Slaapproblemen op de peuterleefijd
|
|
- Erika Cools
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Slaapproblemen op de peuterleefijd Slaapproblemen op peuterleeftijd Moeite hebben met slapen komt op de peuterleeftijd vaak voor. En dat is niet zo gek. Peuters zijn actief en willen graag oefenen wat ze net geleerd hebben: lopen, uit bed klimmen, praten enzovoorts. Ze begrijpen steeds meer, maar natuurlijk lang niet alles. Ze krijgen steeds meer fantasie en worden bang voor van alles. De angst om door de ouders verlaten te worden, is hiervan wel de meest heftige. Peuters ontdekken dat ze een eigen wil hebben en dat schreeuwen en drammen nog wel eens wil helpen. Ten slotte zijn peuters vaak niet lekker. Ze zijn nogal eens verkouden en er komen tanden en kiezen door. Een kind dat niet lekker of bang is, mag vaak bij de ouder(s) in bed en dat bevalt bijna altijd erg goed. In deze folder krijgt u tips om het slapen van uw kind te verbeteren, en adviezen voor als er al problemen zijn rond het slapen. De normale slaap van de peuter Peuters van 1,5 jaar slapen gemiddeld rond de 14 uur per etmaal. s Nachts slapen ze het klokje rond en overdag doen de meesten nog één slaapje. Kinderen van 4 jaar slapen gemiddeld zo n 12 uur per etmaal. Zij slapen meestal niet meer overdag. Net als bij baby s zie je bij peuters goed het verschil tussen kinderen die veel slaap nodig hebben en kinderen die weinig slaap nodig hebben. Ook het verschil tussen ochtend- en avondmens wordt op deze leeftijd duidelijker. Het duurt soms wel een half uur tot een uur voordat een peuter diep slaapt. Als hij eenmaal goed slaapt, volgen er periodes van rustige slaap afgewisseld met periodes van onrustige slaap. De ogen maken snelle bewegingen en het lichaam schokt af en toe. In deze periodes van onrustige slaap droomt het kind. Aangeleerde gewoontes rond het slapen Meestal onbedoeld kunnen er gewoontes rondom de verzorging van uw kind insluipen, die het goed slapen eigenlijk tegenwerken. Voorbeelden zijn: - U bent gewend uw kindje in slaap te wiegen. Als hij s nachts wakker wordt, zal hij pas verder kunnen slapen wanneer hij ook weer gewiegd wordt. - Uw kind is gewend aan een speen bij het slapen gaan. Als hij s nachts zijn speen kwijt is, gaat hij huilen. U moet komen om hem zijn speen te geven. - U geeft uw kindje elke avond een flesje drinken in bed. Als hij s nachts wakker wordt, heeft hij ook een flesje drinken nodig om verder te kunnen slapen. Dit soort gewoontes kunnen op korte termijn wel prettig zijn. Maar als ze een patroon worden, kunnen ze u aardig opbreken. Elke nacht uit bed moeten voor een flesje of een speen, gaat gauw vervelen. Vaak leggen ouders een ziek of bang kind dat s nachts huilt, bij zichzelf in bed. Dat is heerlijk voor het kind. En iedereen slaapt snel weer verder. Sommige ouders vinden het geen enkel probleem als de kinderen bij hen in bed kruipen. Maar als u het niet wilt, dan moet u oppassen. Een nieuwe gewoonte is zó ontstaan. Eén keer in het ouderlijke bed is goed, bij de tweede keer wordt het al oppassen en bij de derde keer is er misschien een gewoonte ontstaan. En dit weer afleren kan lastig zijn!
2 Mijn kind wil s avonds niet gaan slapen Misschien doet uw kind nog een middagslaapje en heeft hij dat eigenlijk niet meer nodig. Of misschien slaapt hij s morgens wel erg lang uit. Bij jonge peuters speelt ook vaak een stukje scheidingsangst. Zij zien dat pappa of mamma weggaat, maar snappen nog niet dat de ouder altijd weer terugkomt. Peuters hebben vaak moeite om afscheid te nemen van de dag. Het leven is immers één groot feest, met klimmen en klauteren en dingen uitproberen. Peuters ontdekken dat zij een eigen wil hebben en ze zullen proberen hun zin door te drijven. De wat oudere peuters hebben een grote fantasie. Zij zien en horen allerlei spannende dingen in hun kamer en kunnen daar bang van worden: de beroemde krokodil onder het bed of een bewegend gordijn dat er heel griezelig uitziet. Uw kind wil echt het liefst bij u in de woonkamer blijven, want het is er gezellig en vertrouwd. In je eentje in bed liggen is erg onaantrekkelijk. Tips en adviezen vindt u verderop in de folder. Mijn kind wordt s nachts wakker Net als volwassenen worden ook kinderen een paar keer per nacht een beetje wakker. Ze draaien zich om, maken wat geluidjes en slapen lekker verder. Soms lukt dat verder slapen niet. Bijvoorbeeld als een kind niet lekker is, als hij een heel drukke dag heeft gehad of na een vervelende droom. Zo af en toe hoort dat erbij. Troost uw kind en leg hem weer lekker te slapen. Maar het wordt anders als uw kind elke nacht of zelfs een paar keer per nacht wakker wordt. Dat is voor het kind, maar vooral ook voor de ouders, een heel vermoeiende situatie. Probeer te achterhalen wat de oorzaak is: verkoudheid, spanningen in het gezin, bijzondere feestdagen (Sinterklaas!). Maar denk ook aan aangeleerde slaapgewoontes en aan beloningen die het kind onbedoeld krijgt als hij wakker wordt: knuffels, kusjes, drinken, gewiegd worden of bij de ouders in bed mogen liggen. Als ziekte of paniek niet de oorzaak is, probeer dan uw kindje in zijn eigen bed te troosten en zeg dat hij weer moet gaan slapen. Tips en adviezen vindt u verderop in de folder. Mijn kind wordt erg vroeg wakker Het kan zijn dat uw peuter helemaal uitgeslapen is en weer klaar is om aan de nieuwe dag te beginnen. Als u wilt dat uw kind nog in zijn bed blijft, kunnen de volgende tips helpen: - Wanneer uw peuter roept of huilend wakker wordt, ga er naar toe, troost hem en vertel rustig, maar duidelijk dat het nog te vroeg is om op te staan. - Haal uw kind niet uit bed. - Geef speelgoed in bed zodat uw peuter zich daarmee kan vermaken. - Zet een wekker bij het bed van uw peuter en vertel dat u komt als de wekker is afgegaan. Of zeg dat hij uit bed mag als de wekkerradio aan is, of het lampje (met tijdschakelaar) brandt. - Als uw kind overdag nog slaapt en s morgens erg vroeg wakker is, vraag u dan af of hij dat middagslaapje nog echt nodig heeft. Tips om het slapen van uw kind te verbeteren: - Bied overdag structuur en regelmaat. Een peuter doet veel nieuwe ervaringen op, die opwindend en vermoeiend zijn. Regelmaat en voorspelbaarheid geven uw kind houvast en een gevoel van veiligheid. - Geef leiding aan uw kind. Vraag niet aan uw kind of hij aan tafel wíl komen,maar zeg dat hij móet komen eten. Zeg dat hij nú in bad gaat, dat u nú een boekje met hem gaat lezen en dat hij nú gaat slapen. - Om goed te kunnen slapen, is het nodig om ontspannen te zijn. Kijkt uw kind nog even TV, kies dan een rustig programma uit. Vermijd wilde spelletjes voor het slapen gaan.
