SCALA. Werkblad beschrijving interventie. Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad. Werkblad, versie mei 2015

Transcriptie

1 SCALA Werkblad beschrijving interventie Gebruik de HANDLEIDING bij dit werkblad Werkblad, versie mei 2015 Dit is een gezamenlijk werkblad van de volgende kennisinstituten:

2 Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam organisatie: Stichting GALM degreef@galm.nl Telefoon: Website (van de interventie): Contactpersoon Vul hier de contactpersoon voor de interventie in. Naam: Yldau Dijkstra dijkstra@galm.nl Telefoon : Referentie in verband met publicatie Naam auteur interventiebeschrijving: Dr. Mathieu de Greef Titel interventie: SCALA Databank(en): Effectief Actief Plaats, instituut: Groningen, Stichting GALM Datum: Het werkblad is een invulformulier voor het maken van een interventiebeschrijving, geordend naar onderwerp (doelgroep, doel, enzovoort). De onderwerpen volgen de criteria voor beoordeling. De interventiebeschrijving is een samenvatting van de beschikbare schriftelijke informatie over de interventie voor de bezoeker van de databanken effectieve interventies en voor de erkenningscommissie interventies. De informatie is van belang voor de beoordeling van de kwaliteit, effectiviteit en randvoorwaarden van de interventie. Kijk bij het invullen in de handleiding die bij dit werkblad hoort. SCALA 2

3 Inhoud Colofon... 2 Inhoud... 3 Samenvatting... 4 Korte samenvatting van de interventie... 4 Doelgroep... 5 Doel... 5 Aanpak... 5 Materiaal... 5 Onderbouwing... 5 Onderzoek Uitgebreide beschrijving... 7 Beschrijving interventie Doelgroep Doel Aanpak Uitvoering Onderbouwing Onderzoek Onderzoek naar de uitvoering Onderzoek naar de behaalde effecten Samenvatting Werkzame elementen Aangehaalde literatuur Praktijkvoorbeeld SCALA 3

4 Samenvatting Eén A-4tje, max 600 woorden SCALA is een sportstimuleringstrategie voor senioren (60-85 jaar) met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking die niet of onvoldoende lichamelijk actief zijn. SCALA is gebaseerd op de GALM methode. Het uitgangspunt van SCALA is het realiseren van de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. SCALA kenmerkt zich door: -een beweegaanbod waaraan ouderen met een chronische aandoening of lichamelijke beperking, die onvoldoende lichamelijk actief zijn, in hun eigen wijk of buurt kunnen deelnemen; - een beweegaanbod waaraan mensen met uiteenlopende chronische aandoeningen aan kunnen deelnemen omdat niet de aandoening maar de functionele capaciteit (wat mensen fysiek nog kunnen) het uitgangspunt is; - de fysieke mogelijkheden en plezier in bewegen van de doelgroep te benadrukken; - een laagdrempelige aanpak om lichamelijke activiteit te stimuleren. Door ouderen persoonlijk huis aan huis en via zorgverleners te benaderen wordt bevorderd dat de doelgroep wordt bereikt. SCALA is complementair aan beschikbare vormen van therapie. De behoefte van de doelgroep staat centraal en in het SCALA programma ligt het accent op het (terug) winnen van plezier in bewegen. Tegelijkertijd wordt er in het programma gewerkt aan het verbeteren van sportvaardigheden, fysieke fitheid en gezondheid. Een SCALA project heeft een looptijd van 18 maanden, die zijn onderverdeeld in een voorbereidingsfase van 3 maanden en een de uitvoeringsfase van 15 maanden. De uitvoeringsfase bestaat uit 4 onderdelen, te weten: (1) het persoonlijk benaderen van de doelgroep, (2) het afnemen van een fitheidstest om kracht, uithoudingsvermogen en coördinatievermogen te meten, (3) het aanbieden van een veelzijdig beweegprogramma waarin aandacht wordt besteed aan kracht, uithoudingsvermogen en coördinatievermogen en deelnemers kennis maken met uiteenlopende spel- en sportvormen, (4) het bevorderen van gedragsbehoud, waarbij de Zelfmanagement Training voor het Behoud van Lichamelijke Activiteit (ZEMBLA) wordt toegepast. De intensiteit van het programma wordt aangepast aan het niveau van de deelnemers. Daarnaast worden op basis van de fittestscores functiegroepen samengesteld, zodat ieder op zijn/haar niveau mee kan doen. Het sociale contact tussen deelnemers wordt bevorderd door na de les met elkaar koffie te drinken. In de scholing van SCALA docenten ligt de nadruk op het kunnen aanbieden van veelzijdige beweeglessen voor ouderen met uiteenlopende chronische aandoeningen en/of lichamelijke beperkingen waarbij rekening wordt gehouden met de individuele belastbaarheid van de deelnemers. SCALA scholingen worden aangeboden door Provinciale Sport Organisaties. De uitvoering van het SCALA programma wordt voorbereid door een lokale projectgroep waarin de gemeente, de Provinciale Sportservice Organisatie, lokale sport- en welzijnsorganisaties en de Stichting GALM zijn vertegenwoordigd. Het programma is met behulp van een eigen deelnemersbijdrage, na afloop van de uitvoering van 15 maanden, kostendekkend. Voor de benadering, fitheidstesten, spelmaterialen en coördinatie is extra financiering nodig. Korte samenvatting van de interventie max 150 woorden SCALA is een sportstimuleringstrategie die erop gericht is om het beweeggedrag van senioren (60-85 jaar) met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking, die niet of onvoldoende lichamelijk actief zijn, te bevorderen. Het uitgangspunt is het realiseren van de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. De uitvoering van het SCALA programma hanteert een standaardprotocol dat bestaat uit vier onderdelen: (1) persoonlijk huis aan huis benaderen van ouderen, (2) aanbieden van een fitheidstest, (3) aanbieden van een veelzijdig beweegprogramma en (4) aanleren van zelfmanagement vaardigheden (ZEMBLA) om gedragsbehoud te bevorderen. De uitvoering van het SCALA programma duurt 22 maanden, inclusief 4 maanden voorbereiding. SCALA 4

