Timmermansmerk. Carpenter s

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Timmermansmerk. Carpenter s"

Transcriptie

1 Timmermansmerk UDC 003.6: Mark on timber Carpenter s mark RVblad 01-1 Timmermansmerken H. Janse Timmerlieden hadden in de late middeleeuwen, evenals de steenhouwers, een eigen handmerk. Er werd in het timmerambacht niet gewerkt in stukloon of op een andere basis van prestatiebeloning. Over het algemeen werd er gewerkt op basis van een bestek, waarin het werk omschreven was. Er was dus geen aanleiding om elk onderdeel van een houtconstructie te voorzien van het merk van de timmerman, die het maakte. Toch vindt men in houtconstructies sedert het einde van de 13de eeuw regelmatig grote merken van timmerlieden, die het kennelijk uit vaktrots in het door hen vervaardigde werkstuk sneden. Soms staan de merken op een in het oog lopende plaats, soms verscholen in naar elkaar gerichte delen van de constructie. De merken bestaan uit rechte strepen, die met een hol mesje, een rits, in het hout werden gesneden. Zij moeten niet verward worden met de telmerken, die wel op ieder onderdeel werden aangebracht en de plaats van het deel in de constructie aangaven. De strepen van de timmermansmerken zijn over het algemeen breder en groter dan die van de telmerken. Het kan voorkomen, dat op één onderdeel meer dan één timmermansmerk voorkomt, waaruit kan bljken, dat er meerdere timmerlieden aan het werkstuk bezig zijn geweest afb. 1. Er komen ook nog andere tekens en onderdelen voor, die noch het persoonlijk merk van de timmerman zijn noch als telmerk kunnen worden aangemerkt. Die merken kunnen op het hout zijn aangebracht voor het per vlot over de rivieren naar onze streken werd vervoerd of na aankomst in Nederland in de stäpelplaatsen met een teken, waarmee de koper werd aangeduid of de gekochte partij werd gemerkt. Wij hebben drie merken samengevat met de aanduiding vlotmerk. 1. Krommenie, Hervormde kerk, klokkestoel. Twee tlmmermansmerken, aangebracht op een korbeel, 15de eeuw? Tijdens de bewerking van het hout werden die merken soms doorgezaagd, zodat er een onduidelijk samenstel van strepen overbleef. Timmermansmerken zijn in Nederland nog niet systematisch verzameld. Het is opvallend, dat met name in kapconstructies in sommige gebouwen talrijke van dergelijke merken zijn aangebracht, in andere vrijwel geen. Soms komt één merk vele malen voor, zoals op alle spanten in het schip van de Grote kerk te Dordrecht. In andere gevallen zijn er meerdere merken aangebracht, waaruit moet worden opgemaakt, dat er ook meerdere timmerlieden aan dat gebouw gewerkt hebben. Het is een uitzondering als er in een kap 18 verschillende merken worden gevonden, zoals in de grote kap van de gasthuiszaal van het voormalige pest- en leprozenhuis aan de Schotersingel te Haarlem. Soms komt één merk in verschillende gebouwen voor, zoals een vijfpuntige ster, die aan het einde van de 13de eeuw zowel in de Dominicanenkerk als de Franciscanenkerk te Maastricht is aangebracht. Men dient zich bij dit alles te realiseren, dat een houtconstructie meestal niet op het werk gemaakt werd en vaak niet eens in de zelfde plaats maar over grote afstanden tussen werkplaats en werk vervoerd werdz. De merken behoren dus