3 - Een bedritueel geeft een duidelijk herkenbare overgang van spelen naar slapen. Kondig ruim van tevoren aan dat het bijna bedtijd is. Uw kind kan zich er dan op voorbereiden. Neem de tijd om uw kind naar bed te brengen. Doe elke avond dezelfde handelingen in dezelfde volgorde. Bijvoorbeeld tanden poetsen, boekje lezen, een dikke knuffel en een kus. - Leg uw kind wakker in bed en ga als hij nog wakker is, de kamer uit. Geef hem de kans om te leren zélf in slaap te vallen; zonder mamma en zonder fles. - Maak de slaapkamer en het bed gezellig. Breng uw kind hier niet naar toe als u hem wilt straffen. Dan zal hij deze plek in verband brengen met iets wat onprettig is. - Overdag geeft u al uw goede zorgen en liefde aan uw kind. Neem u voor dat u de avond en de nacht voor u zelf wilt hebben. Probeer dit ook echt uit te stralen naar uw kind! - Ga niet in op lijntrekken ( ik moet nog drinken, ik moet nog plassen of je moet nog even bij mij liggen ). Toon geen aarzeling en laat zeker niet merken dat u hem zielig vindt. Uw peuter is slim en zal dit zeker aangrijpen om u langer bij zich te houden. Zeg: Nu ga je lekker slapen en loop beslist de kamer uit. De boodschap moet duidelijk overkomen. - Als de peuter uit zijn kamer komt, voel u dan niet schuldig dat u hem direct terugbrengt. U hebt immers al uw tijd aan hem gegeven voordat hij naar bed ging. Leg hem terug, wees duidelijk en beslist. Uw peuter moet weten dat ú de leiding hebt en dat híj moet gaan slapen. Geef hem vooral ook geen beloning voor het uit bed komen in de vorm van een knuffel, kusjes, drinken enzovoorts. - Komt uw kind toch weer uit bed, laat uw partner hem dan terugbrengen, zodat uw kind weet dat beide ouders willen dat hij gaat slapen. Adviezen tegen slaapproblemen Het kind met (scheidings)angst Als uw kind niet duidelijk angstig is, ga dan liever niet bij het bed zitten totdat hij in slaap is gevallen. Uw peuter moet zelf leren omgaan met een beetje angst. Haal hem om dezelfde reden ook liever niet uit bed. U kunt eventueel wel nog wat rommelen in de buurt van zijn slaapkamer. Als uw peuter wel heel angstig is, of hij heeft een nare ervaring opgedaan, dan kunt u beter wel bij het bed gaan zitten. Het geeft uw peuter een veilig gevoel. Trek u langzaam terug uit de slaapkamer volgens de beschreven 5-minuten-methode. Verkeerde slaapgewoontes stoppen Zorg voor een voorspelbaar bedritueel. Als uw kind steeds huilt om de speen, overweeg dan om de speen helemaal weg te gooien. Kunt of wilt u dat niet, zorg dan dat uw kind de speen zelf goed kan vinden; bijvoorbeeld door een nachtlampje aan te doen. Stop met drinken geven ná het bedritueel. Doe de fles weg en geef uw peuter zijn drinken voortaan uit een open beker. s Nachts uit een open beker drinken is voor een kind veel minder aantrekkelijk dan uit een flesje. Als u uw peuter naar bed brengt, zeg dan slaap lekker en ga weg terwijl uw kind nog wakker is. Ga ervan uit dat hij zal protesteren, maar werk dan volgens de 5-minuten-methode. De 5-minuten-methode Dit is een manier om kinderen te helpen rustig te gaan slapen. Met deze methode laat je zien dat je er bent, dat je je kind lief vindt, maar dat het nu wél tijd is om te gaan slapen. 1. Volg het vaste bedritueel. Als uw kind in zijn bed ligt, zegt u: Nu ga je lekker slapen. Mamma of pappa komt zó weer even kijken. Laat uw kind wakker achter. 2. Laat hem alleen, maar ga - zolang hij huilt - elke 5 minuten even naar hem toe. Dat moet écht na 5 minuten zijn. Zet eventueel een eierwekker.
