Collaboration in teacher teams

Transcriptie

1 Collaboration in teacher teams Samenwerking in docententeams (met een samenvatting in het Nederlands) Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. G.J. van der Zwaan, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op dinsdag 15 november 2011 des middags te uur door Patricia Brouwer geboren op 5 maart 1978 te Dordrecht

2 Samenvatting Deze dissertatie gaat over de aard van de samenwerking in docententeams. Ze geeft inzicht in de wijze waarop en de mate waarin docententeams in hun dagelijkse praktijk samenwerken. Potentiële strategieën om deze samenwerking te stimuleren komen tevens aan de orde. In Hoofdstuk 1 worden de context, de hoofdconcepten en de algemene onderzoeksvraag van deze dissertatie geïntroduceerd. Om met innovaties en de bijbehorende complexiteit van het werk om te gaan, is het voor docenten in het voortgezet onderwijs belangrijker geworden om samen te werken. Samenwerking tussen docenten is één van de factoren die bijdragen aan een succesvolle implementatie van innovaties in het voortgezet onderwijs (Waslander, 2007; van den Berg & Sleegers, 1996). Daarentegen is er geen consensus over hoe het concept samenwerking te definiëren (Lima, 2001; Little, 1990). Een gevolg hiervan is dat er weinig overeenstemming is over de vraag, of en in welke mate samenwerkingsprocessen daadwerkelijk voorkomen in de school (Lima, 2001). De algemene onderzoeksvraag die leidend is bij de verkenning van de samenwerking in docententeams luidt daarom: Wat is de aard van de samenwerking in docententeams? Om deze algemene onderzoeksvraag te beantwoorden, zijn er vier empirische studies uitgevoerd. De eerste studie was gericht op het conceptualiseren van de aard van de samenwerking in docententeams en werd geleid door de volgende onderzoeksvraag: 1. Wat is het onderscheidend, voorspellend en interveniërend vermogen van het sociale netwerk perspectief, het interpersoonlijke perspectief, het wederzijdse afhankelijkheid perspectief en het werkgemeenschap (community of practice) perspectief? De tweede studie was gericht op het verkennen van de mate van samenwerking in docententeams en werd geleid door de volgende onderzoeksvragen: 2a. In welke mate hebben docententeams in een school voor voortgezet onderwijs een wederzijdse verbondenheid, een gedeeld omgangsrepertoire en een gezamenlijke onderneming? 2b. In welke mate is er een relatie tussen taakgerelateerde en relatiegeoriënteerde diversiteit in de samenstelling van de docententeams en de mate van wederzijdse verbondenheid, gedeeld omgangsrepertoire en gezamenlijke onderneming? Om meer inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de samenwerking in docententeams, is het ontwerp van de derde en vierde studie ontleend aan de volgende onderzoeksvragen: 3. Wat zijn de karakteristieken van een arrangement om de ontwikkeling van een werkgemeenschap van docenten in het voortgezet onderwijs te stimuleren? 4a. In welke mate vindt bij docententeams de ontwikkeling tot werkgemeenschap plaats? 4b. In hoeverre ondernemen docententeams activiteiten voor het opbouwen van de werkgemeenschap? De vier studies zijn uitgevoerd in een innovatieve school voor voortgezet onderwijs in Nederland. De school was innovatief door de interdisciplinaire teamstructuur (dat wil zeggen, docenten met verschillende vakinhoudelijke expertise vormen samen een team) en de thematische curriculum ontwikkeling (dat wil zeggen, de integratie van verschillende vakken in thematische opdrachten). De school was georganiseerd in zeven interdisciplinaire docententeams. Docenten werkten samen aan de organisatie van het onderwijs en studentenzaken, alsmede aan de ontwikkeling van thematisch onderwijsmateriaal. Deze specifieke context is gekozen vanwege de wederzijdse afhankelijkheid tussen de teamleden, wat in het algemeen wordt gezien als een voorwaarde voor samenwerking (zie bijvoorbeeld Little, 1990). Hoofdstuk 2 (studie 1) rapporteert over verschillende perspectieven op samenwerking. Het doel van deze studie was om de bruikbaarheid van vier bestaande conceptuele kaders voor