soms niet aan de plaatselijke timmerlieden maar kunnen handmerken zijn van ambachtslieden, die op tientallen kilometers 2. Bozum, toren van de Hervormde kerk, merk op klokkestoel van de bouwplaats woonden. Zo weten we, dat de kap van de Sint Catharijnekerk te Brielle in 1476 in Brussel werd gemaakt door Henri Marissi9. De kappen van het Vrouwekoor en de noordbeuk van de Oude kerk in Delft werden in 1541 en 1544 aangenomen door Claes Matheeusz en Mathjs Hubertsz van Gorinchem. Helaas kennen we van geen van deze timmerlieden het handmerk. Er zijn rond het gebruik van de handmerken van timmerlieden nog vele vragen. Wellicht kan dit artikel een aanzet geven tot de oplossing ervan. RDM.2 RV 1988/10 15

2 TIMMERMANSMERKEN AMSTERDAM Oude kerk Binnenlandv. kapel, RVblad 01-2

3 RVblad 01-3 Noten H. Janse, Kapconstructies

4 Telmerk UDC 003.6: Mark on timber Assembly mark Telmerken 1 Dr. ing. H. Janse Inleiding Op onderdelen van vrijwel alle middeleeuwse houtconstructies komen tekens voor, die door de timmerlieden in het hout zijn gesneden. Deze tekens verschillen in vorm en afmetingen van de timmermansmerken, de handtekeningen van de timmerlieden 2. Er is sprake van een stelsel van strepen en dwarsstrepen, die een getal aangeven. Wij noemen die tekens daarom telmerken 3. Zij hebben een andere betekenis dan de zogenoemde paringen. Dat zijn strepen, die een timmerman over twee te verbinden onderdelen van een houtconstructie zet om aan te geven, dat zij bij elkaar behoren. Het fenomeen telmerk wordt nergens in de vele ons bekende bestekken en werkbeschrijvingen uit middeleeuwen en 17de eeuw aangegeven. Het moet voor de ambachtslieden zo vanzelfsprekend zijn geweest, dat het niet nodig was het te omschrijven. Bij handwerk verschillen alle maten van de onderdelen en de verbindingen, zodat verwisseling niet mag plaatsvinden. De vele onderdelen van een dergelijke constructie dienden dus in de werkplaats nauwkeurig te worden gemerkt om ze na transport bij elkaar te kunnen brengen. Het gereedschap, waarmee het merken gebeurde, is niet op oude afbeeldingen teruggevonden. Het is een gootvormig mesje, voorzien van een snijkant aan één zijde van de goot, die een breedte heeft van enkele millimeters afb. 1. Aan het schuin oplopende handvat wordt het mesje door het hout getrokken afb. 2. Een klompenmaker hanteert nog steeds een dergelijk stuk gereedschap om er kerfsnedeversieringen mee te maken. Hij noemt het een rits. De strepen van de gesneden merken, die met een dergelijk gootvormig mesje zijn aangebracht, worden gekenmerkt door een geul die aan 1. Snijmesje voor merken. Collectie Streekmuseum Valkenburg (L.) het begin geleidelijk in het hout loopt en aan het einde op dezelfde wijze omhoog komt. Dit is in tegenstelling tot de met een beitel gehakte merken uit latere perioden, die aan het begin en het einde van de strepen steil in het hout zijn gestoken en een V-vormige doorsnede hebben. Soms zijn de merken met een scherp voorwerp in het hout gekrast, zodat rafelige ondiepe krassen ontstonden. Wij noemen dat gekraste merken. Zij zijn meestal slecht zichtbaar. Beter zijn de gezaagde merken te zien, die met een zaag in het hout zijn 2. Het sngden van een telmerk. aangebracht. Spaarzaam komen in het oostelijke grensgebied van Nederland ook merken voor, die met een kleine bijl zijn aangebracht. De timmerlieden maakten de onderdelen van omvangrijke houtconstructies vooraf in de werkplaats gereed, soms op een grote afstand van de bouwplaats. De kap van de Sint Catharijnekerk te Brielle (Z.H.) bijvoorbeeld, werd omstreeks 1476 in Brussel gereedgemaakt, naar Brielle verscheept en daar gemonteerd 4. In de Zuidelijke Flevopolder werd RDMZ RV 199Of 19-20

