Cultuurhistorische analyse van het terrein van de nieuwe ambulancepost aan de Gouderaksedijk in Gouda

Transcriptie

1 Cultuurhistorische analyse van het terrein van de nieuwe ambulancepost aan de Gouderaksedijk in Gouda Onderzoek naar de cultuurhistorische waarden op en in de omgeving van het terrein van de nieuw te bouwen ambulancepost aan de Gouderaksedijk in Gouda. Lantschapsstudies 109 adviesbureau voor landschap en cultuurhistorie Herenstraat CC Haaften tel Het onderzoek is uitgevoerd door: Drs. Adriaan Haartsen 22 juni

2 Samenvatting De omgeving van de nieuwe ambulancepost heeft de afgelopen anderhalve eeuw grote gedaantewisselingen ondergaan. In het midden van de negentiende eeuw fungeerde het gebied als boezem, waar het water uit Stolwijk werd opgemalen voordat het geloosd werd op de Hollandsche IJssel. Poldermolens en boezemgebieden raakten buiten gebruik door de komst van gemalen en het gebied kreeg een verkeersfunctie. Via de oude brug kon het wegverkeer vanuit Stolwijk, Bergambacht en Schoonhoven de binnenstad van Gouda bereiken. In 1914 werd iets oostelijker de lokaalspoorlijn Gouda Schoonhoven aangelegd, die heeft gefunctioneerd tot De huidige N 207 volgt het tracé van de oude spoorlijn en ten zuiden van de Gouderakse Tiendweg de oude landweg van Gouda naar Schoonhoven. Na de Tweede Wereldoorlog is een nieuwe brug over de Hollandsche IJssel aangelegd. Ten zuiden van de brug kwam een rotonde op het punt waar de nieuwe weg Gouda-Stolwijk en weg over de zuidelijke dijk van de Hollandsche IJssel (Gouderaksedijk en Haastrechtsedijk) elkaar kruisen. Deze rotonde is, zij het in sterk gewijzigde vorm, nog aanwezig en heet nu Verkeersplein Stolwijkersluis. Het bouwterrein gezien vanaf de Gouderaksedijk. Op het terrein zelf zijn geen cultuurhistorische waarden aanwezig, mogelijk met uitzondering van bodemsporen van middeleeuwse of recente bewoning. In de onmiddellijke omgeving bevinden zich diverse elementen met cultuurhistorische betekenis, zoals de vroegere Hoge Boezem van Stolwijk ten oosten van het verkeersplein, de Oudebrugweg, de Goudseweg, De Gouderaksedijk, de Wijk (vroegere uitmonding van de Goudsche Vliet), de Stolwijksche Vaart en de Stolwijkerschutsluis. Bovendien is er aan de Gouderaksedijk, Goudseweg en Oudebrugweg cultuurhistorische waardevolle bebouwing aanwezig. Diverse woningen zijn aangewezen als beschermd gemeentelijk monument. De voorgenomen bouw van de ambulancepost zal de aanwezige cultuurhistorische waarden niet aantasten. 2