3 onderzoek naar samenwerking in docententeams te verkennen. De conceptualisatie van samenwerking werd verkend in termen van een netwerk van sociale connecties, een patroon van interpersoonlijke relaties, de mate van werderzijdse afhankelijkheid en een werkgemeenschap. Gegevens van zeven docententeams werden gebruikt om het onderscheidend, voorspellend en interveniërend vermogen van de vier conceptuele kaders te beoordelen. We concludeerden dat de bruikbaarheid van de vier conceptuele kaders voor onderzoek naar samenwerking in docententeams afhangt van het doel van het onderzoek. Het sociale netwerk perspectief en het werkgemeenschap perspectief hadden het grootste onderscheidend vermogen. Dit lijken bruikbare perspectieven om onderscheid te maken tussen de mate van samenwerking in de docententeams. Het werkgemeenschap perspectief had het grootste interveniërend vermogen. Dit lijkt een bruikbaar perspectief voor het ontwerpen van concrete interventies om samenwerking in de praktijk te stimuleren. Hoofdstuk 3 (studie 2) rapporteert over de huidige samenwerking in docententeams en maakt daarbij gebruik van het werkgemeenschap perspectief. Het eerste doel van deze studie was om te verkennen in hoeverre werkgemeenschappen voorkomen in de school. Het tweede doel was om de relatie te verkennen tussen de mate waarin docententeams een werkgemeenschap vormen en de diversiteit in teamsamenstelling. Bij zeven docententeams in een school voor voortgezet onderwijs zijn zowel kwantitatieve als kwalitatieve gegevens verzameld. Om de samenwerkingsactiviteiten en diversiteit in teamsamenstelling van de docententeams te meten en te analyseren, is gebruik gemaakt van een vragenlijst en een observatieinstrument. We concludeerden dat de wederzijdse verbondenheid, het gedeeld omgangsrepertoire en de gezamenlijke onderneming van de docententeams in het algemeen matig is. Tevens concludeerden we dat er verschil is tussen de gepercipieerde en geobserveerde mate van wederzijdse verbondenheid, gedeeld omgangsrepertoire en gezamenlijke onderneming. Dit verschil representeert een insider perspectief en een buitenstaander perspectief op de werkgemeenschap. De derde conclusie die we trokken, was dat de samenstelling van de docententeams in termen van diversiteit gerelateerd is aan de mate waarin de docententeams een werkgemeenschap vormen. Met andere woorden, diversiteit in opleidingsniveau en sekse correspondeerden positief met de mate waarin de docententeams een werkgemeenschap vormen; diversiteit in jaren dienstverband en jaren beroepservaring correspondeerden negatief met de mate waarin de docententeams een werkgemeenschap vormen. Hoofdstuk 4 (studie 3) rapporteert over hoe de samenwerking tussen docenten gestimuleerd kan worden. Het doel van deze studie was het formuleren van een set van ontwerpprincipes die de ontwikkeling van docententeams tot werkgemeenschappen stimuleert. De set van ontwerpprincipes werd samengesteld aan de hand van een review van de literatuur alsmede een gevalsstudie. De gevalsstudie valideerde de ontwerpprincipes uit de literatuur in de bedoelde context van toepassing. We concludeerden dat een arrangement om de ontwikkeling van docententeams tot werkgemeenschappen te stimuleren bestaat uit een coherente set van ontwerpprincipes gericht op het ontwikkelen van groepsdoelen, het ontwikkelen van groepsnormen, het organiseren van groepsrollen, het stimuleren van een kritisch-reflectieve houding, het bevorderen van vertrouwen, het bevorderen van de gepercipieerde werderzijdse afhankelijkheid, het bevorderen van eigenaarschap en het organiseren van een collectief geheugen. We concludeerden tevens dat ontwerpprincipes gebaseerd dienen te zijn op een Context-Interventie-Mechanisme-Uitkomst logica (Denyer, Tranfield, & van Aken, 2008), willen zij rekening houden met de context-afhankelijkheid van interventies alsmede met de mechanismen die helpen te begrijpen hoe interventies tot bepaalde uitkomsten leiden. Hoofdstuk 5 (studie 4) rapporteert over de ontwerpprincipes die docententeams hebben geïntegreerd in hun dagelijkste praktijk. Het eerste doel van deze studie was om te verkennen