5 RVblad XI XII YIII Yllll x x I x( \\ IIIX Ac \\\\ x \ xc \\x( xcu -kt- II\\ AT- 4-r \ --hl-\\ --er\\\ ai-\\\\ -VA x I xc II 7% f// 7% Y&.Y+s \ $g \\ 24x I l l Jk% \\\\ Jíví in de buurt van Almere een wrak van een schip gevonden, waarbij vele onderdelen werden aangetroffen van een kap met houten tongewelf, vermoedelijk daterend uit het begin van de 15de eeuw. De onderdelen waren alle voorzien van telmerken. Het betrof hier kennelijk een transport van klaargemaakte delen van een te bouwen kerkkap, die via de Vecht en de Zuiderzee op weg waren naar een onbekende bestemming 5. -, Sedert het begin van de middeleeuwen werd een even ingenieus als eenvoudig systeem ontwikkeld om de in één vlak van een houtconstructie bij elkaar behorende onderdelen zó te merken, dat zij duidelijk te onderscheiden waren van de onderdelen in evenwijdige s vlakken. Hoeveel vlakken er konden zijn wordt pas duidelijk, als wordt bedacht, dat het niet alleen gaat om de kapgebinten, maar ook om de zogeheten gespannen. De Oude kerk te Amsterdam heeft aan de noordzijde en aan de zuidzijde een 14de-eeuwse zijbeuk van 45 meter lengte. Iedere beuk heeft 9 kapgebinten en respectievelijk 62 en 70 gespannen afb. 25. De 50 meter lange kap van de Sint Martinuskerk te Doesburg (Gld.) telt meer dan 80 achter elkaar staande constructievlakken. De kap van koor en schip van de kerk te Workum (Fr.), daterend uit de 16de eeuw, telt 11 kapgebinten en 128 gespannen. Het laat 14de-eeuwse koor van de Grote of Sint Bavokerk in Haarlem telt 13 kapgebinten en 72 gespannen en het 45 meter lange schip en de 3. Het grondsysteem van de telmerken, ontleend aan de kappen van de zijbeuken van de Oude kerk te Amsterdam, ca aansluitende viering hebben 13 kapgebinten en 128 gespannen. b. Middeleeuwse merktypen 1. Het grondsysteem Het grondsysteem van de telmerken is eenvoudig afb. 3. Men moet geen vergelijking maken met het systeem van de Romeinse cijfers en met het bekende turven. Beide vormen lijken er op, maar hebben er niet veel mee gemeen. De 1 is één streep, die ongeveer loodrecht op de lengterichting van het constructiedeel in het hout is getrokken (/). De 2 bestaat uit twee strepen (//), de 3 en de 4 zijn drie en vier lijnen (///, ////). De 5 lijkt soms op een V, maar staat meestal ondersteboven. Vaak is het een schuine lijn, op het midden waarvan een stuk lijn schuin naar beneden loopt (A ). Deze figuur moet worden beschouwd als een schuine streep met aan één zijde een dwarslijn. De schuine streep is een balk, waarop de tientallen worden genoteerd. Een 10 wordt aangeduid door een schuine streep met een kruisende dwarsstreep (X). De 5 wordt dus als een half tiental gesneden; de 15 is een schuine streep met anderhalve dwarsstreep. De 20 is een balk met twee dwarsstrepen enzovoorts. De tussenliggende getallen hebben één, twee, drie of vier strepen naast de hele of halve tientallen afb. 4. De 6 is een op 4. Telmerk 49. Amsterdam, Oude kerk, ca