3 1. Inleiding Op verzoek van de heer Hans Nienhuis van Amer Adviseurs BV in Amersfoort is een cultuurhistorische analyse opgesteld betreffende het terrein van een nieuwe ambulancepost aan de Gouderaksedijk, bij het verkeersplein Stolwijkersluis. Doel van het onderzoek was de cultuurhistorische waarden van de locatie en zijn directe omgeving te inventariseren en te waarderen, en de effecten te beschrijven van de voorgenomen bouw van de ambulancepost. Het onderzoek betrof de historisch-geografische en stedebouwkundige aspecten, (verkennend) archeologisch onderzoek is in het kader van dit onderzoek niet uitgevoerd. Door SOB Research is archeologisch bureauonderzoek gedaan (Ras, 2010), met als conclusie dat aanvullend onderzoek ter plaatse van de nieuwbouw moet worden verricht. Globale ligging van het te bebouwen terrein. Het te bebouwen terrein ligt aan de zuidkant van de Hollandsche IJssel, aan de Gouderaksedijk en vlakbij het verkeersplein Stolwijkersluis. Het beslaat een oppervlakte van ca 1800 m2. De buurtschap Stolwijkersluis maakt deel uit van de Krimpenerwaard en behoorde vroeger tot de gemeenten Gouderak, Stolwijk en Haastrecht. Bij een grenswijziging in 1964 is het plangebied bij de gemeente Gouda getrokken. 2. Cultuurhistorische aspecten van het plangebied en directe omgeving Het landschap voor de komst van de mens Omstreeks het jaar 1000 was de omgeving van Gouda een uitgestrekt, onontgonnen veengebied dat doorsneden werd door de Hollandsche IJssel. Deze rivier is al duizenden jaren oud en werd na de Romeinse tijd belangrijker doordat de Lek toen meer water ging voeren. Bij het Utrechtse Vreeswijk takte de Hollandsche IJssel van de Lek af. In 860 werd de rivier de Hollandsche IJssel voor het eerst in geschreven bronnen vermeld. 3

4 In de natuurlijke toestand hebben meanderende rivieren een tamelijk smalle bedding. Bij een grote aanvoer van water treedt de rivier al snel buiten zijn oevers. Daar verliest het water snelheid waardoor de grootste en zwaarste korrels het eerst worden neergelegd. Hierdoor ontstaan er direct langs de rivier twee lage, uit zavel of lichte klei opgebouwde ruggen: de oeverwallen. Verder bij de bedding van de stroom vandaan komen de fijnere deeltjes tot bezinking: hier vinden we kleilagen in de bodem. Beide oeverwallen en de bedding van een rivier wordt ook wel stroomrug genoemd. De Hollandsche IJssel stroomde door uitgestrekte veengebieden. De hoogste delen van het veen lagen destijds voordat de mens het gebied ging ontginnen - beduidend hoger dan de rivier. Het landschap in de omgeving van Gouda, zoals dat er voor de komst van de mens uitzag, bestond uit een uitgestrekt moerasgebied, doorsneden door de Hollandsche IJssel. Dicht bij de rivier lagen broekbossen, riet - en zeggeland. Deze terreinen stonden onder invloed van de rivier, die af en toe overstroomde en voedingsstoffen deponeerde. De bodem is hier wat voedselrijker dan in de gebieden waar het rivierwater niet kon komen. Verder bij de Hollandsche IJssel vandaan lagen natte broekbossen met hier en daar open, boomloze hoogveengebieden. Door diverse oorzaken stopte de veenontwikkeling. Er wordt wel gezegd dat een belangrijk drogere periode in de achtste en negende eeuw heeft geleid tot verdroging van de veengebieden. Ook de vorming van zeearmen in West-Nederland veroorzaakte een drooglegging van de moerassen. Een en ander had tot gevolg dat het veenland aantrekkelijk werd voor de mens om zich er te gaan vestigen. En dat gebeurde ook: in enkele eeuwen is het uitgestrekte moerasgebied geheel door boeren in bezit genomen. Middeleeuwse ontginning In de late middeleeuwen werden de uitgestrekte veengronden op initiatief van de graven van Holland ontgonnen. De eerste boeren vestigden zich op de oeverwal van de Hollandsche IJssel. Gouda en omgeving op een kaart uit 1520, het zuiden is boven. Naast de Haastrechtse Brug is de uitwatering van de Goudsche Vliet te zien. Bron: Streekarchief Midden-Nederland, Gouda. Min of meer loodrecht op de loop van de rivier werden sloten gegraven die het veengebied inliepen. Dit patroon zien we ook in de Polder Veerstalblok ten zuidwesten van het verkeersplein Stolwijkersluis en 4

