieuwe waterinlaat en verbetering van de weidevogeibiotoop) Versneilingsproject binnen het programma Westelijke Veenweiden. Fase 1 is afgerond. Uitvoeringsprogramma is vastgesteld en samenwerkingsovereenkomst is getekend, waarmee fase 2 van het project van start kan gaan. Bestuurlijk trekker van de uitvoering: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Oostzanerveld (structuurverbetering landbouw, realisatie wandelroutes, realisatie baggerplan) Geen onderdeel van het programma Westelijke Veenweiden Bestuurlijk trekker: gemeente Oostzaan Programmabureau Laag Holland

8 Thema: Weidevogels / Veengebieden De natte veenweidegebieden hebben een kenmerkende strokenverkaveling. Deze is ontstaan door de sloten die werden gegraven om het veen te ontginnen. Het gebied is zowel nationaal als internationaal van groot belang voor weide- en moerasvogels. Ruim hectare van het veenweidegebied valt daarom onder de Habitat- en vogelrichtlijn. Het open houden van deze gebieden is van groot belang voor het behoud van weide- en moerasvogels. In Laag Holland broeden paar weidevogels. Belangrijke soorten zijn de grutto en de tureluur, die in de natte en extensief beheerde weilanden graag broeden. Op het thema weidevogels / veengebieden zijn de volgende activiteiten uitgevoerd cq subsidies verstrekt in 2009 (tussen haakjes staat de subsidie-ontvanger/uitvoerende organisatie vermeld): i--' Verwijderen bosjes Wormer en Jisperveld (Vereniging Natuurmonumenten) Beheer en inrichting Ilperveld (Gemeente Landsmeer) Aanschaf werkboot voor beheer en onderhoud Kalverpolder (Stichting Kalverpolder) Implementatie weidevogelbescherming (Landschap Noord Holland) Verbetering bewerkbaarheid en bereikbaarheid agrarische percelen (diverse agrarische bedrijven) Ammoniak en Natura 2000 (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Film: Alles voor de Grutto (Boa Producties) Opstellen actieprogramma Beheervisie Toekomst Oostzanerveld (Gemeente Oostzaan) Totale besteding op dit thema ,- Ideeëngids Laag is leuk Voor een leuk dagje weg hoef je niet altijd ver van huis. Dat blijkt maar weer uit de nieuwe gids 'Laag is leuk'. Deze ideeëngids bevat meer dan 200 tips met leuke uitjes in het Nationale Landschap Laag Holland. Hiermee wordt de bekendheid en daarmee te toegankelijkheid van het gebied voor toeristen en recreanten gestimuleerd. De gids is gemaakt in opdracht van de provincie Noord-Holland. Er staan allerlei tips in, variërend van musea en fietsroutes tot een stevige koeienknuffel op de boerderij. Ook bevat de gids informatie over de geschiedenis van het gebied en de dieren en planten die in het Nationale Landschap voorkomen. Via de website kan men de gids gratis downloaden. De gids is tevens verkrijgbaar in de bezoekerscentra in het gebied en bij de provincie Noord-Holland Programmabureau Laag Holland

9 Thema: Cultuurhistorie De veenweidegebieden en droogmakerijen van Laag Holland hebben een grote cultuurhistorische waarde. Het landschap telt een keur aan karakteristieke dorpen. Laag Holland kent voorts diverse belangrijke cultuurhistorische waarden, waaronder het noordelijke deel van de Stelling van Amsterdam, de Beemster, het eiland Marken, de Zaans-Waterlandse houtbouw en het Noord- Hollands kanaal. Ook zijn er veel archeologische vindplaatsen. Echter, veel van deze bijzondere gebieden, locaties en objecten zijn nu onvoldoende bekend. De activiteiten binnen dit thema zijn er op gericht de cultuurhistorische kwaliteiten te behouden en te versterken. Op het thema cultuurhistorie zijn de volgende activiteiten uitgevoerd cq. subsidies verstrekt in 2009: Plaatsen houten landhekken (Landschap Noord Holland) Herinrichten Jisperkerk met grafzerken (Stichting Vrienden van Jisperkerk) Ontwikkelplan Forteiland bij Durgerdam (Staatsbosbeheer) Opstellen beeldkwaliteitsplan buitengebied Zaanstad (Gemeente Zaanstad) Cultuurhistorische fietsroute Castricum Uitgeest (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Documentairereeks: Pieter graaft in Laag Holland (Stichting Los Imagos) Totale bestedingen op dit thema ,- Uitvoeringsregeling De uitvoeringsregeling Nationaal Landschap Laag Holland is een subsidieregeling van de provincie Noord-Holland en haar regionale partners. De subsidieregeling richt zich op drie doelstellingen: Plan- en projectvoorbereiding. Gericht op het versterken van de kernkwaliteiten van het nationaal landschap. Onder andere door: Het opstellen van integrale gebiedsplannen/gebiedsvisies; Het uitvoeren van marktonderzoeken en haalbaarheidsstudies. Kennis en bekendheidsvergroting. Gericht op het vergroten van de kennis van de kernkwaliteiten en daarmee samenhangende recreatieve belevingsmogelijkheden. Onder andere door: Het opstellen van informatie, educatie en voorlichtingsmateriaal; Het organiseren van (activiteiten op) evenementen, themadagen, beurzen en exposities. Groene educatie. Activiteiten gericht op groene educatie met als doel jongeren bekend te maken met de kernkwaliteiten van Laag Holland. Onder andere door: Educatieve bijeenkomsten op scholen gericht op de kernkwaliteiten; Bezoeken van scholen aan boerderijen; Bezoeken van scholen aan natuurgebieden en bezoekerscentra. Meer informatie over de regeling en de subsidievoorwaarden zijn te vinden op de website van de provincie Noord-Holland v.v.w.noord holland.nl, onder digitaal loket Subsidies. Programmabureau Laag Holland