5 Om de kwaliteit van de uitvoering van het SCALA programma te bevorderen dienen de SCALA docenten een specifieke scholing te hebben gevolgd en dient elk lokaal SCALA project het standaardprotool te hanteren. De uitvoering van elk SCALA project wordt gemonitord op toepassing van het protocol, bereik van de doelgroep en gedragsbehoud. Doelgroep max 50 woorden Zelfstandig wonende senioren met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking, die onvoldoende bewegen en die beperkt worden in hun functionele capaciteit in de leeftijdsgroep van 55 en 85 jaar. Doel max 50 woorden Het doel van SCALA is dat zelfstandig wonende ouderen (60 85 jaar) met een chronische aandoening/lichamelijke beperking, die onvoldoende bewegen, lichamelijk actiever worden. Deelnemers nemen hiertoe 15 maanden deel aan een beweegprogramma, en leren als groep lichamelijk actief te blijven en de Nederlandse Norm Gezond Bewegen te halen. Aanpak max 50 woorden SCALA is een community based bewegingsinterventieprogramma dat inactieve ouderen met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking in de eigen buurt werft en een fittest en wekelijks veelzijdig zaalprogramma aanbiedt, gedurende 15 maanden. Deelnemers worden begeleid om na het programma lichamelijk actief te blijven in de zaal en het dagelijks leven. Materiaal max 50 woorden Voor de uitvoering van SCALA zijn de volgende materialen beschikbaar - De SCALA manual met stappenplan, projectbeschrijving en protocollen. - Een toolkit met testmateriaal, folders, posters, scholingsmateriaal beschrijvingen van GALM sport/spellessen, in aangepaste vorm uitvoerbaar voor ouderen met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking (Hofman 2006 en 2014). Onderbouwing max 150 woorden Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Onderzoek max 100 woorden De SCALA methode is een theoriegestuurde gedragsveranderingmethode om lichamelijke activiteit van lichamelijk onvoldoende actieve ouderen met een chronische aandoening te bevorderen. SCALA bereikt 30% van de ouderen met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking (Dijkstra e.a.,1999). Deelname aan SCALA bevordert fysieke fitheid van ouderen met een chronische aandoening (De Greef e.a, 2003). Deelnemers aan SCALA waarderen het programma in het bijzonder omdat in de beweeggroep ouderen met diverse chronische aandoeningen met ongeveer dezelfde functionele capaciteit deelnemen, SCALA 5

6 omdat zij aangepast kunnen bewegen in de eigen buurt, en omdat zij nieuwe sociale contacten via SCALA opdoen (De Greef e.a., 2003). SCALA 6

7 1. Uitgebreide beschrijving Beschrijving interventie Het werkblad is ook geschikt voor een samenvattende beschrijving van complexe of samengestelde interventies. Dit zijn interventies die uit twee of meer afzonderlijke onderdelen bestaan. Denk aan interventies met aparte onderdelen voor verschillende doelgroepen, zoals een leefstijlinterventie die zowel gericht is op de community als op de school als op de individuele docent. Of aan interventies met verschillende modules die bij een doelgroep op maat worden toegepast. Naarmate er meer onderdelen zijn is het aan te bevelen de structuur visueel weer te geven in een schema. Dit geldt met name voor de subdoelen en voor de aanpak van de interventie. Zie ook de aanwijzingen in de handleiding. 1.1 Doelgroep Uiteindelijke doelgroep max 100 woorden Wat is de uiteindelijke doelgroep van de interventie? Zelfstandig wonende senioren in de leeftijd van jaar met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking die niet of onvoldoende lichamelijk actief zijn. Intermediaire doelgroep max 100 woorden Zijn er intermediaire doelgroepen? Zo ja, welke? Er zijn drie intermediaire doelgroepen - De vrijwilligers die, na een korte training, de SCALA huis-aan-huis benadering uitvoeren. - De vrijwilligers die, na een training, als testleider de SCALA fitheidstest afnemen. - De lesgevers, die na een SCALA bijscholing, SCALA groepen begleiden. Selectie van doelgroepen max 250 woorden Hoe wordt de (intermediaire)doelgroep geselecteerd? Zijn er contra-indicaties? Zo ja, welke? Om te kunnen deelnemen aan het SCALA project dienen ouderen aan drie criteria te voldoen: - Tussen jaar oud zijn. - Onvoldoende lichamelijk actief zijn. Het criterium is de Nederlandse Norm Gezond Bewegen. Hiertoe wordt tijdens het huisbezoek de Stage of Change (SOC) vragenlijst afgenomen (Marcus, 1992). - Zelfstandig wonen in de wijk waar het SCALA project wordt uitgevoerd. - Er wordt bij de GFO fitheidstest gebruik gemaakt van een veiligheidsprotocol, te weten bloeddrukmeting en afname van de Physical Activity Readiness Questionaire (Thomas e.a, 1992) om vast te stellen of er contra-indicaties voor deelname aan de fitheidstest en het beweegprogramma zijn. Een arts of fysiotherapeut bekijkt of ouderen met lichamelijke klachten deel kunnen nemen en verwijst indien nodig door naar de huisarts of behandelend specialist, die toestemming moeten geven voor deelname aan het programma. Bij de test wordt daarnaast een extra vragenlijst over de mate van beperking afgenomen om deelnemers goed te kunnen indelen in verschillende capaciteits-/intensiteitsgroepen. De vrijwilligers die de huis-aan-huisbenadering en de fitheidstest uitvoeren worden door de lokale projectgroep die de uitvoering van SCALA coördineert geworven. Er is een beschrijving van criteria waaraan vrijwilligers moeten voldoen. Als vrijwilliger komen zowel studenten als ouderen in aanmerking De SCALA docenten, die bij voorkeur een CIOS of HBO opleiding hebben genoten, krijgen een SCALA bijscholing. Docenten die een SCALA scholing hebben gevolgd krijgen een opleidingscerticifcaat en worden SCALA 7