4 of en in hoeverre er bij docententeams een ontwikkeling tot werkgemeenschap plaatsvindt. Het tweede doel was om in kaart te brengen welke activiteiten voor het opbouwen van een werkgemeenschap docententeams zelf ondernemen. Gedurende één schooljaar werden kwantitatieve en kwalitatieve gegevens verzameld bij zeven docententeams in een school voor voortgezet onderwijs. Gegevens over de ontwikkeling tot werkgemeenschap zoals deze werd gepercipieerd door de docenten zelf, werden aangevuld met video-observaties van teambijeenkomsten door relatieve buitenstaanders. We concludeerden dat de ontwikkeling tot werkgemeenschap bij de zeven docententeams minimaal was. Dat wil zeggen, in de perceptie van de docenten vond er in de docententeams weinig ontwikkeling tot een werkgemeenschap plaats. Relatieve buitenstaanders observeerden bij de docententeams iets meer ontwikkeling tot een werkgemeenschap. Tevens concludeerden we dat ondanks de beperkte ondersteuning van het schoolmanagement, de docententeams redelijk veel en ook een grote verscheidenheid aan activiteiten voor het opbouwen van werkgemeenschappen ondernamen. De activiteiten voor het opbouwen van werkgemeenschappen die de docententeams ondernamen omvatten alle ontwerpprincipes om samenwerking te stimuleren. Daarentegen was een deel van de activiteiten niet intentioneel, met andere woorden, deze activiteiten hadden niet het specifieke doel de werkgemeenschap te versterken. In Hoofdstuk 6 bespreken we en reflecteren we op de conclusies, de gebruikte methoden en de implicaties voor de praktijk. Met betrekking tot de werkgemeenschap als een perspectief op samenwerking gaan we in op het gebruik van de notie werkgemeenschap (Wenger, 1998) als een analytisch instrument voor het definiëren en operationaliseren van samenwerking. We merken daarbij op dat aan het originele kader aanpassingen zijn gedaan om de bruikbaarheid ervan te vergroten. De toevoeging van indicatoren (gebaseerd op Admiraal, Lockhorst & van der Pol, ter perse) aan de dimensies van Wenger hielp om de drie (vrij algemene) werkgemeenschap dimensies specifiek te maken voor de context van docententeams. Daarnaast werd het door deze aanpassing mogelijk om de werkgemeenschap dimensies meetbaar te maken, zowel vanuit het perspectief van een insider (dat wil zeggen, de perceptie van de teamleden) als het perspectief van een buitenstaander (dat wil zeggen, het gedrag van de teamleden). We raden vervolgonderzoek over samenwerking tussen docenten aan om meerdere perspectieven op samenwerking mee te nemen. Het onderzoeken van verschillende aspecten van samenwerking kan het bestaande inzicht over hoe de samenwerking in docententeams er uit ziet, versterken. Met betrekking tot de mate van samenwerking bespreken we twee perspectieven. Het perspectief 'het glas is half leeg' wordt weerspiegeld in de notie van administratieve collegialiteit (Hargreaves & Dawe, 1990). Deze notie impliceert dat in administratief gecontroleerde vormen van collegialiteit, zoals docententeams, de samenwerking altijd beperkt zal zijn. Vanuit het perspectief 'het glas is half vol' bespreken we twee andere studies in de context van het voortgezet onderwijs waarin de samenwerking tussen docenten tevens matig was. De bevindingen van deze studies impliceren dat een matige samenwerking mogelijk zo slecht niet is. We raden aan dat vervolgonderzoek nagaat wat de mate van samenwerking tussen docenten is in zowel scholen met een teamstructuur als scholen met een vakgroepstructuur. Op deze manier kan de aard van de samenwerking tussen docenten in verschillende schoolcontexten met verschillende niveaus van wederzijdse afhankelijkheid in kaart worden gebracht en worden vergeleken. Met betrekking tot diversiteit in teamsamenstelling merken we op dat we in studies uit het onderwijskundig domein veelal ondersteuning vinden voor globale diversiteit, met andere woorden, veel studies maken geen onderscheid tussen verschillende typen diversiteit. Vervolgens bespreken we dat onze studie bijdraagt aan de huidige kennisbasis over diversiteit in teamsamenstelling, doordat we onderscheid maken tussen verschillende typen diversiteit in plaats van diversteit als een generiek concept te zien. Vervolgonderzoek wordt aangeraden om