5 de Polder Beneden-Haastrecht ten oosten ervan. Deze ontginningen dateren van het eind van de elfde of het begin van de twaalfde eeuw. Toen de boeren zich in het veengebied gingen vestigen had dit grote gevolgen voor de omgeving. Om het land te kunnen bewerken moest het eerst ontwaterd worden. Er werden daarom sloten gegraven om het regenwater af te voeren en om het grondwaterpeil te laten dalen. Veengrond is echter een lastige substantie: het bestaat voor een groot deel uit water. Door de sloten en door het landbouwkundig gebruik werd water aan het veen onttrokken, waardoor het oppervlak daalde. Het land langs de Hollandsche IJssel kreeg steeds meer last van overstromingen. In de twaalfde eeuw werden dijken aangelegd om het water van de rivier te keren. Hierdoor was het land veiliger voor overstromingen, maar tegelijkertijd werd de afwatering bemoeilijkt. Het overtollige regenwater kon niet meer rechtstreeks via de sloten naar de rivier stromen, maar er moesten weteringen aangelegd worden met lozingspunten in de vorm van klepduikers of uitwateringssluizen. Ondanks de aanleg van dijken vormde het hoge rivierpeil een bedreiging voor de gecultiveerde gronden aan weerszijden van de Hollandsche IJssel. Om het gevaar van dijkdoorbraken te verminderen werd de rivier in 1285 op last van de graaf Floris V van Holland afgedamd (IJsseldam bij t Klaphek). Sindsdien wordt de rivier niet meer gevoed door de Lek. Rivierkaart van de Hollandsche IJssel uit 1860, vervaardigd door de landmeters E. Olivier Dz. en J. Leijds. Duidelijk aangegeven zijn de Hoge en Lage Boezem van Stolwijk, de uitwateringssluis in de buurtschap en de schutsluis iets ten westen daarvan, de zuidelijke IJsseldijk en de uiterwaarden ten noorden van de dijk, doorsneden door de huidige Oudebrugweg die naar de Haaastrechtse Brug leidde. Collectie Bodel Neijenhuis, Leiden. 5

6 In het centrum van de Krimpenerwaard ligt de polder Stolwijk. Deze polder waterde via twee weteringen af op de Hollandsche IJssel: via de Stolwijkervliet ten zuiden van Gouderak en via de Goudsche Vliet, die bij Stolwijkersluis in de Hollandsche IJssel uitkwam. Door een uitwateringssluis, die al in de veertiende eeuw vermeld is, werd het polderwater geloosd op de rivier. Aan deze sluis dankt de buurtschap zijn naam. Toen de molenbemaling zijn intrede deed werd het gebied tussen de Goudsche Vliet en de Polder Beneden- Haastrecht ingericht als boezem, die in 1652 verdeeld is in Lage en Hooge Stolwijksche Boezem. Bij hoge waterstanden op de Hollandsche IJssel werd het water uit de Goudsche Vliet eerst in de Lage Boezem en daarna in de Hoge Boezem gemalen, voordat het via de sluis kon uitstromen in de rivier. Door de bouw van gemalen is de boezemfunctie van het gebied overbodig geworden en zijn de boezems omgezet in landbouwgrond. De uitwateringssluis is verdwenen, de Goudsche Vliet gedempt. De uitstroom vanaf de voormalige sluis naar de Hollandsche IJssel, de Wijk, is wel bewaard gebleven. De beide voormalige boezemgebieden zijn nog als zodanig herkenbaar, mede doordat de kade tussen de Hoge en de Lage Stolwijksche Boezem bewaard is gebleven. De voormalige Hooge Stolwijksche Boezem. Verkeer Al in 1471 had Stolwijkersluis een vaste oeververbinding met Gouda. Toen werd de eerste Haastrechtse Brug gebouwd. Via de huidige Oudebrugweg en de Goudseweg kon men vanuit Gouda naar Stolwijk, Bergambacht en Schoonhoven reizen. De huidige Stolwijkersluis is een schutsluis uit ca De sluis is gebouwd omdat men het plan had opgevat om het centrum van de Krimpenerwaard te vervenen. Er werden een ringvaart en een ringdijk om het te vervenen gebied aangelegd en de turf moest worden afgevoerd via de Stolwijksche Vaart. Door de schutsluis konden de schippers de Hollandsche IJssel opvaren. De kwaliteit van de turf viel echter tegen en de vervening werd gestaakt, zodat de schutsluis al gauw weinig betekenis meer had. In 1832 werd de sluis afgedamd. Omstreeks 1880 is de sluis opnieuw in werking gesteld voor het transport van melk en andere landbouwproducten naar de stad en voor het vervoer van afval uit Rotterdam naar de Krimpenerwaard. In 1924 is de sluis definitief voor de scheepvaart gesloten. In 1914 werd de lokaalspoorlijn Gouda-Schoonhoven geopend, met een halte in Stolwijkersluis. In 1942 is de spoorlijn gesloten en zijn de rails door de Duitsers afgebroken. 6