4 3. Blijf maximaal 30 seconden in zijn kamertje. Stel hem gerust, aai even over zijn bolletje en zeg weer vriendelijk, maar duidelijk slaap lekker. 4. Blijf dit herhalen tot uw kind slaapt. De eerste avonden zal uw peuter zeker protesteren. En het kost u energie om vol te houden. Begin er dus alleen aan als u denkt dat u dit kunt opbrengen. Realiseer u wel dat uw avonden en nachten een stuk rustiger zullen worden als uw kindje eenmaal goed slaapt! Methode: Steeds verder bij het bed vandaan Is uw kind eraan gewend dat u naast hem ligt als hij gaat slapen? En wilt u daarvan af? Dan kunt u nu de 5-minuten-methode gebruiken. Maar als u dit moeilijk vindt, is de volgende methode een goed alternatief: 1. Ga op een stoel naast het bed van uw kind zitten. Hou dit drie dagen vol. Ga niet in op verzoeken om de oude positie weer in te nemen. 2. Ga vervolgens elke dag iets verder weg zitten totdat u op de gang zit. Zolang u bij uw kind op de kamer zit, zorg dan dat u géén contact hebt met uw kind. Zeg alleen nu gaan slapen en ga zelf een boek lezen of een muziekje luisteren met de koptelefoon. Kijk uw kind in geen geval aan. Ga desnoods met uw rug naar uw kind zitten. Negeer hem helemaal. U bent er wel, maar niet om hem te vermaken. 3. Zit u eenmaal op de gang, dan is de volgende stap dat uw kind u niet meer ziet, maar wel nog kan horen. 4. Uiteindelijk is ook het kunnen horen niet meer nodig en is het probleem opgelost. Een paar bijzondere onderwerpen rondom slapen Nachtelijke angst Ongeveer 3% van de jonge kinderen heeft last van nachtelijke angst. Dit treedt meestal op in de eerste helft van de nacht. De peuter zit met wijd geopende ogen rechtop in bed en schreeuwt hard en ziet er angstig uit. Soms zweet hij. Kenmerkend is dat uw kind wel wakker lijkt, maar niet reageert op spreken. Wanneer u probeert hem op te pakken, verzet hij zich hevig. Hij lijkt wakker, maar is het niet! Het geheel duurt 10 tot 30 minuten. De volgende dag weet uw kind er niets meer van. Deze aanvallen komen het meest voor bij kinderen tot ongeveer 6 jaar. Wat kunt u eraan doen? Eigenlijk niet zo veel. Alles wat u doet, is vooral voor u zelf, want een kind met nachtelijke angst is een indrukwekkend gezicht. Tegen uw kind praten of over zijn rug wrijven, kan rustgevend werken. Wordt hij er juist onrustig van, dan kunt u dit beter niet doen. Uit bed halen geeft meestal extra onrust en strijd. Niet doen dus. Als uw kind elke avond of nacht om ongeveer dezelfde tijd angstig wakker wordt, dan kunt u hem eventueel een kwartier voor deze tijd even wakker maken. Sommige kinderen hebben meer last van nachtelijke angst als het overdag heel druk is geweest. Dromen en nachtmerries Alle mensen dromen, het meest in de tweede helft van de nacht. Kinderen dromen waarschijnlijk ook al van jongs af aan, maar zij kunnen er nog niet over vertellen. Vanaf een jaar of 2 kunnen de meeste kinderen wel iets duidelijk maken over hun dromen. Dromen kunnen ook eng zijn: nachtmerries. Als een kind een nachtmerrie heeft, wordt hij angstig wakker. Hij wil het liefst door zijn ouder getroost worden. Neem hier de tijd voor, tot hij weer gekalmeerd is. Laat uw kind vertellen over de droom. Soms helpt het om samen iets te verzinnen dat de dromen weghoudt; bijvoorbeeld een knuffelbeest. Als u uw kind bij u zelf in bed neemt, geeft u aan dat uw bed veiliger is dan zijn eigen bed. U loopt het risico dat hij elke nacht opnieuw komt. Hoofdbonken Hoofdbonken is een ritmisch slaan met het hoofd tegen bijvoorbeeld de zijkant van het bed. Sommige kinderen schudden hun hoofd of rollen met het hele lichaam heen en weer. Vaak brommen of neuriën ze erbij. Het bonken begint rond de leeftijd van 8 à 9
5 maanden. Jongens doen het meer dan meisjes. De meeste kinderen bonken een aantal maanden; sommige houden het (veel) langer vol. Na het 4e jaar is bonken een uitzondering. Het bonken gebeurt om tot rust te komen, meestal vlak voor het inslapen of net na het wakker worden. Het maakt een indrukwekkend geluid. Probeer dit te negeren. In het algemeen doen kinderen zich geen pijn. Het bonken onderbreken heeft weinig zin. Als u weg bent, bonkt uw kind gewoon weer verder. Hoofdbonken wordt erger bij spanningen. Probeer de dag rustig af te sluiten. Meer informatie? Hebt u vragen over het slapen van uw kind? Neem dan contact op met de jeugdverpleegkundige van de GGD regio Utrecht.
Informatie over het slapen
Informatie over het slapen Ontwikkelingsfase: Eenkennigheid Verlatingsangst/ scheidingsangst Dromen en magisch denken Wilsontwikkeling N.B.: De ouder bepaalt wanneer het kind naar bed gaat, het kind bepaalt
Nadere informatieSlaapwel baby. Hoeveel slaapt een baby?