5 de relatie tussen samenwerking en teamsamenstelling te onderzoeken, daarbij gebruikmakend van taakgerelateerde en relatiegeoriënteerde diversiteit. Op deze manier kunnen er meer generaliseerbare claims worden gemaakt over de relatie tussen diversiteit in teamsamenstelling en de mate van samenwerking in docententeams. Met betrekking tot de ontwikkeling van de werkgemeenschap wordt besproken dat we concludeerden dat er in de docententeams een minimale ontwikkeling tot werkgemeenschap plaatsvond, maar dat de gegevens geen aanknopingspunten geven over het ontwikkelproces of de reden van de minimale ontwikkeling tot werkgemeenschap. Drie mogelijke verklaringen voor de minimale ontwikkeling passeren de revue. Eén is het plafond effect. Het is mogelijk dat de ontwikkeling van de docententeams tot werkgemeenschap op het moment van meten al het hoogst mogelijke niveau had bereikt. Twee, het is mogelijk dat er (mini)-episodes van ontwikkeling tot werkgemeenschap hebben plaatsgevonden tussen de twee meetmomenten in die niet zichtbaar waren in de verzamelde gegevens. Drie, gezien het complete ontwikkelproces van de docententeams vanaf het moment van oprichting is het niet mogelijk vast te stellen welk deel of fase van dit proces is geobserveerd door de onderzoekers. We raden vervolgonderzoek aan om de ontwikkeling van docententeams tot werkgemeenschap meer continu (dat wil zeggen, metingen verrichten op meerdere momenten in de tijd) en longitudinaal te onderzoeken. Met betrekking tot het opbouwen van werkgemeenschappen bespreken we argumenten voor en tegen het expliciteren van werkgerelateerde processen zoals het opbouwen van werkgemeenschappen. Het impliciet houden van activiteiten gericht op het opbouwen van werkgemeenschappen, betekent dat het opbouwen een natuurlijk proces blijft dat is ingebed in de dagelijkse praktijk. Aan de andere kant is het voordeel van het expliciteren van activiteiten voor het opbouwen van werkgemeenschappen, dat docententeams deze activiteiten kunnen evalueren, delen en onderhandelen (Simons & Ruijters, 2001). Daarnaast wordt besproken dat bij het gebruik van de set van ontwerpprincipes rekening gehouden dient te worden met de activiteiten die de docententeams zelf ondernemen met betrekking tot het opbouwen van een werkgemeenschap. We raden toekomstig onderzoek aan om de effectiviteit van het arrangement uit de derde studie te onderzoeken. Gebruikmakend van een ontwerpperspectief kan dit onderzoek zich richten op het implementeren en testen van de set van de ontwerpprincipes in meerdere ontwerprondes, daarbij rekening houdend met het bestaande ontwerp. Daarnaast reflecteren we op de methoden die zijn gebruikt in de studies. Tevens bespreken we de generaliseerbaarheid van de bevindingen naar andere scholen voor voortgezet onderwijs. We concluderen dat de generaliseerbaarheid beperkt is doordat de context waarin de empirische studies gedaan zijn, vrij uniek is. Het hoofdstuk eindigt met aanbevelingen voor de praktijk. Met betrekking tot schoolmanagers raden we aan dat wanneer schoolleiders en/of teamleiders de samenwerking tussen docenten in hun school of team verder willen versterken, ze docententeams moeten ondersteunen bij het ontwikkelen van expliciete afspraken over de samenwerking. Met name het buitenstaander perspectief kan een rol spelen bij het helpen van docententeams om zich te ontwikkelen tot werkgemeenschap, aangezien een deel van de activiteiten voor het opbouwen van werkgemeenschappen impliciet zijn. Daarnaast kunnen de principes voor het opbouwen van werkgemeenschappen, die het resultaat waren van onze derde studie, gebruikt worden als een concrete basis voor deze afspraken. We raden schoolmanagers aan om drie strategieën in te zetten. Eén, het monitoren en evalueren van de huidige mate van samenwerking in de school en in de docententeams. Twee, het zich richten op activiteiten om de wederzijdse verbondenheid, het gedeeld omgangsrepertoire en de gezamenlijke onderneming te stimuleren, daarbij gebruik makend van een aanpak op maat. Drie, het overwegen van diversiteit bij de teamsamenstelling. Met betrekking tot docententeams worden de implicaties van samenwerking die als te intensief of juist te weinig intensief te karakteriseren is, besproken. Een te nauwe samenwerking kan leiden tot groepsdenken. Aan de andere kant

6 suggereert de notie 'de kracht van zwakke connecties' dat weinig intensieve samenwerking ook voordelen kan hebben voor docenten, bijvoorbeeld onzekerheidsreductie. Met betrekking tot onderwijskundig ontwerpers bespreken we dat activiteiten voor het opbouwen van werkgemeenschappen meer effect sorteren wanneer zij intentioneel zijn, met andere woorden gericht op een specifiek doel en tevens expliciet gemaakt. Het ontwerpperspectief kan bruikbaar zijn in de transitie van activiteit naar interventie. Ontwerpers wordt aangeraden om ontwerpprincipes te formuleren aan de hand van de Context-Interventie-Mechanisme-Uitkomst logica omdat deze rekening houdt met de context afhankelijkheid van interventies alsmede inzicht geeft in waarom een interventie leidt tot een bepaalde uitkomst.