7 Ruimtelijke ontwikkeling vanaf De uitsneden van de topografische kaarten geven een beeld van de veranderingen die zich in de omgeving van het plangebied vanaf 1860 hebben voorgedaan. 7

8 Na de Tweede Wereldoorlog is een nieuwe brug over de Hollandsche IJssel aangelegd. Ten zuiden van de brug kwam een rotonde op het punt waar de nieuwe weg Gouda-Stolwijk en weg over de zuidelijke dijk van de Hollandsche IJssel (Gouderaksedijk en Haastrechtsedijk) elkaar kruisen. Deze rotonde is in de loop van de tijd voortdurend aangepast. Doordat het hele verkeersplein verhoogd is aangelegd is het precieze beloop van de dijk niet meer te herkennen. Bebouwing Gaandeweg werd de bebouwing in de buurtschap Stolwijkersluis dichter en veranderde van karakter. Vroeger waren er op dit knooppunt van land- en waterwegen tal van herbergen. In de tweede helft van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werden arbeiderswoningen en middenstandswoningen gebouwd aan de Gouderaksedijk, later ook aan de Goudseweg. De huizen aan de oostkant van de Goudseweg staan op enige afstand van de straat, omdat hier vroeger de Goudsche Vliet lag. In de uiterwaarden vestigden zich steeds meer fabrieken en bedrijven. Ook tegenwoordig is hier veel bedrijvigheid gevestigd. Recent is aan de noordoostkant van het verkeersplein een groot bedrijfsgebouw van Promen verrezen. Pakhuis aan de Oudebrugweg. 3. De huidige situatie Het plangebied ligt in een duidelijk stedelijke context, aan het drukke verkeersplein Stolwijkersluis. De verkeersfunctie heeft een belangrijk stempel op het gebied gedrukt. Net als vroeger is Stolwijkersluis een knooppunt van infrastructuur. Het doorgaande noord-zuidverkeer is verschoven van de Oudebrugweg-Goudseweg naar de Schoonhovenseweg. De Oudebrugweg en de Goudseweg zijn nu doodlopende straten. Rondom het verkeersplein is de bebouwing een mix van bedrijfsgebouwen (vooral in de uiterwaarden), dorpsbebouwing aan de Gouderaksedijk en de Goudseweg, en meer landelijke 8