6 5. Telmerk 112 rechts. Haarlem, Grote of Sint Bavokerk, ca zijn kop staande V met één streep ernaast. De plaats van deze streep doet er niets toe; die kan zowel ervoor als erachter staan. Het teken bestaande uit een V met links ernaast een streep is dus ook 6. Bij de ons bekende lange kappen zijn de hoge tientallen steeds genoteerd als een balk met zes, zeven en acht dwarsstrepen, ondanks het feit, dat het menselijk oog eigenlijk maar vijf strepen ineens kan overzien. Het tellen van deze grotere aantallen levert dan ook moeilijkheden op en zal wel eens aanleiding hebben gegeven tot vergissingen. In de kap van het middenschip van de Grote of Sint Bavokerk in Haarlem met haar 128 sporenparen, daterend uit de tweede helft van de 15de eeuw, was het normale systeem geheel onbruikbaar. Daar is analoog aan de tientallen een symbool voor 100 gebruikt, dat gevormd wordt door een cirkel rond het teken voor 10 getrokken afb. 5. De 50 werd aangegeven als de helft van het symbool voor 100 afb. 6. Dit systeem schijnt alleen in de Sint Bavo in Haarlem te zijn toegepast. Het hiervoor beschreven grondsys- teem van telmerken kwam tot ontwikkeling in de loop van de 12de eeuw. Oudere kappen in Nederland en België vertonen al genummerde onderdelen, maar de nummers bestaan alleen uit naast elkaar geplaatste strepen. In de kap van het huis Drakenburg, Oude Gracht 114 in Utrecht, gebouwd omstreeks 1295, zijn de merken 1 tot 14 als strepen weergegeven, 15 is een kruis met een V, 20 een balk met twee strepen en 25 een balk met twee en een halve dwarsstreep afb. 7. De halve dwarsstreep is er haakvormig, niet evenwijdig aan de beide tientalstrepen. In andere gebouwen uit dezelfde periode komen verschillende varianten van deze tekens voor. 11. Onderscheid tussen links en rechts Sedert het einde van de 13de eeuw werden de kapconstructies steeds ingewikkelder. Om bij het bouwen van een kap snel de onderdelen aan de linker en de rechter zijde van elkaar te kunnen onderscheiden werd sedertdien aan de merken aan één kant een teken toegevoegd, dat richtingsteken genoemd wordt. De indruk bestaat, dat die plaats afhankelijk was van de links- of rechtshandigheid van de merkende timmerman. 1. Vlaamse telmerken. In verreweg de meeste onderzochte kappen in Vlaanderen en zuidwestelijk Nederland uit de periode tussen 1300 en 1600 bestaat het onderscheidingsteken uit een dwarsstreep aan de laatste streep van het telmerk afb. 8. In het gebied van de Gelderse IJssel was deze Vlaamse merkwijze in de 14de en de 15de RVblad OZ-3 6. Telmerk 50. Haarlem, Grote of Smt Bavokerk, ca eeuw gebruikelijk. Elders in Nederland komt het systeem met een dwarsstreep als richtingsteken weinig voor, het meeste nog in Noord-Holland. Bij onderzoek van dit merktype is steeds oppassen geboden. Men dient er zich van te vergewissen of men met een 1 met een dwarsstreep te maken heeft of met een 5 zonder 8. Vlaamse telmerken. 7. Utrecht, Oude Gracht 114, Drakenburg. Telmerken, ca í I ll Illll llli;l,l slirrl lrlililll lllliillr 11111;;1111 Illlilj;llll llllrih h= IA?- ll\ t 11, :+ llllá9+ z I $- Ir% IlÎYt Gt -ti- rz7 ll& j RDMZ RV 1990/19-21