8 geregistreerd als erkend SCALA docent. Betrokkenheid doelgroep max 150 woorden Was de doelgroep betrokken bij de (door)ontwikkeling van de interventie, en op welke manier? Bij de uitvoering van het GALM programma bleek dat sedentaire ouderen met fysieke beperkingen als gevolg van een chronische aandoening niet konden deelnemen. Omdat een substantiële groep ouderen met een chronische aandoening behoefte had aan een aangepast beweegprogramma is het initiatief genomen om het SCALA programma te ontwikkelen. Het SCALA beweegprogramma is op basis van behoefteonderzoek onder sedentaire ouderen met chronische aandoeningen en fysieke beperkingen ontwikkeld. Vervolgens zijn in Groningen en Friesland in nauwe samenwerking met ouderen met verschillende chronische aandoeningen 5 pilotprojecten uitgevoerd waarin het SCALA programma is uitgetest (De Greef e.a., 2001). In 2010 is een grootschalig bevolkingsonderzoek (n=5170 en respons =1633) verricht naar de beweegwensen van ouderen, met en zonder chronische aandoeningen, van 55 jaar en ouder (Bielderman e.a., 2010). 1.2 Doel Hoofddoel max 100 woorden Wat is het hoofddoel van de interventie? Het doel van SCALA is dat zelfstandig wonende ouderen (60 85 jaar) met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking, die onvoldoende bewegen, lichamelijk actiever worden. Deelnemers nemen hiertoe gedurende 15 maanden wekelijks deel aan een beweegprogramma en leren als groep lichamelijk actief te blijven en de Nederlandse Norm Gezond Bewegen te halen. (1) Specifiek: bevorderen lichamelijke activiteit van sedentaire ouderen), (2) Meetbaar: meer energieverbruik en 60 beweegactiviteiten, (3) Acceptabel: meer bewegen bevordert fitheid, gezondheid, ziektebeloop, (4) Realistisch: budgettair haalbaar, (5) Tijdgebonden: realisatie na 18 maanden), (6) Inspirerend (plezier en vitaal gevoel), (7) gericht op eigen controle (greep op gedrag). Subdoelen max 350 woorden Wat zijn de subdoelen van de interventie? Indien van toepassing: welke subdoelen horen bij welke intermediaire doelgroepen of subdoelgroep(en)? Specifieke subdoelen voor het bevorderen van lichamelijke activiteit van sedentaire ouderen met een chronische aandoening zijn: - deelnemers vergroten hun energieverbruik. De toename van het energieverbuik (uitgedrukt in Kcal of mets) kan worden gemeten met accelerometers. Maar ook het opkomstpercentage bij de 60 SCALA lessen is een indicatie voor toename van lichamelijke activiteit; - deelnemers verbeteren hun motorische fitheid (kracht en uithoudingsvermogen), metabole fitheid (bloeddruk) en beïnvloeden hun ziektebeloop positief. De effecten op motorische en metabole fitheid worden gemeten door verschillen tussen voor- en nameting van de fitheidstest te analyseren; - deelnemers hebben meer plezier in bewegen. Dit wordt door middel van een vragenlijst gemeten tijdens de uitvoering van het project. Deelnemers kunnen hun ervaren plezier uitdrukken in een cijfer. Er wordt ook gebruik gemaakt van de Groningen Enjoyment Questionnaire (GEQ) (Stevens e.a., 2000); - deelnemers krijgen meer sociale contacten. Deelnemers kunnen in een vragenlijst aangeven of ze meer sociale contacten hebben gekregen door deelname aan een SCALA groep; - deelnemers worden zelfredzamer. Met name bij ouderen die aan SCALA groepen deelnemen voor de leeftijdsgroep jaar wordt de invloed op het behoud van mobiliteit in kaart gebracht door de subschaal mobiliteit van de Groningen Frainty Indicator toe te passen (Bielderman e.a., 2013); - deelnemers blijven ook op de lange termijn (meer) bewegen (realiseren van gedragsbehoud door de ZEMBLA aanpak). Het realiseren van gedragsbehoud is een lange termijn effect. SCALA 8

9 1.3 Aanpak Opzet van de interventie max 200 woorden Hoe is de opzet van de interventie en wat is de omvang (duur, aantal contacten indien van toepassing)? Voeg eventueel een schema toe als bijlage. De uitvoering van een lokaal SCALA-project bestrijkt een periode van vijftien maanden. De deelnemers doorlopen in die periode de volgende stappen. 1. Werving van de doelgroep. In deze stap worden de deelnemers, na een brief over het project, huis aan huis benaderd met de vraag of ze in aanmerking komen (onvoldoende lichamelijk actief) en of ze willen deelnemen. Deze fase duurt 1 maand 2. Fittest 1. In deze stap krijgen de deelnemers een fittest aangeboden. De fittest duurt 1 dag (1-1,5 uur per deelnemer) en wordt binnen 2 weken na de werving uitgevoerd. 3. Veelzijdig en gevarieerd beweegprogramma. Deze stap start 1 week na de fittest en duurt 60 weken. Het beweegprogramma bestaat uit wekelijkse groepsbijeenkomsten in verschillende intensiteits- /capaciteitsgroepen van 80 minuten (60 minuten beweegprogramma, 20 minuten koffie/thee drinken). Tijdens de koffie kan op verzoek gezondheidsvoorlichting worden georganiseerd. 4. Fittest 2. In deze stap wordt een verkorte fittest door de lesgever in de les afgenomen (60 minuten). 5. Continuering van beweeggedrag. In de vijfde stap wordt in het laatste half jaar van het SCALA programma tijdens het koffie drinken in drie bijeenkomsten van 30 minuten aandacht besteed aan gedagsbehoud met behulp van de ZEMBLA aanpak. Inhoud van de interventie max 1200 woorden Welke concrete activiteiten worden uitgevoerd en -eventueel- in welke volgorde? Geef geen uitputtende beschrijving van activiteiten; het is voldoende als de lezer zich een beeld kan vormen van wat er gedaan wordt en hoe dit gedaan wordt. Indien van toepassing per onderdeel samenvatten. Vergeet niet aandacht te besteden aan de werving. Bij interventies op maat: geef aan wat op basis van welke criteria wanneer wordt uitgevoerd. Geef ook aan wat minimaal moet worden uitgevoerd om de gestelde doelen te behalen. 1. Werving van de doelgroep De totale doelgroep krijgt een brief met een uitleg over het SCALA project en een aanmeldingsformulier. De adressen van de ouderen, worden na goedkeuring door de gemeenteraad, verstrekt door de gemeente. De ouderen die geen aanmeldingsformulier hebben teruggestuurd (met de mededeling dat ze geen interesse hebben voor een huisbezoek), worden thuis bezocht door getrainde vrijwilligers. Bij het huisbezoek wordt onder andere de Stage of Change Vragenlijst afgenomen om te kunnen bepalen of ouderen onvoldoende bewegen (Marcus, 1992). De ervaring leert dat ongeveer senioren aangeschreven moeten worden om ongeveer 40 deelnemers te kunnen te laten deelnemen aan een SCALA programma. Het aantal deelnemers kan verder stijgen door een netwerk aanpak te gebruiken waarbij deelnemende senioren worden aangemoedigd om ouderen uit hun omgeving uit te nodigen om mee te doen aan SCALA. Daarnaast worden senioren ook via zorgverleners benaderd om deel te nemen. 2. Fittest 1 Bij SCALA worden deelnemers voorafgaand aan de start van het programma uitgenodigd om aan een fittest mee te doen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van de Groninger Fitheidstest voor Ouderen (GFO) (Lemmink, 1996) en de Senior Fitness Test (Rikli & Jones, 1991) en/of (onderdelen van) de Groninger Sportvaardigheids Test (De Greef e.a., 2003). De test wordt afgenomen door getrainde fittestleiders en heeft een specifiek parcours, waarbij de deelnemers langs 12 stations gaan. Er worden bij de GFO 8 motorische fitheidstesten aangeboden: handvaardigheid/ooghandcoördinatie (blokjes test), reactietijd (reageren op lampje), knijpkracht (handknijpkracht dynamometer), schouderlenigheid, beenkracht (Sit to Stand test), dynamische balans (Timed up and Go test), lenigheid lage rug en benen (sit and reach test) en uithoudingsvermogen (steptest of 12 minuten wandeltest). Daarnaast worden twee metabole fitheidseigenschappen gemeten, te weten bloeddruk en Body Mass Index (BMI). Er wordt gebruik gemaakt van een veiligheidsprotocol waarbij de Physical Activity Readiness Questionnaire, de bloeddruk en indien nodig een bezoek aan de testarts/fysiotherapeut bepalen of iemand aan alle onderdelen kan meedoen. Uit deze test blijkt, op grond van normen voor geslacht en leeftijd, hoe fit deelnemers zijn. Bij de test wordt daarnaast een extra vragenlijst over de mate van beperking afgenomen om deelnemers goed te kunnen indelen in verschillende capaciteits/intensiteitsgroepen. Ook kan gekozen worden voor de Groninger SCALA 9