9 bebouwing aan de Zuider IJsseldijk. Ten oosten van het verkeersplein strekt zich het open gebied van de vroegere Hooge Boezem van Stolwijk uit. Het te bebouwen terrein ligt aan de zuidwestkant van het verkeersplein, ongeveer vier meter lager dan de Gouderaksedijk, en op dezelfde hoogte als de huizen aan de Goudseweg. Via een steile helling gaat het te bebouwen perceel over naar het verkeersplein. In de helling is een vrij jonge begroeiing van bomen en struiken aanwezig. Aan de zuidwestkant grenst het terrein aan de achtertuinen en schuurtjes van de woningen aan de Goudseweg. Op de hoek van de oprit van het terrein naar de Gouderaksedijk staat een klein huis uit ca 1890 (Gouderaksedijk 3, gemeentelijk monument) met een bouwvallige schuur erachter. 4. Cultuurhistorische waarden In de directe omgeving van het plangebied zijn de volgende elementen (vlakken, lijnen en punten) en ensembles van cultuurhistorisch belang. Vlakelement foto Waardering Het open landschap ten oosten van het verkeersplein, vroeger de Hooge Boezem van Stolwijk en na het vervallen van de waterstaatkundige functie omgezet in grasland. herkenbaarheid: middel herinneringswaarde: hoog zeldzaamheid: hoog kenmerkendheid: hoog gaafheid: middel architectuur: nvt samenhang: hoog structurerende werking: middel gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: hoog Totaalwaardering: hoog Lijnelementen foto Waardering De Gouderaksedijk, onderdeel van de zuidelijke IJsseldijk. De Zuider IJsseldijk, zuidelijke IJsseldijk tussen Stolwijkersluis en Haastrecht. herkenbaarheid: hoog herinneringswaarde: hoog zeldzaamheid: middel kenmerkendheid: hoog gaafheid: hoog architectuur: nvt samenhang: hoog structurerende werking: hoog gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: hoog Totaalwaardering: hoog herkenbaarheid: hoog herinneringswaarde: hoog zeldzaamheid: middel 9

10 De Stolwijksche Vaart De uitloop van de Goudsche Vliet (de Wijk) in de uiterwaarden, tussen de vroegere uitwateringssluis in de Gouderaksedijk en de Hollandsche IJssel. De Wijk heeft tevens als haven gefunctioneerd. De Oudebrugweg, die vroeger naar de Haastrechtse Brug voerde. kenmerkendheid: hoog gaafheid: hoog architectuur: nvt samenhang: hoog structurerende werking: hoog gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: hoog Totaalwaardering: hoog herkenbaarheid: middel herinneringswaarde: middel zeldzaamheid: middel kenmerkendheid: middel gaafheid: hoog architectuur: nvt samenhang: hoog structurerende werking: laag gaafheid omgeving: hoog Informatiewaarde: hoog Totaalwaardering: middel herkenbaarheid: middel herinneringswaarde: middel zeldzaamheid: middel kenmerkendheid: middel gaafheid: hoog architectuur: nvt samenhang: middel structurerende werking: laag gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: middel Totaalwaardering: middel herkenbaarheid: middel herinneringswaarde: hoog zeldzaamheid: hoog kenmerkendheid: laag gaafheid: middel architectuur: nvt samenhang: middel structurerende werking: hoog gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: middel Totaalwaardering: hoog 10

11 De Goudseweg, vroeger de landweg van Gouda naar Stolwijk en Schoonhoven. Hoog. Volgens de CHS (Cultuurhistorische Hoofdstructuur) van de provincie Zuid-Holland heeft de Goudseweg een zeer hoge waarde. Het bebouwingslint aan de zuidkant van de Gouderaksedijk. herkenbaarheid: hoog herinneringswaarde: laag zeldzaamheid: middel kenmerkendheid: laag gaafheid: hoog architectuur: hoog samenhang: hoog structurerende werking: laag gaafheid omgeving: middel Informatiewaarde: middel Totaalwaardering: hoog Puntelementen foto waardering Schutsluis in de Stolwijksche Vaart Hoog, Rijksmonument Gouderaksedijk. 3 tot en met 11, 19 tot en met 29 en nummer 14 Goudseweg 2 en 8 Oudebrugweg 3, 5, 8, 9, 10 en 11 aan de Hoog, gemeentelijk monument. Hoog, gemeentelijk monument Hoog, gemeentelijk monument Gouderaksedijk 3. Gouderaksedijk