10 Thema: Toegankelijkheid/Recreatie Nationale Landschappen zijn mooie landschappen, die voorzien in recreatieve en toeristische wensen. Bezoekers moeten de kernkwaliteiten als openheid, weidsheid en cultuurhistorie kunnen beleven. Hiervoor is het van belang dat de recreatieve ontsluiting van het gebied wordt versterkt. Niet alleen door het verbeteren van de fysieke ontsluiting, maar ook door het informeren van (potentiële) bezoekers over routes en activiteiten in het gebied. Op het gebied van toegankelijkheid en recreatie zijn de volgende activiteiten uitgevoerd cq. subsidies verstrekt in 2009: Aanleg pad en plasdrasoever Weersloot (Stadsdeel Amsterdam Noord) Bevordering agrotoerisme in Laag holland (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Opstellen recreatie-wandelroutekaart Land van Leeghwater (Gemeente Schermer) Gedichtenroute Waterland (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Haalbaarheidsstudie recreatieve knooppunten Laag Holland (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Fietspanelen fietsroutenetwerk Laag Holland (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Haalbaarheidsonderzoek Watericoon Land van Leeghwater (Stichting Schermermolens) Bezoekboerderij Saenmond, realisatie ontvangstruimte (G. Konijn) Aanleg laarzenpaden (Stadsdeel Amsterdam Noord) Aanleg natuurspeelplaats de Noordse Slang (Stadsdeel Amsterdam Noord) Totale besteding op dit thema ,-- Samen Nationaal Landschap Laag Holland Binnen Laag Holland werken 23 partners samen. In de periode stelt de provincie Noord-Holland jaarlijks 1,32 miijoen beschikbaar voor projecten in het Nationaal Landschap. De partners dragen in deze periode jaarlijks 0,45 miljoen bij. Provincie Noord Holland* Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier* Gemeente Amsterdam* Stadsdeel Amsterdam Noord* Intergemeentelijk Samenwerkingsorgaan Waterland* Gemeente Castricum Gemeente Graft de Rijk Gemeente Oostzaan Gemeente Schermer Gemeente Beemster Gemeente Landsmeer Gemeente Purmerend Gemeente Zaanstad* Gemeente Waterland Gemeente Wormerland Gemeente Zeevang Gemeente Edam-Volendam LTO-Noord* Vereniging Natuurmonumenten Staatsbosbeheer Landschap Noord-Holland* Agrarische Natuurvereniging Water, Land & Dijken* Milieufederatie Noord-Holland * is lid van de stuurgroep. De stuurgroepleden vertegenwoordigen de andere partners. Voorts nemen aan de stuurgroep 2 externe deskundigen deel: De heer Meester en de heer Kooy. Naar verwachting wordt in 2010 een samenwerkingsovereenkomst getekend. Programmabureau Laag Holland