Slaapwel Slaapwel baby Net zoals volwassenen slapen ook niet alle kinderen even gemakkelijk of regelmatig. In deze brochure vind je meer informatie over goede slaapgewoontes en krijg je tips voor een gezonde
Nadere informatieSlapen een probleem (4-12 jaar)
Slapen een probleem (4-12 jaar) 1 2 Slapen een probleem (4-12 jaar) Voldoende slaap belangrijk! Iedereen heeft slaap nodig. Voldoende slaap geeft een uitgerust en fit gevoel. Onvoldoende slaap leidt tot
Nadere informatiejeugdgezondheidszorg En nu lekker slapen! Hoi wereld... hier ben ik www.icare.nl
jeugdgezondheidszorg En nu lekker slapen!... hier ben ik www.icare.nl Informatie voor ouders/verzorgers Veel kinderen in de leeftijd van 0 tot 4 jaar maken een kortere of langere periode door van weinig
Nadere informatieSlaapproblemen. Print. deze. Heel wat kinderen hebben een periode waarin ze niet. folder. goed slapen. In de meeste gevallen gaat dat vanzelf weer
Slaapproblemen Print Heel wat kinderen hebben een periode waarin ze niet deze goed slapen. In de meeste gevallen gaat dat vanzelf weer folder over. Slaapproblemen kunnen voor veel problemen zorgen. Het
Nadere informatieEten, slapen & zindelijk worden
Eten, slapen & zindelijk worden Informatie voor ouders Het Centrum voor Jeugd en Gezin ondersteunt met deskundig advies, tips en begeleiding. Een centraal punt voor al je vragen over opvoeden en opgroeien,
Nadere informatieSlaap Kindje Slaap. Illustrator: Fiep Westendorp
Slaap Kindje Slaap Illustrator: Fiep Westendorp Normale slaapontwikkeling peuter: Een peuter van 18 maanden tot twee jaar slaapt gemiddeld 11 tot 12 uur s nachts en twee uur overdag. Tot de leeftijd van
Nadere informatieOver slapen, (teveel) huilen en regelmaat
VERZORGING Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat voor ouders met een baby tot 3 maanden 2 Waarom huilt een baby? Alle baby s huilen en dat is een gezonde zaak. Het is normaal. Huilen hoort bij de ontwikkeling
Nadere informatieSlaapproblemen. GGD Regio Nijmegen
Slaapproblemen GGD Regio Nijmegen Slaapproblemen Problemen met het slapen, komen bij kinderen regelmatig voor. Als uw kind moeite heeft met slapen, is het goed om na te gaan waardoor dit komt. In deze
Nadere informatieSlaapproblemen bij kinderen tips en adviezen
Slaapproblemen bij kinderen tips en adviezen Slaapproblemen komen veel voor bij kinderen in de leeftijd van 3 tot 6 jaar. Ze kunnen ouders veel half doorwaakte nachten bezorgen. Ook het naar bed gaan en
Nadere informatieOver slapen, (teveel) huilen en regelmaat
VERZORGING Over slapen, (teveel) huilen en regelmaat voor ouders met een baby tot 3 maanden Waarom huilt een baby? Alle baby s huilen en dat is een gezonde zaak. Het is normaal. Huilen hoort bij de ontwikkeling
Nadere informatieLekker slapen. Tips voor een goede (nacht)rust
Lekker slapen Tips voor een goede (nacht)rust Slaap: onmisbaar voor lichaam en geest. We hebben rust nodig om te herstellen van de dag. Bij kinderen is slapen daarnaast belangrijk voor een goede groei.
Nadere informatieLekker slapen. Tips voor een goede (nacht)rust
Lekker slapen Tips voor een goede (nacht)rust Slaap: onmisbaar voor lichaam en geest. We hebben rust nodig om te herstellen van de dag. Bij kinderen is slapen daarnaast belangrijk voor een goede groei.
Nadere informatieLekker slapen. Tips voor een goede (nacht)rust
Lekker slapen Tips voor een goede (nacht)rust Slaap: onmisbaar voor lichaam en geest. We hebben rust nodig om te herstellen van de dag. Bij kinderen is slapen daarnaast belangrijk voor een goede groei.
Nadere informatiePeuters. Lief maar ook wel eens lastig
1 Peuters Lief maar ook wel eens lastig 2 Peuters: Lief maar ook wel eens lastig Peuters zijn ondernemend en nieuwsgierig. Ze willen alles weten en ze willen alles zelf doen. En als ze iets niet willen,
Nadere informatieWanneer zijn de kinderen klaar voor een zindelijkheidstraining? Kinderen zijn mogelijk klaar voor een zindelijkheidstraining wanneer ze:
Zindelijkheidstraining Net als de meeste ouders kijkt u misschien uit naar de dag dat uw kind geen luiers meer nodig heeft. Uw kind zindelijk maken kan een enorme opgave lijken, vooral wanneer familie,
Nadere informatieSlaapproblemen? Gezonde slaap
Dit is een folder van www.orthoconsult.nl geschreven door dhr. drs. Ard Nieuwenbroek, trainer/ therapeut bij Ortho Consult. Deze folder is op een aantal punten aangepast en aangevuld door de stressbegeleiders
Nadere informatiePeuters: lief maar ook wel eens lastig
Peuters: lief maar ook wel eens lastig Informatie voor ouders Het Centrum voor Jeugd en Gezin ondersteunt met deskundig advies, tips en begeleiding. Een centraal punt voor al je vragen over opvoeden en
Nadere informatieAchtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1
Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Er zijn leuke en fijne momenten in de opvoeding, maar ook moeilijke en zware momenten. Deze moeilijke momenten hebben soms te maken met een bepaalde fase
Nadere informatieOnrustige baby. Moeder en Kind Centrum. Beter voor elkaar
Onrustige baby Moeder en Kind Centrum Beter voor elkaar Inleiding Baby s huilen. Dit is normaal voor een baby. Maar úw kind blijft huilen en niets lijkt daarbij te helpen om uw baby te troosten. Klinkt
Nadere informatieSlaapproblemen? Een aantal feiten. Gezonde slaap. Soorten Slecht Slapen
Niet waar Soms waar Wel waar Slaapproblemen? Een aantal feiten Uit onderzoek blijkt dat èèn op de 10 jongeren zo nu en dan last heeft van slaapproblemen. Dit kan iedereen overkomen en eigenlijk is het
Nadere informatieWachttijd 1 wachttijd 2 wachttijd 3 wachttijd 4 Nacht 1 Nacht 2 Nacht 3-5 Nacht 6-8 Daarna
De Freiburger-Zandloper methode Deze methode adviseert een maximaal 30 minuten durend naarbed-gaan-ritueel, dat bestaat uit praten, zingen, voorlezen en knuffelen, als het kind als in zijn bedje ligt.