7 RVblad OZ // (J hv 4 u// fq 5 v 9. Telmerken met visjes aan de linker zijde. richtingsteken. Het is noodzakelijk de merken aan beide zijden te onderzoeken. 2. Gehakte gaatjes. In Nederlandse kappen van kort voor 1300 ontbreekt nog een onderscheid tussen links en rechts. In het begin, omstreeks 1300, was het tastenderwijs zoeken naar het beste systeem om links en rechts van elkaar te onderscheiden. Soms vindt men naast de merken aan de rechter zijde kleine gaatjes van enkele millimeters doorsnede, gehakt met een hol beiteltje, een guts. Deze methode was slecht zichtbaar en heeft vrijwel geen navolging gekregen. Soms is er een accentvormig tekentje. 3. Visjes en pqltjes. Een werkwijze, die veel ingang vond, was het aanbrengen van een figuur, bestaande uit twee elkaar doorsnijdende cirkelsegmenten p _ Een rondlopende lijn laat zich met een rits slecht snijden. Daarom is de figuur meestal onregelmatig van vorm afb. 9. In de wandeling wordt dit merkteken een visje genoemd. Voor het gemak wordt deze naam ook hier gebruikt. Het schip van de Oude kerk te Amsterdam, vermoedelijk, daterend uit het tweede kwart van de 14de eeuw, had drie gelijke beuken, overdekt met een kap met een houten tongewelf. De middenbeuk werd in verhoogd, de beide andere kappen bleven bewaard. De onderdelen van de kap aan de noordzijde dragen aan de linkerzijde naast het telmerk 10. Telmerk 17 met visje. Amsterdam, Oude kerk, ca een visje afb. 10. In de zuidbeuk zijn naast de merken aan de rechter zijde pijlvormige tekens aangebracht, bestaande uit een op zijn kop staande V met een streep in het midden afb. ll. Deze pijltjes ziet men ook elders wel eens als richtingsteken, meestal als voor een ander gelijktijdig deel visjes gebruikt zijn. Beide onderscheidingstekens bleven, naast de hierna beschreven typen, nog tot omstreeks 1500 in gebruik. Soms kregen de visjes de vorm van een P of een D. Soms is er een streep met twee schuin omhoog of omlaag staande dwarsstrepen als richtingsmerk. Deze tekens worden wel boompje en kopstaand boompje genoemd afb. 12. Het laatste teken komt veel voor als onderscheidingsteken in elkaar kruisende kappen en dwarskappen, Er zijn gevallen, waarin het visje meedoet in de telling van de strepen en niet als onderscheidingsteken is toegevoegd. De 1 links is dan een streep, rechts is alleen een visje. De 4 links bestaat dan uit vier strepen, rechts zijn drie strepen en een visje. 4. Gebroken merken. In de tweede helft van de 14de eeuw is naast één van de merken 12. Telmerken met boompje en kopstaand boompje. u / x!o xm ll. Telmerken met pqlqes aan de rechter zjde. soms een > als richtingsteken in gebruik gekomen. In de loop van de 14de eeuw werd het in de Noordelijke Nederlanden daarnaast gebruik om tegenover de 1 dit teken te plaatsen, dus als een gebroken / ( > ) afb. 13. De 2 kan dan aan de onderscheiden zijde als een rechte streep met een gebroken streep (/ >) of als twee gebroken strepen ( > >) weergegeven worden. In het eerste geval moet altijd aan de andere kant bekeken worden of daar hetzelfde aantal strepen voorkomt, of één minder. Wanneer het eerste het 13. Rechts gebroken telmerken. Aan de rechter zijde zgn verschillende varia ties aangegeven.