11 Communicatie Het Nationaal Landschap Laag Holland heeft een intrinsieke waarde. De unieke landschappelijke en cultuurhistorische kernkwaliteiten zijn onbetwist. De partners hechten er sterk aan om de bekendheid en de beleving van de kern kwaliteiten te versterken. Het gebied is m zekere zin té mooi om niet ontdekt te worden. Zodoende wordt hard gewerkt aan communicatie en educatie. Op het gebied van communicatie en promotie zijn de volgende activiteiten uitgevoerd cq. subsidies verstrekt in 2009: Vernieuwen website (Programmabureau Laag Holland) Regiomiddag (Programmabureau Laag Holland) Uitgifte nieuwsbrief (Programmabureau Laag Holland) Uitvoeren communicatieplan, samen met de bezoekerscentra (Programmabureau Laag Holland) Landschappelijk bouwen: studiedag en schetsboek (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Kunstproject Muur- Lucht- en Landschilderingen (Stichting Areopagus) Stad de boer op - Amsterdam (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Productie en uitgifte ideeëngids Laag is leuk (Programmabureau Laag Holland) Uitgifte folder: Ontdek Laag Holland (Programmabureau Laag Holland) Produktie van het boek: Het boerenpalet (J. Buijs) Ondernemend netwerken in Noord Holland (LTO-Noord) Boerderijeducatie in Amsterdam - scholierenproject (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Educatieve buitenactiviteiten in natuurgebied Ilperveld (Montessori Lyceum Amsterdam) Educatie Laag Holland (basisschool St. Sebastianus Ilpendam) Educatie in Laag Holland: Water/Land 2009/2010 scholierenproject (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Boerderijeducatie in Laag Holland: Purmerend en Zaandam (Agrarische Natuurvereniging Water, Land en Dijken) Totale besteding op dit thema ,- Regiomiddag Op vrijdag 8 mei 2009 was de Regiomiddag lente in Laag Holland'. Deze bijeenkomst werd gezamenlijk georganiseerd door het Programmabureau Laag Holland en het ILG gebiedsbureau Laag Holland. In het Zaans Museum namen circa 60 personen kennis van de vele activiteiten die plaatsvinden in het Nationaal Landschap Laag Holland. De gemeente Zaanstad liet zien wat zij als gemeente onderneemt in het gebied, zoals de ontwikkeling van de Zaanse Schans en de daarachter gelegen Kalverpolder. Programmabureau Laag Holland

12 Financiering De provincie heeft 1,32 miljoen beschikbaar gesteld in De partners droegen 0,45 miljoen bij. Totaal budget: 1,77 miljoen. In onderstaande taartpunten is aangegeven hoe de besteding heeft plaatsgevonden over de vier thema's en integrale projecten (in 1000 euro). Uitgaven 2009 Totaal 1,77 mio WeidevogelsA/eengebieden Cultuurhistorie Toegani<eiijkheid/Recreatie B Communicatie D integrale projecten D Bureaukosten Reservering 2010 Vooruitblik 2010 Voortbouwend op de resultaten uit 2009 zijn de prioriteiten voor 2010 bepaald. Ook in 2010 is de inzet van het Programmabureau er op gericht om de kern kwaliteiten van Laag Holland te behouden en te versterken. De activiteiten worden geconcentreerd rond vijf hoofdpunten: 1. Visie / regie / beheer. De opgaven voor Laag Holland zijn aanzienlijk, terwijl de middelen beperkt zijn. Beheer is essentieel voor het openhouden van het landschap en het behoud van de weidevogels. Maar als onvoldoende financiële middelen voor het veenweidegebied kunnen worden gegenereerd, dan zullen keuzes moeten worden gemaakt waar de financiële middelen op worden ingezet. Die keuzes kunnen eventueel leiden tot wijziging van functies in het gebied. De ontwikkeling van Laag Holland en de diverse deelgebieden vraagt regie en visie. In 2010 zal het programmabureau een verkenning naar de toekomst van het veenweidegebied uitvoeren. 2. Recreatie en toerisme. Het bevorderen van de beleving van het landschap door bezoekers is een belangrijk speerpunt. Samen met de partners wordt in 2010 gewerkt aan een actualisatie van het Recreatieplan Laag Holland. Daarmee wordt inzichtelijk welke recreatieve investeringen zijn gedaan en welke nog moeten worden gerealiseerd in het Nationaal Landschap. Het bevorderen van de kleinschalige waterrecreatie vormt een belangrijk thema in de actualisatie. 3. Communicatie. Veel mensen kennen Laag Holland, maar nog lang niet iedereen. In 2009 zijn diverse communicatieproducten ontwikkeld zoals een informatiefolder, de website, de ideeëngids Laag is leuk en een toeristische kaart. In 2010 worden deze producten breder verspreid, in samenwerking met VW's en bezoekerscentra. 4. FES-projecten/gebiedsontwil<l<eiing. In 2009 is een start gemaakt met zes integrale projecten, waarvan er drie mede gefinancierd worden uit het Fonds Economische Structuurversterking (FES). In 2010 worden belangrijke stappen gezet in de uitvoering van deze projecten. 5. Ruimtelijke kwaliteit. Hoe kunnen ruimtelijke ontwikkelingen ondersteund worden met behoud van de kern kwaliteiten van het landschap? Voor de paardenhouderij en voor de schaalvergroting van de melkveehouderij worden handreikingen ontwikkeld. 8 Programmabureau Laag Hoiland