Nadere informatieKinderen, lief maar. Wegwijzer Steenwijk Woensdag 12 november Carolien Boschma en Sjoukje Huisman Centrum voor Jeugd en Gezin
Kinderen, lief maar. Wegwijzer Steenwijk Woensdag 12 november Carolien Boschma en Sjoukje Huisman Centrum voor Jeugd en Gezin Opzet van de lezing Welkom Inleiding Theorie, tips en adviezen over opvoeden
Nadere informatieHelp, ik kan niet slapen! Slaapproblemen bij jongeren
1 Help, ik kan niet slapen! Slaapproblemen bij jongeren 2 Help, ik kan niet slapen! Slaapproblemen bij jongeren Slaap jij ook zo slecht? Uit onderzoek blijkt dat één op de tien jongeren zo nu en dan last
Nadere informatie6 tips voor kinderen met prikkelverwerkingsproblemen die moeite hebben met slapen.
6 tips voor kinderen met prikkelverwerkingsproblemen die moeite hebben met slapen www.drukvest.nl Inleiding Voldoende nachtrust is belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen. Het heeft invloed op de
Nadere informatieMámááááááá!!! Slapen en slaapmoeilijkheden bij kinderen van 4 tot 10 jaar.
Mámááááááá!!! Slapen en slaapmoeilijkheden bij kinderen van 4 tot 10 jaar. Lekker geslapen? Je kind heeft slaap nodig om goed te groeien. Uit onderzoek blijkt dat veel kinderen tussen 4 en 10 jaar niet
Nadere informatieBaby s die regelmatig huilen
Baby s die regelmatig huilen Kinderafdeling Beter voor elkaar Huilen Baby s huilen, dat is normaal. Huilen is voor een baby een vorm van communiceren, om te laten merken dat hij/zij u nodig heeft. Door
Nadere informatie1. realistische verwachtingen 2. puber 'in zijn vel' 3. opvoedingsstrategieën 4. slapen
1. realistische verwachtingen 2. puber 'in zijn vel' 3. opvoedingsstrategieën 4. slapen MÁMÁÁÁÁÁÁÁ!!! Slapen en slaapmoeilijkheden bij kinderen van 4 tot 10 jaar. LEKKER GESLAPEN? Je kind heeft slaap nodig
Nadere informatieen waar is de gebruiksaanwijzing?? Over de eerste spannende dagen met je
en waar is de gebruiksaanwijzing?? Over de eerste spannende dagen met je baby Verwachtingen Wordt dit jullie eerste, tweede, volgende kindje? Weet je al hoe je je baby gaat voeden? Als je al een kind hebt:
Nadere informatieHoofdpijn bij kinderen www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Hoofdpijn bij kinderen www.cjggooienvechtstreek.nl n Hoofdpijn Hoofdpijn bij kinderen komt regelmatig voor. Vaak is de oorzaak duidelijk, bijvoorbeeld slaapgebrek, drukte of lawaai.
Nadere informatieHANDIG EEN BIJTEND KONIJN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG EEN BIJTEND KONIJN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER BIJTENDE KONIJNEN. JE KUNT
Nadere informatieMijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu?
Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu? Adviezen voor de hantering van uw baby Als uw baby in de eerste levensmaanden altijd met z n hoofd op dezelfde kant ligt, kan hij een afgeplat hoofd krijgen.
Nadere informatieZindelijk worden. De hele dag droog blijven. Positief opvoeden Drenthe
Zindelijk worden De hele dag droog blijven Positief opvoeden Drenthe Zindelijk worden De hele dag droog blijven Elke ouder is blij als er geen luiers meer op het boodschappenlijstje staan. Het betekent
Nadere informatiePOETS JE PEUTER! Tips en tools om de tandjes van je dwarse peuter schoon te houden
POETS JE PEUTER! Tips en tools om de tandjes van je dwarse peuter schoon te houden NEEEE, koppig, dwars en zelluf doen ze zijn erom berucht PEUTERS. Soms tref je ze brullend op de vloer van de supermarkt,
Nadere informatieRust, regelmaat en eenduidigheid bij baby s Praktische adviezen
Rust, regelmaat en eenduidigheid bij baby s Praktische adviezen Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Inleiding 1 Veiligheid en voorspelbaarheid 1 Rust 2 Regelmaat 2 Eenduidigheid 2 Communicatie
Nadere informatieGIDS. voor een. rustige nacht
GIDS voor een rustige nacht Lekker geslapen? Lekker slapen en uitgerust wakker worden. Voor veel mensen is het een verre droom. Naar schatting één op de vijf mensen in ons land kampt geregeld met slaapproblemen.