10 Sportvaardigheids Test, waar deelnemers langs 8 stations gaan, die verschillende motorische handelingen zoals reiken, schoppen en tennissen meten. De fittestresultaten worden bij de GFO-SCALA verwerkt met een softwareprogramma en de deelnemers krijgen een genormeerde uitdraai van de resultaten. Deze uitdraai wordt vervolgens door de lesgever besproken met de deelnemers. Bij de GST worden de resultaten handmatig verwerkt. Door de resultaten van de voormeting te vergelijken met die van de nameting kan worden vastgesteld in welke mate de motorische en metabole fitheid van deelnemers is verbeterd. 3. Veelzijdig en gevarieerd beweegprogramma Gedurende 60 weken krijgen de deelnemers een veelzijdig en gevarieerd beweegprogramma aangeboden in verschillende intensiteits-/capaciteitsgroepen. In het programma wordt aandacht besteed aan het bevorderen van fysieke fitheid en aan het krijgen van spelplezier door kennis te maken met zeer uiteenlopende sport- en spelvormen. Dit veelzijdige aanbod, dat is beschreven in het GALM handboek (De Greef e.a., 1999) is gebaseerd op de evolutie biologische speltheorie van Bult (Bult, 1994). De groepen van maximaal vijftien personen komen wekelijks een uur bij elkaar. Op een ontspannen manier komen deelnemers in aanraking met sport en bewegen. Na afloop wordt koffie/thee gedronken voor het verstevigen van de sociale contacten. 4. Fittest 2 15 maanden na de start van het SCALA programma krijgen de deelnemers een tweede fittest aangeboden. Deze test wordt in de les afgenomen door de lesgever. In de fittest worden met name drie testonderdelen gemeten, te weten beenkracht, uithoudingsvermogen (steptest) en de dynamische balans (timed up en go). Op grond van een vergelijking met de resultaten van de voormeting krijgen deelnemers inzicht in het effect van deelname aan SCALA op hun fitheid. 5. Continuering van beweeggedrag Het doel van SCALA is duurzame gedragsverandering. Om dit te bewerkstelligen is er vanaf 2010 een Zelfmanagement Training voor het Behoud van Lichamelijke Activiteit (ZEMBLA) ontwikkeld. Daarmee wordt bevorderd dat de senioren zelf bewust hun net verworven actieve leefstijl kunnen voortzetten. Al voor de start en tijdens het hele SCALA-project worden daarnaast maatregelen genomen voor het structureel onderbrengen van de SCALA groepen. Denk bijvoorbeeld aan sportverenigingen, Stichting Welzijn Ouderen en omniverenigingen. SCALA 10

11 2. Uitvoering Materialen max 200 woorden Welke materialen zijn beschikbaar voor de uitvoering, werving en evaluatie van de interventie? Voor de uitvoering van SCALA zijn de volgende materialen beschikbaar 1. De SCALA werkmap. Hierin wordt het concrete stappenplan, de uitvoerige projectbeschrijving en alle protocollen voor het werven en het afnemen van de fitheidstest beschreven. Ook alle scholingen voor docenten, en vrijwilligers voor het werven en afnemen van de fitheidstesten zijn hierin beschreven. Bovendien zijn alle brieven, taakomschrijvingen zowel in hardcopy vorm als digitaal beschikbaar. 2. Een toolkit met folders, posters, scholingsmateriaal (op CD s) waarmee het SCALA programma onder de aandacht van beleidsmedewerkers van gemeenten kan worden gebracht en waarmee docenten en vrijwilligers geschoold kunnen worden. 3. Uitvoerige beschrijvingen van sport en spellessen. Er zijn inmiddels ruim 75 veelzijdige sport- en spellessen beschikbaar (Hofman, 2006 en 2014). 4. Evaluatievragenlijsten voor deelnemers, lesgevers en gemeenten en uitvoerende instellingen. Locatie en type organisatie max 200 woorden Waar kan de interventie uitgevoerd worden en welk(e) soort(en) organisatie(s) kan/kunnen de interventie uitvoeren? Locatie: SCALA wordt uitgevoerd in een binnenlocatie, zo dicht mogelijk in de buurt waar de deelnemers wonen. Deze locaties zijn makkelijk bereikbaar voor de deelnemers en de activiteit kan altijd doorgang vinden ongeacht het weer. In aanmerking komen gymnastiekzalen, sporthallen, fitnesscentra, sportaccomodaties, buurtcentra, fysiotherapie oefenzalen, verzorgingshuizen, en zaalruimte in kerkgebouwen en multifunctionele centra. Type organisatie: SCALA kan worden uitgevoerd door sportverenigingen, buurtverenigingen, welzijnsinstellingen, fysiotherapiepraktijken en gemeentelijke sportbedrijven (buurtsportcoaches). De betrokken organisaties dienen actief te zijn in de wijk waar SCALA wordt uitgevoerd. In ieder lokaal SCALA project worden lokale partners die willen meewerken aan de uitvoering voor een werkgroep uitgenodigd. Partners in een werkgroep kunnen zijn: gemeente, de Provinciale Sport Organisatie, lokale sport- en welzijns- en zorgorganisaties en de Stichting GALM. Samen worden werkafspraken gemaakt en een convenant ondertekend waarin de taakverdeling en de daarbij behorende financiële vergoeding worden vastgelegd. Opleiding en competenties van de uitvoerders max 200 woorden Wie zijn de uitvoerders en welke opleiding en competenties hebben zij nodig? SCALA docenten worden geacht een afgeronde opleiding ALO of CIOS of fysiotherapie opleiding te hebben, ervaring te hebben met het geven van gevarieerde sport- en spellessen aan ouderen, een driedaagse GALM scholing en een driedaagse SCALA scholing te hebben gevolgd, waarin gedragsverandering en plezier in bewegen en bij de SCALA scholing de vijf belangrijkste aandoeningen/ziekten groepen en de invloed van deze ziekten op bewegen, centraal staan. Studenten kunnen bij een aantal CIOS opleidingen een GALM en/of SCALA scholingsmodule volgen in het initiële onderwijs en met een praktijkstage SCALA docent worden. Geschoolde SCALA docenten krijgen een certificaat en worden in een SCALA database geregistreerd. SCALA 11