8 R Vblad OZ Telmerk 26 rechts. Amsterdam, Oude kerk, Sint Joriskapel, ca Amsterdam, Oude kerk, Sebastiaanskapel, ca a. Telmerk 2 links, op kapgebint. b. Zogenoemd stoeltjesmerk 2 rechts op hetzelfde gebint. a x geval is, werd het systeem met een apart richtingsteken gevolgd. Het is niet duidelijk aan te geven of er tijdsverschil bestaat tussen het systeem / > en > >. In de Oude kerk te Amsterdam is het tweede systeem gebruikt van omstreeks 1340 tot omstreeks 1500 en daarna pas het eerste systeem. In andere gevallen zou men het omgekeerde kunnen veronderstellen. Er kan ook sprake zijn van verschil in gebruik per regio. Het lijkt het beste geen conclusies aan deze verschillen te verbinden. De gebroken merken 2 en 4 hebben vaak de vorm van de chevrons van politie en militairen (>>, >> >>).Degebroken5 was een moeilijke figuur en kon naar de manier van de individuele timmerman nogal eens van vorm verschillen. De 6 tot 9 zijn meestal een gewoon teken 5 begeleid door één of meer gebroken en rechte lijnen (V>, V/// >). Bij de tientallen kon men de notatiebalk breken of de strepen van de tientallen afb. 14. Niet iedere timmerman zag kans een goede gebroken 5 of 10 te snijden. Soms is de gebroken 5 weergegeven als vier strepen en een gebroken streep (//// <). De gebroken 10 is soms een lijn met een halve dwarsstreep, vier strepen en een gebroken streep. Andere varianten komen ook voor. In de eerste helft van de 16de eeuw kwamen veel afwijkingen voor van de gangbare merken. Het komt dan veel voor. dat 20 RDM.?RV1990/1%22 gevormd wordt door twee maal een X en 25 door X en het gebruikelijke teken 15. Het type met links of rechts gebroken telmerken werd het algemeen gebruikelijke systeem tussen 1400 en , vooral in die gebieden, waar het zogenoemde Vlaamse type met dwarsstreep niet het algemeen geldende was. Dat houdt in, dat in Nederland ten noorden van en tussen de grote rivieren het dateren van kapconstructies aan de hand van telmerken wat gemakkelijker is dan in het zuidwesten. Het Noordnederlandse type drong door in Zeeland en ook elders wel iets in het Vlaamse gebied. 5. Stoeltjesmerken. In Noord-Holland en ook in zuidwestelijk Friesland komen sedert omstreeks 1460 telmerken voor, die aan twee zijden een onderscheidingsteken dragen, aan de linker kant een schuine streep aan de telmerken, rechts een haaks omgebogen lijn. Dat laatste geeft ons aanleiding deze merken stoeltjesmerken te noemen afb. 15a. b. 6. Andere onderscheidingstekens. Soms werd een ingewikkeld systeem bedacht om de onderdelen van verschillende gelijktijdig te bouwen delen van elkaar te kunnen onderscheiden.er werden* combinaties gemaakt van merken met gebroken strepen, een 16. StoeltJesmerken. Amsterdam, Oude kerk, Sebastiaanskapel (boven) en Smidskapel (onder), ca Spoor links 1 Haybalk ;,,recbti Xllh 1

9 a V-vormig gebroken merk, visjes en Z-vormig gebroken merken. Bij kappen met dwars- en kruisarmen zijn vaak ingewikkelde wijzen van merken met onderscheidingstekens bedacht met naast de telmerken cirkelvormige gaatjes afb. 17a, b, streepjes en halve maantjes, met gutsen en beitels ingehakt. 7. Cirkels. De onderdelen van een kap kunnen sedert het einde van de 13de eeuw naast de merken een cirkel als richtingsteken dragen. Dat zijn cirkels met een diameter van enkele centimeters, getrokken met een soort passer, waarvan de afdruk van de punt duidelijk in het midden te zien is. In buitenlandse verzamelingen zijn enkele daarvoor gebruikte passersnijmesjes aangetroffen 6. Het gereedschap heeft een punt met een gootvormig mesje ernaast Gezaagde telmerken In late 15de- en vroege 1 Gde-eeuwse kappen komen sporen voor van naaldhout, die niet over hun volle lengte een vierkant vormen maar aan de top een ronde doorsnede hebben. Het