Nadere informatieHANDIG ALS EEN HOND DREIGT
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT
Nadere informatieTAAL IS LEUK. Adviezen om de taalontwikkeling te stimuleren
TAAL IS LEUK Adviezen om de taalontwikkeling te stimuleren 1 Inhoudsopgave Pagina Besteed extra aandacht aan de taal van uw kind 4 Adviezen die u kunt toepassen tijdens een gesprekje met uw kind 5 Maak
Nadere informatieTijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling
8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen
Nadere informatieeen ademtest om een speciale bacterie in je maag op te sporen 13C-ureumtest
een ademtest om een speciale bacterie in je maag op te sporen 13C-ureumtest Onder ouders verstaan wij ook verzorger(s), pleeg- of adoptieouder(s) U kunt wijzigingen of aanvullingen op deze informatie door
Nadere informatieOver (fop)spenen, duimzuigen en open mond ademen www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Over (fop)spenen, duimzuigen en open mond ademen www.cjggooienvechtstreek.nl n Over (fop)spenen, duimzuigen en open mond ademen Zuigen op een fopspeen of duim is slecht voor de
Nadere informatieAls opvoeden even lastig is
Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed
Nadere informatieLuisteren, hoe leren kinderen dat?
Leren luisteren Luisteren, hoe leren kinderen dat? Kinderen hebben grenzen en regels nodig. Ze zorgen voor duidelijkheid en veiligheid en ze leren hen omgaan met anderen. Verwacht niet van kinderen dat
Nadere informatieRegelmaat, voorspelbaarheid en prikkelreductie bij baby's. Informatie voor ouders/opvoeders
Regelmaat, voorspelbaarheid en prikkelreductie bij baby's Informatie voor ouders/opvoeders In deze folder vindt u informatie over hoe u uw baby kunt ondersteunen bij het ontwikkelen van een goed en regelmatig
Nadere informatie6 tips voor kinderen met prikkelverwerkingsproblemen die moeite hebben met slapen.
6 tips voor kinderen met prikkelverwerkingsproblemen die moeite hebben met slapen www.drukvest.nl Inleiding Voldoende nachtrust is belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen. Rust zorgt er voor dat je
Nadere informatieMijn baby heeft een. voorkeurshouding... Wat nu? Adviezen voor de hantering van uw baby
Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu? Adviezen voor de hantering van uw baby Als uw baby in de eerste levensmaanden een voorkeurshouding heeft, kan hij een afgeplat hoofd krijgen. Deze folder
Nadere informatieGastouderbureau MijnGastouderopvang
Hoe gaat het met mijn gast- of oppaskind? Gastouderbureau MijnGastouderopvang Observatielijst voor de ontwikkeling van kinderen in de gastouderopvang Iedere gastouder kent 'haar' gastkind na tijdje behoorlijk
Nadere informatieHoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:
hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk
Nadere informatieBaby-lichaamstaal. Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301
Baby-lichaamstaal Albert Schweitzer ziekenhuis kinderafdeling december 2003 pavo 0301 Inleiding Via deze folder vertellen we u wat over de lichaamssignalen die uw baby geeft: baby-lichaamstaal is méér
Nadere informatieWilhelmina Kinderziekenhuis. BERA-onderzoek (zonder narcose): een gehooronderzoek bij uw kind
Wilhelmina Kinderziekenhuis BERA-onderzoek (zonder narcose): een gehooronderzoek bij uw kind BERA-onderzoek: een gehooronderzoek bij uw kind Wat staat er in deze folder: BERA-onderzoek zonder narcose Wilt
Nadere informatieEen boekje. speciaal bedoeld voor de. kraamvader. Petra Afstudeeropdracht 2008
Een boekje speciaal bedoeld voor de kraamvader Petra Afstudeeropdracht 2008 Een boekje voor de aanstaande vader. Tijdschriften, boeken en internet staan vol informatie over de bevalling en de tijd erna,
Nadere informatieSoms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram,
Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, mijn kleine broer Dat is niet van mij mama Dan zegt ze
Nadere informatieOp weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon
Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn
Nadere informatieUw hond is bang, nerveus, zenuwachtig, U kunt hem niet betrekken in het doen van leuke dingen.
1 Uw hond is bang, nerveus, zenuwachtig, U kunt hem niet betrekken in het doen van leuke dingen. Eerst en vooral is het een voordeel als u weet waarom uw dier zo nerveus is en bang. Er is ook een groot
Nadere informatieSlaap lekker Rivas participeert in: FL336 - juni 2013
Slaap lekker Regelmaat is voor kinderen een belangrijk sleutelwoord. Door regelmatig eten en slapen krijgt uw kind een goed dagelijks ritme, waardoor uw kind ook lekkerder in zijn vel zit. In deze folder
Nadere informatieBedplassen. PIPO-poli voor kinderen met plas- en poepproblemen Vrouw Moeder Kind-centrum
Bedplassen PIPO-poli voor kinderen met plas- en poepproblemen Vrouw Moeder Kind-centrum Inleiding 's Nachts of 's ochtends een nat bed, niet durven logeren bij vriendjes, een schoolkamp of vakantie die
Nadere informatieInformatie en advies voor ouders
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders 1 2 Wist u dat de gevolgen van het zien of horen van geweld in het gezin net zo groot zijn als zelf geslagen worden? Ook als het geweld gestopt
Nadere informatieHelp, mijn kind kan niet slapen!
Help, mijn kind kan niet slapen! 8 Lees de teksten en antwoord op de vragen. Situatie Je bent op zoek naar tips om je kind beter te laten slapen. Cursist A: lees de opdracht hieronder. Cursist B: ga naar
Nadere informatieTheorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,
3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol
Nadere informatieAdviezen om uw kind voor te bereiden op een ziekenhuisopname
Adviezen om uw kind voor te bereiden op een ziekenhuisopname Wytske Bouwma, 2008 1 Inleiding Binnenkort wordt uw kind opgenomen in het ziekenhuis. Deze brochure is bedoeld om u meer inzicht te geven in
Nadere informatiebegeleiding van uw kind Wat kunt u als ouder doen?
begeleiding van uw kind Wat kunt u als ouder doen? uw kind naar het ziekenhuis Binnenkort komt u met uw kind naar het Medisch Centrum Alkmaar, omdat uw kind: een onderzoek en/of behandeling krijgt wordt
Nadere informatieKALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW
KALMEER- EN SLAAPMIDDELEN DE AFBOUW Ik wil stoppen met slaapmiddelen In het kort Een goede voorbereiding maakt stoppen met slaapmiddelen makkelijker. Uw huisarts helpt u graag bij het stoppen. Als u stopt,
Nadere informatieHoe kunt u angst herkennen? Wanneer reden tot zorg?