12 Jaarlijks wordt voor SCALA consulenten een bijscholing georganiseerd op de GALM terugkomdag. Hierbij wordt aandacht besteed aan nieuwe beweegprogramma s, nieuwe software voor de verwerking van de SCALA fitheidstest, nieuwe GALM programma s zoals Sociaal Vitaal of GALM-ADL voor kwetsbare ouderen in de thuiszorg. Er is een website en helpdesk beschikbaar die beschikt over actuele informatie over de financiering, het nationale sport- en beweegbeleid, nieuwe bewegingstimuleringsprogramma s en evaluatieonderzoek van SCALA. Vrijwilligers die de werving voor hun rekening nemen en die de fittesten afnemen krijgen een specifieke scholing. Kwaliteitsbewaking max 200 woorden Hoe wordt de kwaliteit van de interventie bewaakt? De kwaliteitsbewaking van het SCALA project bestaat uit de volgende onderdelen: - Het monitoren van werving van lokale SCALA projecten. Hierbij ligt de nadruk op de kwaliteit van de screening (percentage sedentaire ouderen, het bereik onder de doelgroep, de wijze van benaderen van de doelgroep). - Het screenen van de fitheidseffecten van SCALA projecten (analyse fitheid bij aanvang van SCALA en het vergelijken van voor- en nametingen). - Het uitvoeren van procesevaluaties onder SCALA deelnemers. Hierbij ligt met name het accent op de ervaringen van de deelnemers met het veelzijdige SCALA beweegprogramma en op de aansluiting van het programma bij de behoeften van de deelnemers. - Het uitvoeren van evaluaties naar de ervaringen met het beweegprogramma en de beweeggroepen en de behoeften van lesgevers aan bijscholing. - Het uitvoeren van procesevaluaties onder gemeenten en sport, welzijns-, zorg- en gemeentelijke instellingen. Het accent ligt hier met name op de mate waarin SCALA bijdraagt aan het lokale sport- en gezondheidsbeleid en op de kosteneffeciviteit van het SCALA programma. Randvoorwaarden max 200 woorden Wat zijn de organisatorische en contextuele randvoorwaarden voor een goede uitvoering van de interventie? Er kunnen vier randvoorwaarden worden onderscheiden 1. De beschikbaarheid van een lokaal gezondheidsbeleid en bijbehorend netwerk van instellingen om een gezonde leefstijlinterventie gericht op het stimuleren van bewegen te kunnen uitvoeren. Bewegingsstimulering vraagt om een lange termijn visie van gemeentebesturen, om SCALA projecten in alle wijken en terugkerend te kunnen organiseren. In het verlengde van het lokale gezondheidsbeleid is er een netwerk van zorg, sport- en welzijnsorganisaties nodig dat het lokale gezondheidsbeleid kan uitvoeren. 2. Voldoende geschoolde docenten en vrijwilligers om het SCALA programma te kunnen uitvoeren. Goed geschoolde en gemotiveerde lesgevers vormen de basis voor gedragsverandering van ouderen die onvoldoende lichamelijk actief zijn. 3. Voldoende budget voor de uitvoering van een SCALA project. Een gecombineerd GALM-SCALA project vraagt om een investering van rond de ,-. Het aandeel voor SCALA is hierin ongeveer ,-. Per SCALA deelnemer komt dit neer op een investering van 485,-. 4. Tot slot is het cruciaal dat het SCALA protocol (werven, fittesten, veelzijdig beweegprogramma en gedragsbehoud) wordt uitgevoerd. Het SCALA protocol is uitvoerig getest en net zo lang bijgesteld totdat het SCALA programma aantoonbaar effectief op lange termijn is voor lichamelijke activiteit, fysieke fitheid, metabole fitheid en sociale fitheid (sociale contacten). Implementatie max 200 woorden Is er een systeem voor implementatie? Geef een samenvatting. SCALA is een laagdrempelig bewegingsstimuleringsprogramma dat in de wijk of het dorp kan worden uitgevoerd. De Provinciale Sportservice Organisaties (PSO) in Nederland, verenigd in SK12, zijn de partners van de Stichting GALM in de werving en uitvoering van lokale SCALA projecten in Nederland. Medewerkers SCALA 12

13 van PSO s zijn door de Stichting SCALA geschoold om een SCALA project op te zetten en te begeleiden bij de uitvoering. Ook beschikken de PSO s over een volledige, door de Stichting GALM ter beschikking gestelde fittest (inclusief software). De Stichting GALM heeft met alle PSO s die zijn verenigd in SK12 en de stichting Goud Vereg (provinciale Sportservice organisatie voor ouderen in de provincie Groningen) een licentie overeenkomst gesloten om (exclusief) GALM te mogen aanbieden aan en uitvoeren bij gemeenten. Op deze manier is er een landelijk dekkend netwerk ontwikkeld voor de uitvoering van SCALA in Nederland. Door dit netwerk zijn tot 1 januari 2016 in totaal 97 SCALA en GALM/SCALA combinatie SCALA projecten uitgevoerd. Naast de uitvoering van SCALA is het SK12 netwerk ook betrokken bij de scholing van SCALA docenten. Tot nu toe zijn door het SK12 netwerk en een aantal CIOS opleidingen in totaal 25 SCALA docenten opgeleid. Kosten max 200 woorden Wat zijn de kosten van de interventie? Benoem daarbij de personele (in aantallen uren) en de materiële kosten. De kosten van de uitvoering zijn gebaseerd op een standaard gecombineerd GALM-SCALA project van 15 maanden, waarbij ongeveer ouderen worden benaderd, 100 en resp ouderen meedoen aan GALM en SCALA. In onderstaande uren- en kostenoverzicht kan voor GALM dan 2/3 en voor SCALA 1/3 van de kosten worden toegerekend. Personele kosten Voorbereidingskosten (opstellen werkplan en convenant, overlegkosten) 35 uur Aantal uur voor werving- en fitheidstest medewerkers 260 uur Aantal uur voor medewerkers Provinciale Sport Organisatie, lokale coördinator en St. GALM 115 uur Aantal uur voor GALM docenten (60 weken voor 7 groepen a 1,25 uur) 525 uur Materiele kosten Zaalhuur (benadering 3 uur, fittest 10 uur, programma 420 uur á 25,-) Catering en materialen fittest Spelmateriaal PR en communicatiekosten (folders, brieven, uitnodigingen) Evaluatie-Monitoring-Advisering-ZEMBLA-scholing Rapportage fittest (aleen test 1 & starttarief tot 150 deelnemers, indien ook test 2 dan 750,-) 400 Licentie landelijke Stichting GALM) ZEMBLA training Scholing GALM & / SCALA docenten (alleen indien er geen docenten beschikbaar zijn & kostenefficiënter indien gecombineerd met andere gemeenten) De eigen bijdrage van de deelnemers kan worden geraamd op SCALA 13