12 Cultuurhistorisch waardevolle ensembles: Gouderaksedijk met bebouwing, de knik in de dijk ter plaatse van de oude Stolwijkersluis, de Wijk en de nieuwe Stolwijkerschutsluis. De Oudebrugweg met de aanliggende woonhuizen, pakhuizen en bedrijfspanden. De Goudseweg, de bebouwing aan de oostkant en de ruimte ertussen, waar vroeger de Goudsche Vliet lag. Cultuurhistorische waarden in de omgeving van het plangebied, met uitzondering van de gemeentelijke monumenten. Ook de Zuider IJsseldijk, ten oosten van het verkeersplein, is niet ingetekend. 5. Conclusies Op het terrein zelf zijn geen historisch-geografische of bouwhistorische waarden aanwezig. Over mogelijke archeologische sporen kan geen uitspraak worden gedaan. Mogelijk zijn er bodemsporen van middeleeuwse of post-middeleeuwse bewoning aanwezig. In de onmiddellijke omgeving bevinden zich diverse elementen met cultuurhistorische betekenis, zoals de vroegere Hooge Boezem van Stolwijk ten oosten van het verkeersplein, de Oudebrugweg, de Goudseweg, De Gouderaksedijk, de Wijk (vroegere uitmonding van de Goudsche Vliet), de Stolwijksche Vaart en de schutsluis. Bovendien staat er aan de Gouderaksedijk, de Goudseweg en de Oudebrugweg cultuurhistorische waardevolle bebouwing. Diverse woningen zijn aangewezen als beschermd gemeentelijk monument. De bouw van de ambulancepost zal deze cultuurhistorische waarden niet aantasten. 6. Aanbevelingen Indien de oprit naar de Gouderaksedijk wordt gereconstrueerd moet dat zodanig gebeuren dat de cultuurhistorische waarde van het pand Gouderaksedijk 3 niet wordt aangetast. Bij de bouw van de ambulancepost kunnen archeologische waarden verloren gaan. In het gedeelte van het terrein waar verstoring van de bodem zal optreden moet nader archeologisch onderzoek plaatsvinden (Ras, 2010). 12

13 Bronnen Internet Literatuur Akkerman, Chris & Bianca van den Berg (red.), Het geheim van Bloemendaal (Stichting Spoor, Gouda) Denslagen, W., Gouda (Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist; Waanders Uitgevers, Zwolle) Hoven, Frank van den, Hans van Embden en Nieko Jongerius, Op ontdekkingstocht door Krimpenerwaard en Lopikerwaard (Filatop, Leerdam) Pater, B. de & B. Schoenmaker, De grote atlas van Nederland (Asia Maior/ Atlas Maior, Zierikzee) Sprokholt, Henkjan, Chris Akkerman & Marcel van Dasselaar (red.), Het kasteel van Gouda (Stichting Spoor, Gouda) Stenvert, Ronald, Chris Kolman, Saskia van Ginkel-Meester, Elisabeth Stades-Vischer & Sabine Broekhoven, Monumenten in Nederland: Zuid-Holland (Waanders Uitgevers, Zwolle) Wit, Bregje de, Op hoop van zaken. De industrialisatie van Gouda (Boekhandel Verkaaik, Gouda) Ras, J., Archeologisch Bureauonderzoek nieuwbouw RAD Hollands Midden, Gouderaksedijk, Gouda, Gemeente Gouda (SOB Research, Heinenoord) Kartografische bronnen Kaart van de rivier De Hollandsche IJssel van Gouda tot IJsselmonde, in drie bladen, op last van Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken onder directie van den hoofdinspecteur van den Waterstaat L.J.A. van der Kun. Opgemeten en vervaardigd door de Landmeters bij de Algemeene dienst van den Waterstaat E. Olivier.Dz. en J.Leijds. Uitgave Schaal 1: Kaartenzaal, Universiteit Utrecht. Streekarchief Hollands Midden, Het Groene Hart in Kaart. Ruim dertig bijzondere kaarten van Gouda en omgeving uit de collectie van het Streekarchief Hollands Midden (cd-rom). Topografische kaarten 1839, 1888, 1914, 1936, 1956, 1969, 1981, 1995,