1 Bang zijn mag! 2 Bang zijn mag! Iedereen is wel eens bang. Angst is een alarm dat afgaat als er gevaar dreigt. Zonder deze waarschuwing zouden we in zeven sloten tegelijk lopen. Deze folder legt in het
Nadere informatieHet medicijn Gammaglobuline onder je huid Subcutaan
Het medicijn Gammaglobuline onder je huid Subcutaan Wilhelmina Kinderziekenhuis Wat staat er in deze folder Informatie voor ouders 2 Het medicijn Gammaglobuline onder je huid (subcutaan) 4 Wil je meer
Nadere informatieregio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl
regio Gooi en Vechtstreek Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid www.cjggooienvechtstreek.nl n Niet uitgeslapen? Jongeren en slapeloosheid We slapen gemiddeld zo n zeven tot acht uur per nacht. Dat
Nadere informatieWil jij minderen met social media?
Wil jij minderen met social media? Uitgave van Stichting Be Aware Januari 2016 Hulpboekje social media 1 Hoe sociaal zijn social media eigenlijk? Je vindt dat je teveel tijd doorbrengt op social media.
Nadere informatieRitme en regelmaat bij onrustige baby s
Ritme en regelmaat bij onrustige baby s In deze folder geven wij u algemene informatie over ritme en regelmaat bij onrustige baby s. Wat is een onrustige baby? Baby s die onrustig zijn en veel huilen worden
Nadere informatieSociale/pedagogische vragenlijst
Bijlage 1 Sociale/pedagogische vragenlijst voor ouders en begeleiders van mensen met een matige tot (zeer) ernstige verstandelijke beperking, al dan niet in combinatie met een lichamelijke beperking 1
Nadere informatieRöntgenonderzoek van je blaas en urinewegen (mictiecystogram)
Röntgenonderzoek van je blaas en urinewegen (mictiecystogram) De afspraak voor de mictiecystogram Het onderzoek van je blaas en urinewegen vindt plaats op: Datum:.. Dag/tijdstip: dag. uur Je wordt verwacht
Nadere informatieRust en regelmaat voor uw baby. Praktische adviezen
1 Rust en regelmaat voor uw baby Praktische adviezen 2 Rust en regelmaat voor uw baby Praktische adviezen Adviezen over rust en regelmaat voor uw baby en het verminderen van prikkels in de omgeving van
Nadere informatieMijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu?
Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu? Adviezen voor de hantering van uw baby Als uw baby in de eerste levensmaanden altijd met z n hoofd op dezelfde kant ligt, kan hij een afgeplat hoofd krijgen.
Nadere informatieOmgaan met de gevoelens van een kind
Omgaan met de gevoelens van een kind HOE KAN IK OMGAAN MET DE GEVOELENS VAN MIJN KIND IN HET ZIEKENHUIS? Praktische tips voor ouders 2 Omgaan met de gevoelens van een kind Beste ouder Uw kind is opgenomen
Nadere informatie24-uurs ph-meting in de slokdarm bij kinderen
KINDERGENEESKUNDE 24-uurs ph-meting in de slokdarm bij kinderen KINDEREN 24-uurs ph-meting in de slokdarm bij kinderen De kinderarts heeft voorgesteld om bij uw kind de zuurgraad in de slokdarm te meten.
Nadere informatieHoofdstuk 4: De gehele periode van wennen 6
Wenbeleid Inhoud 2 Hoofdstuk 1: Inleiding 3 Hoofdstuk 2: Eerste kennismaking 4 Hoofdstuk 3: Het afscheid 5 Hoofdstuk 4: De gehele periode van wennen 6 Bijlage 1: Wenschema 2 1. Inleiding Pedagogische medewerkers
Nadere informatiePijn bij kinderen Afdeling D/ kinderafdeling
Uw kind is waarschijnlijk opgenomen in het ziekenhuis of dit gaat binnenkort gebeuren. Deze folder is bedoeld om u als ouder(s)/ verzorger(s) te informeren over pijn bij kinderen en tips te geven hoe hier
Nadere informatieGeweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut
Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben
Nadere informatieAls uw baby veel huilt
Wilhelmina Ziekenhuis Assen Vertrouwd en dichtbij Informatie voor ouders Als uw baby veel huilt z Uw baby is opgenomen op de kinderafdeling, omdat hij onrustig is en veel huilt. Het doel van de opname
Nadere informatieDelier in de laatste levensfase. Informatie voor naasten van patiënten met een delier in de laatste levensfase
Delier in de laatste levensfase Informatie voor naasten van patiënten met een delier in de laatste levensfase Inhoudsopgave Wat is een delier?... 3 Wat zijn kenmerken van een delier?... 3 Invloed op u
Nadere informatieZo eet uw peuter of kleuter met plezier
Zo eet uw peuter of kleuter met plezier Kindergeneeskunde mca.nl Inhoudsopgave Uw kind zegt nee 3 Tips en adviezen 3 Uw vragen 6 Notities 7 Colofon Redactie: eetteam polikliniek kindergeneeskunde MCA afdeling
Nadere informatieOnderzoek van de blaas en urinewegen bij kinderen. (mictiecystogram)
Onderzoek van de blaas en urinewegen bij kinderen (mictiecystogram) De afspraak voor het mictiecystogram Het onderzoek vindt plaats op de afdeling radiologie: Datum:.. Dag/tijdstip: dag. uur Je wordt van
Nadere informatieINFORMATIE KINDEREN IN ROUW 0-3 JAAR STICHTING STERRENKRACHT
INFORMATIE KINDEREN IN ROUW 0-3 JAAR STICHTING STERRENKRACHT Voorwoord Beste ouders/verzorgers, Deze informatie is bedoeld om antwoord te geven op vragen als: Hoe ga ik om met het verdriet, angst of boosheid
Nadere informatieKinderafdeling. De onrustige baby
Kinderafdeling Inleiding Huilen is normaal gedrag in de ontwikkeling van kinderen. Het is voor baby s in de eerste levensmaanden een belangrijk communicatiemiddel met de ouders. Te veel huilen wordt gedefinieerd
Nadere informatieInknippen van je tongriempje
Wilhelmina Kinderziekenhuis Inknippen van je tongriempje Wat staat er in deze folder Inleiding voor ouders 2 Informatie voor jongeren vanaf 12 jaar 4 Inknippen van het tongriempje 6 Tips 9 Wil je meer
Nadere informatiePeutergedrag en grenzen stellen
Peutergedrag en grenzen stellen GGD Regio Nijmegen Peutergedrag en grenzen stellen De peuterperiode is voor kinderen en ouders een heftige periode. Een kind groeit op en leert stap voor stap; het leert
Nadere informatieIk help je wel. illustraties Karlijn Scholten verhaal Isabelle de Ridder
Ik help je wel illustraties Karlijn Scholten verhaal Isabelle de Ridder Deze uitgave is een cadeau van ViaViela aan al onze opvangkinderen en (gast)ouders. Veel voorleesplezier! Juul doet de deur open.