14 3. Onderbouwing Probleem max 400 woorden Voor welk probleem of (mogelijk) risico is de interventie ontwikkeld? Omschrijf aard, ernst, spreiding en gevolgen. Directe aanleiding voor het ontwikkelen van een bewegingsstimuleringsmethode voor senioren met een chronische aandoening en/of lichamelijke beperking waren: -de behoefte aan specifieke sport- en bewegingsprogramma s voor senioren met een chronische aandoening. Er zijn in Nederland ouderen met een chronische aandoening in de leeftijd van jaar (76% van van ) (CBS, 2016). -de hoge prevalentie van bewegingsarmoede bij ouderen met een chronische aandoening. Gemiddeld zijn van de ouderen met een chronische aandoeningen in de leeftijdsgroep jaar lichamelijk niet of onvoldoende lichamelijk actief (60% van ) (CBS, 2016). -de invalshoek dat bewegen bij mensen met een chronische aandoening in het teken dient te staan van het verruimen van gedragsmogelijkheden; -het aangetoonde tertiair preventieve belang van lichamelijke activiteit voor het verloop van chronische aandoeningen. Lichamelijke activiteit is een aantoonbaar bewezen onafhankelijke risicofactor voor het optreden van ziekte en aandoeningen. Aangetoond is dat lichamelijke activiteit invloed uitoefent op mortaliteit, cardiovasculaire functie, gewicht, plasma lipiden, glucosetolerantie, osteoporose, artrose en reumatoïde artritis, spierkracht en balans, behoud van mobiliteit, flexibiliteit en welbevinden (Bouchard e.a., 2000, De Klerk & Waarts, 2001; Furst e.a, 1987; Green e.a.,1995; Kesaniemi e.a., 2001; King e.a., 1993; Schuit e.a., 1999; Schuit & Vos, 2002; USHHS, 1996;). Lichamelijke inactiviteit levert naast roken en voeding een belangrijke bijdrage aan de meest voorkomende doodsoorzaken zoals coronaire hartziekte, beroerte, longkanker, dikke darmkanker, borstkanker, suikerziekte en CARA in Nederland (Chorus e.a., 2010). De invloed van lichamelijke inactiviteit op het sterfterisico neemt, mede onder invloed van veroudering, toe met het stijgen van de leeftijd. De effecten zijn verhoudingsgewijs iets ongunstiger voor vrouwen dan voor mannen. Bovendien bevordert lichamelijke inactiviteit risicofactoren van genoemde ziekten zoals hypercholesterolemie, hypertensie en obesitas (Bouchard e.a., 1994; Maas, 1997; USHHS, 1996). Op grond van dosis respons onderzoek (Helmrich e.a., 1991; Leon e.a., 1987; Paffenbarger e.a.,1986; Slattery e.a., 1989) kan worden geconcludeerd dat een toename van lichamelijke activiteiten in de orde van grootte van 150 kcal per dag, respectievelijk 1000 kcal per week tot een substantiële verbetering van de gezondheid en daling van het sterfterisico leidt. Lichamelijke activiteit bevordert de kwaliteit van leven op vier manieren volgens een Europese review namelijk door verbetering van motorische fitheid (uithoudingsvermogen, kracht), fysiologische fitheid (bloeddruk, hartslag, BMI), cognitief functioneren (geheugenfunctie, concentratievermogen, coping) en welbevinden (gezondheidsbeleving, zelfwaardering, depressiviteit). Met de toename van de leeftijd bevordert lichamelijke activiteit de zelfredzaamheid (de uitvoering van BADL en IADL taken) van ouderen (Chin a Paw, 1999; Van Heuvelen, 1999). Oorzaken max 400 woorden Welke factoren veroorzaken het probleem of (mogelijk) risico? Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Aan te pakken factoren max 200 woorden Welke factoren pakt de interventie aan en welke onder 1.2 benoemde (sub)doelen horen daarbij? Klik hier als u tekst wilt invoeren. SCALA 14

15 Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. Verantwoording max 1000 woorden Maak aannemelijk dat met deze aanpak ook daadwerkelijk de doelen bij deze doelgroep bereikt kunnen worden. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. SCALA 15

16 4. Onderzoek 4.1 Onderzoek naar de uitvoering max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de uitvoering van de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van ieder genoemd onderzoek mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave (indien gepubliceerd) b) Het type onderzoek, de onderzoeksmethode en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot inzicht in de mate waarin activiteiten zijn uitgevoerd volgens plan, het bereik van de interventie, de waardering en ervaring van de uitvoerders en doelgroep, succes- en faalfactoren, en -indien beschikbaar- de uitvoerbaarheid, de randvoorwaarden en de omgevingsvariabelen. Bereik van de interventie: Er zijn sinds de start van SCALA 90 projecten uitgevoerd in meer dan 50 gemeenten. In totaal zijn er 180 SCALA groepen gestart met in totaal 2350 deelnemers. Opzet onderzoek Er is evaluatieonderzoek uitgevoerd onder de SCALA deelnemers (n=110 deelnemers) en lesgevers (n= 20). Er is effectonderzoek uitgevoerd (voor-nameting bij interventiegroep) en procesevalutieonderzoek onder deelnemers en lesgevers waarbij met name naar de ervaringen van deelnemers en lesgevers is gevraagd. Het onderzoek is uitgevoerd in de provincie Groningen, Friesland en Drenthe in de periode (De Greef e.a., 2010). Samenvatting resultaten: Mening en ervaring deelnemers en lesgevers: De tevredenheid onder de deelnemers is groot. Ruim 80% is van mening dat ze door het programma meer zijn gaan bewegen en ruim 75% is van mening dat hun kwaliteit van leven is verbeterd. De lesgevers, die het lesgeven aan ouderen met een chronische aandoening/lichamelijke beperking als uitdagend ervaren, wijzen erop dat ouderen met een chronische aandoening door het ziektebeloop soms langere tijd niet in staat zijn om aan het programma deel te nemen. Het vraagt vrij veel tijd van de lesgevers en deelnemers om contact te onderhouden met deelnemers die wegens hun ziekte zijn uitgeschakeld en na een tijd weer willen deelnemen aan SCALA. Door de heterogenitieit van de SCALA groepen is het noodzakelijk dat het beweegaanbod op individuele deelnemers wordt afgestemd. Dit vraagt om meer voorbereidingstijd van de lesgever. Bovendien zijn, vanwege het ziekteverloop, niet altijd alle SCALA deelnemers op de les. Dit vraagt extra tijd van de lesgevers, omdat ze vaker met SCALA deelnemers moeten bellen, appen of mailen over het ziekteverloop. Succesfactoren: De implementatie van het SCALA project wordt bevorderd omdat het programma is aangepast aan de functionele capaciteit van de deelnemers. In de tweede plaats bevordert de ontwikkelde SCALA methode en alle daarbij behorende instrumenten en protocollen een gestandaardiseerde uitvoering. Door deze kennis beschikbaar te stellen aan Provinciale Sportservice Organisaties én consulenten van Provinciale Sportservice Organisaties te scholen in het uitvoeren van SCALA is het mogelijk gebleken om de kwaliteit van SCALA methode te garanderen. Door de SCALA methode regelmatig te evalueren en daarbij deelnemers, lesgevers, gemeenten en sportraden te betrekken is de methode waar nodig vernieuwd. In de derde plaats garandeert de netwerkaanpak bij de implementatie van het project de organisatorische inbedding in het provinciale en het lokale sport-, beweeg- en gezondheidsbeleid. Tot slot is de SCALA methode voor sedentaire senioren met een chronische aandoening een aantrekkelijke manier om meer te gaan bewegen. De SCALA methode is dus niet alleen in staat om de doelgroep (sedentaire ouderen met een chronische aandoening) te bereiken, maar ook om ouderen met een chronische aandoening met weinig bewegingservaring door een gevarieerd aanbod spelplezier te geven en de kwaliteit van leven en fitheid en SCALA 16

17 gezondheid te verbeteren. Faalfactoren/verbeterpunten: Een belangrijkste faalfactor is het relatief gering aantal ouderen met een chronische aandoening dat lokaal kan worden geworven. Gemiddeld worden er SCALA deelnemers geworven. Gemeenten vinden de kosten daarom relatief hoog. Door GALM en SCALA te combineren brengen we de kosten van de werving van SCALA naar beneden. Een ander punt van aandacht (niet zoezeer een faalfactor) is het geringe aantal deelnemers aan een SCALA groep. Omdat ouderen met chronische aandoening kwetsbaar zijn kan een lesgever maar een beperkt aantal deelnemers begeleiden (12-14 deelnemers). Dit betekent dat de kosten voor de uitvoering van een SCALA groep gemiddeld hoger zijn dan die van een GALM groep (met deelnemers). 4.2 Onderzoek naar de behaalde effecten max 600 woorden Wat is op basis van het beschikbare onderzoek bekend over de behaalde effecten met de interventie? Beschrijf kort welke onderzoeken zijn gedaan en wat daarvan de uitkomsten waren. Stuur bij het indienen van het werkblad de volledige publicatie van iedere genoemde studie mee. Beschrijf per onderzoek: a) De titel, auteurs, organisatie en jaar van uitgave b) Het type onderzoek, de meetinstrumenten en de omvang van het onderzoek c) Een samenvatting van de meest relevante uitkomsten met betrekking tot het bereik van de interventie, de gevonden effecten en -indien beschikbaar- de door de doelgroep ervaren effectiviteit en de mate waarin de veronderstelde werkzame elementen daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel (4.2) hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op de niveaus Goed beschreven en Goed onderbouwd. SCALA 17

18 5. Samenvatting Werkzame elementen Wat zijn de werkzame elementen van deze interventie waardoor de gestelde doelen bij de doelgroep gerealiseerd worden? Geef een puntsgewijs overzicht van de belangrijkste werkzame elementen van de interventie. Denk daarbij aan inhoudelijke en praktische elementen. Max 250 woorden Klik hier als u tekst wilt invoeren. Let op: dit onderdeel hoeft niet ingevuld te worden voor erkenning op niveau Goed beschreven. SCALA 18