Nadere informatieHet medicijn Gammaglobuline in je bloed
Het medicijn Gammaglobuline in je bloed Onder ouders verstaan wij ook verzorger(s), pleeg- of adoptieouder(s) U kunt wijzigingen of aanvullingen op deze informatie door geven per e-mail: patienteninformatiewkz@umcutrecht.nl
Nadere informatieNaam: Locatie: Groep: Groeibericht
Naam: Locatie: Groep: Groeibericht pagina 2 Inleiding Opgroeien, opvoeden en ontwikkelen gaat bij ieder kind met vallen en opstaan. In de moderne kinderopvang nemen we een deel van de opvoeding van uw
Nadere informatiePapa en mama hebben ruzie. Ton en Toya vinden dat niet leuk. Papa wil graag dat Ton en Toya bij hem op bezoek komen, maar van mama mag dat niet.
Bezoek op kantoor Papa en mama hebben ruzie. Ton en Toya vinden dat niet leuk. Papa wil graag dat Ton en Toya bij hem op bezoek komen, maar van mama mag dat niet. Ton en Toya hebben wat problemen thuis.
Nadere informatieDelirium of delier (acuut optredende verwardheid)
Delirium of delier (acuut optredende verwardheid) In deze folder leest u wat een delirium is, wat de verschijnselen van een delirium zijn en leest u informatie over de behandeling en tips voor patiënten
Nadere informatieExcessief huilen. Informatie voor ouders met een huilbaby
Excessief huilen Informatie voor ouders met een huilbaby Wat is excessief huilen? Een baby die excessief (= bovenmatig, buitensporig) huilt, wordt ook wel huilbaby genoemd. Maar hoe stellen we vast of
Nadere informatieDeze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering.
Bij SNAP leren we ouders en kinderen vaardigheden om problemen op te lossen en meer zelfcontrole te ontwikkelen. Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. SNAP (STOP
Nadere informatieTips voor Taal Hoe stimuleer je de taalontwikkeling van je kind?
Tips voor Taal Hoe stimuleer je de taalontwikkeling van je kind? Tips voor Taal Hoe stimuleer je de taalontwikkeling van je kind? Ga op ooghoogte met je kind zitten Door op ooghoogte te gaan zitten tijdens
Nadere informatieGefeliciteerd. De allerbelangrijkste regel als we het hebben over kinderen en honden is:
Gefeliciteerd. Je bent zwanger en je hebt één of meerdere honden. Het wordt jullie eerste kind. Je bent net bij de verloskundige geweest, het gaat goed met je kindje, en je hebt deze folder meegekregen.
Nadere informatieOMGAAN MET WAT IS ANGST? BANG ZIJN IS OK! 23/02/2015 KINDERANGSTEN
OMGAAN MET KINDERANGSTEN Brainstorm: Angsten bij kinderen An Coetsiers Kinderpsycholoog/gedragstherapeut www.depraatdoos.be Hannah, 3 jaar Anouk, 10 jaar BANG ZIJN IS OK! WAT IS ANGST? Is een normaal verschijnsel
Nadere informatieWenbeleid KDV Polderpret
Wenbeleid KDV Polderpret Inhoudsopgave : Wenbeleid...1 1.Voorwoord..2 2.Wenperiode nieuw kind..2 3.Overgang naar een andere groep.2 4. Hulp bij het wennen 2 5. Kinderen die moeilijker wennen 3 1. Voorwoord
Nadere informatieAdviezen om beter te slapen
Adviezen om beter te slapen U heeft last van slapeloosheid. Dit is een veel voorkomende klacht, waarvoor vaak geen duidelijke oorzaak te vinden is. In deze folder leest u tips om beter te kunnen slapen.
Nadere informatieIk heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk.
Prent 1 Sst, ik hoor iets! Prent 1. Sst, ik hoor iets! Said en Jamal zitten aan tafel te eten. Samen met papa en mama. Ik heb een nieuw horloge, zegt papa. Kijk. Papa laat het horloge zien. Het is een
Nadere informatieTIPS OM BETER TE SLAPEN
TIPS OM BETER TE SLAPEN Heeft u last van problemen tijdens het slapen en/of wordt u vaak vermoeid wakker? In deze folder kunt u tips en adviezen vinden voor een betere slaap. Slaapproblemen zijn een vaak
Nadere informatieDEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!
DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het
Nadere informatie