19 6. Aangehaalde literatuur Maak een alfabetische lijst van alle in deze beschrijving aangehaalde literatuur en gebruik hiervoor de APAnormen (variant met kleine letters, zie aanwijzingen in de handleiding) Bielderman A., De Greef, M., Dijkstra, Y, De Boer, E, Berends, W. (2010). Behoefteonderzoek lichamelijke activiteit ouderen: onderzoek naar het beweeggedrag en de behoefte aan lichamelijke activiteit onder ouderen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen Bewegingswetenschappen. Bielderman, A., Van Der Schans, C.P., Van Lieshout, M. J., De Greef, M., Boersma, F., Krijnen, W.P., Steverink, N. (2013). Multidimensional structure of the Groningen Frailty Indicator in community-dwelling older people. BMC Geriatrics,13:86. Bouchard, C. (ed). (2000). Physical activity and obesity. Champaign Illinois: Human Kinetics. Bouchard, C., Shepard, R.J., Stephens, T (eds). (1994). Physical activity, fitness and health. Champaign, Illinois: Human Kinetics. CBS, Statline, Verkregen via: Chin A Paw, M. (1999). Aging in Balance. Physical exercise and nutrient dense foods for the vulnerable elderly. Thesis. Wageningen: Wageningen University. Chorus, A. (2010). Bewegen in Nederland: Chronisch zieken. In: Hildebrandt, V.H., Chorus, A.M.J., Stubbe, J.H. (Red.). Trendrapport Bewegen en gezondheid 2008/2009. Leiden: TNO. Chorus, A.M.J., Hopman-Rock, M. (2004). Chronisch zieken en bewegen. In: Hildebrandt, V.H., Ooijendijk, W.T.M., Stiggelbout, M., Hopman-Rock, M. (Red.). Trendrapport Bewegen en gezondheid 2002/2003. Hoofddorp/Leiden: TNO. De Greef, M. (2000). SCALA: een nieuwe manier om mensen met een chronische aandoening te stimuleren (sportief) actief te worden. De Aanpak 12: De Greef, M., Dijkstra, Y., Bos, S., Jansma, F., Kroes, G. (2003). The effects of a Health-Enhancing Physical Activity Strategy on Physical Fitness for the elderly with a Chronic Disease: First results. In: Dinold, M., Gerber, G., Reinelt, T. (eds). Towards a Society for All-through Adapted Physical Activity. Proceedings 13th International Symposium Adapted Physical Activity, 2001 AFAPA Wien (pp ). Wien: AFAPA. De Greef, M., Dijkstra, Y., Ottens, N.M., Jansma, F.F.I. (2003). Reliabilities of the Groningen Functional Capacity Test. Perceptual and Motor Skills, 96: De Greef, M., Jansma, F., Dijkstra, Y. (2001). Evaluatieverslag van SCALA pilot projecten. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen Bewegingswetenschappen. De Greef, M., Stevens, M., Bult, P., Lemmink, K.A.P.M., Rispens, P. (1999). Groninger Actief Leven Model. Een strategie van sportstimulering voor Senioren (Handboek GALM 2e druk). Haarlem: de Vrieseborch. De Klerk, M., Waarts, A. (2001). Lichaamsbeweging In: De Klerk, M. (red.). Rapportage Ouderen: veranderingen in de leefsituatie (pp ). Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Dijkstra, Y., Jansma, F., Bult, P., De Jong, J., De Greef, M.H.G., Lemmink, K.A.P.M., Stevens, M. (1999). SCALA, een sportstimuleringsstrategie. Lichamelijke Opvoeding, 4: Dontje, M.L., Krijnen, W.P., De Greef, M.H.G., Peeters, G.M.E.E., Stolk, R.P., Van Der Schans, C.P., Brown, W.J. (2016). Effect of diagnosis with a chronic disease on physical activity behavior in middle-aged women. Preventive Medicine, 83: SCALA 19

20 Furst, G.P., Gerber, L.H., Smith, C.C., Fisher, S., Shulman, B. (1987). A program for improving energy conservation behaviors in adults with rheumatoid arthritis. Am J Occup Ther, 41(2): Green J.S., Crouse, S.F. (1995). The effects of endurance training on functional capacity in the elderly: a meta analysis. Medicine Science Sports and exercise, 27: Hofman, M. (2006). Sport, Spel en Spirit, sporten met senioren. Baarn: de Bark. Hofman, M. (2014). Fit en Vitaal, sporten met senioren. Baarn: de Bark. Jansma, F.F.I., De Boer, M.E, Dijkstra, Y., De Greef, M.H.G. (2001). Chronische aandoeningen en lichamelijke handicaps en sportparticipatie. Lichamelijke Opvoeding, 5: Kesaniemi, Y.A., Danforth, E., Jensen, M.D., Kopelman, P.G., Lefebvre, P., Reeder B.A. (2001). Doseresponse issues concerning physical activity and health: an evidence-based symposuim. Medicine & Science in Sport & Exercise, 33(6 Suppl):S351-S358. King, C., Taylor, C.B., Haskell, W.L. (1993). Effects of differing intensities and formats of 12 months of exercise training on psychological outcomes in older adults. Health psychology, 12: and correctum 405. Lemmink, K.A.P.M. (1996). De Groninger Fitheidstest voor ouderen. Ontwikkeling van een meetinstrument. Dissertatie. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen Bewegingswetenschappen. Leon, A.S., Connett, J., Jacobs, D.R. jr, Rauramaa, R. (1987). Leisure time physical activity levels and risk of coronary heart disease and death: the Multiple Risk Factor Trial. Journal of the American Medical Association, 258: Maas, I.A.M., Gijsen, R., Lobbezoo, I.E., Poos, M.J.J.C. (1997). Volksgezondheids Toekomst Verkenning (VTV). Deel 1 De gezondheidstoestand: een actualisering. Maarsen: Elsevier/de Tijdstroom. Marcus, B.H., Owen, N. (1992). Motivational readiness, self-efficacy and decision-making for exercise. J Appl Soc Psychol, 22:3-16. Paffenbarger, R.S. jr, Hyde, R.T., Wing, A.L., Hsieh, C.C. (1986). Physical activity and all cause mortality and longevity of college alumni. New England Journal of Medicine, 314: Rikli, R. E., Jones, C.J. (1999). Development and validation of a functional fitness test for community residing older adults. Journal of Aging and Physical Activity, 7(2): Schuit, A.J., Feskens, E.J.M., Seidell, J.C. (1999). Lichamelijke activiteit in samenhang met sociaaldemografische determinanten en gezondheidskenmerken bij volwassen mannen en vrouwen in Amsterdam, Doetinchem en Maastricht. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 143(30): Schuit, J., Vos, W. (2002). Verandering in lichaamsbeweging, risicoprofiel voor hart- en vaatziekten en kwaliteit van leven. In: Ooijendijk, W.T.M., Hildebrandt, V.H., Stiggelbout, M. (red.). Trendrapport Bewegen en Gezondheid. Heerhugowaard: PlantijnCasparie. Slattery, M.L., Jacobs, D.R. jr, Nichaman, N.Z. (1992). Leisure time physical activity and coronary heart disease death: the U.S. railroad Study. Circulation, 79: Stevens, M., Moget, P., De Greef, M.H.G., Lemmink, K.A.P.M., Rispens, P. (2000). The Groningen enjoyment Questionnaire (GEQ): A Questionnaire to measure enjoyment in leisure-time physical activity. Perceptual Motor Skills, 90: Thomas, S., Reading, J., Shephard, R.J. (1992). Revision of the physical activity readiness questionnaire (PAR-Q). Canadian Journal of Sport Sciences, 17: US Department of Health and Human Services (USDHHS). (1996). Physical activity and health: a report of the Sergeon General. Atlanta: US Department of Health and Human Services, Centre off Disease Control and Prevention, National Centre for Chronic Disease Prevention and Health Promotion. SCALA 20

21 Van Heuvelen, M.J.G. (1999). Physical Activity, Physical Fitness and Disability in Older persons. Thesis. Groningen: Northern Centre of Healthcare Research, University Groningen. SCALA 21

22 7. Praktijkvoorbeeld Beschrijf, indien beschikbaar, in max. 600 woorden een praktijkvoorbeeld van de uitvoering van de interventie: hoe was de situatie voor, tijdens en na de interventie? SCALA 22