was moeilijk in dit materiaal telmerken te snijden. Zij zijn daarom met een zaag aangebracht. Wellicht is dit de reden, dat in de overgangstijd van gesneden naar de hierna te bespreken gehakte merken meerdere malen ook op eiken onderdelen merken van de middeleeuwse soort voorkomen, die met een zaag zijn gemaakt. De gezaagde merken onderscheiden zich van de gesneden merken, b doordat de lijnen het gehele vlak van spoor of hanebalk oversnijden, wat grover zijn dan de gesneden merken en niet het karakteristieke in en uit het hout lopen vertonen. Deze merken zijn weinig op kapgebinten aangebracht, omdat het te merken vlak dan eigenlijk te groot is voor deze methode. Het zagen van de middeleeuwse 20 was in sommige gevallen ook problematisch. Daarom werden er dan soms twee kruisen gezaagd. De 15 was nog wel te realiseren. IV. In het grensgebied met Duitsland Het is begrijpelijk, dat langs de hele oostelijke grens van Nederland een overgangszone voorkomt, die invloeden uit Duitsland heeft ondervonden op het terrein van constructies en merksystemen. Daarbij moet worden aangetekend, dat het merkwaardig is, dat het Nederlandse taalgebied, waarbij inbegrepen de vroeger Nederlands sprekende streken als Kleef en Oost-Friesland, zich duidelijk onderscheidt van de Duitssprekende landstreken. 18. Oldenzaal, Michoriushuis, Marktstraat 10, voorste deel, x > 4 RVblad Amsterdam, Oude kerk, Sint Joriskapel, driehoekige insnijding in noordelijke zubeuk, ca a. Telmerk 5 links, met gaatje ter onderscheiding van merken in het rechte deel van de kap. b. Overeenkomstig merk 5 rechts. In dit overgangsgebied en ook verder in Nederland (met uitzondering van het westen) worden houtconstructies aangetroffen waarvan de telmerken, samengesteld uit rechte strepen, ook bij getallen boven 5, aan één zijde worden onderscheiden door een lange streep, die er onder langs of overheen loopt. Er ontstond een kamvormige figuur. Het systeem wordt aangeduid als kammerken. Ook komen merken voor, waarvan de streep aan één zijde van de kap de telmerken doorsnijdt of onderstreept. Combinaties van beide typen werden ook gemaakt afb. 18. Soms heeft men bij getallen boven de 5 de strepen van de eenheden niet naast, maar tussen de strepen van de 5, 10, 15 enzovoort getrokken afb NiJmegen, Latijnse school, Merken op kapgebinten. n 1 0 IJU 2 00 UlB 3 000

10 0 u ril QU nun aaa nou11 6 aca A 4Ldf6. I u.. nu uil0 nnn :: uouu nu111 *... v h 0 on 800!mJ A 20. Vier typen gehakte merken. Merkwaardig is, dat vier gebinten in de kap van de kooromgang van de Grote of Sint Jacobskerk te s-gravenhage ook dergelijke merken dragen 7. In gebieden dicht bij de Duitse grens zijn merken aangetroffen, die met een bijl werden gehakt. c. Gehakte telmerken Sedert het laatste kwart van de 15de eeuw kwam uit het zuiden van Vlaanderen een nieuw merksysteem. Door nieuwe ontwikkelingen in de kapconstructies vervielen de hanebalken en was het niet meer nodig, dat sporen paarsgewijs correspondeerden. Daarmee verviel de noodzaak om systematisch telmerken op de sporen aan te brengen. Het was in het algemeen niet meer nodig hoge getallen als telmerk aan te geven. In dezelfde periode werd de kwaliteit van het ijzer zoveel verbeterd, dat het mogelijk werd beitels te maken met een geslepen rechte snede, waarmee in eikehout kon worden gehakt *. Voordien konden wel met holle beitels, zogenoemde gutsen, halve maantjes en gaatjes gehakt worden. Nu kon men korte strepen met een V-vormige doorsnede in het hout hakken, meestal 5/4 of 1% duim (32 of 38 mm) lang. Op die manier was het mogelijk 1 tot 4 met streepjes aan te geven, 5 als V, 6 tot 9 als V met streepjes, 10 als X enzovoort. In hoofdzaak werden deze merken op kapspanten aangebracht, maar ook daarbij was een onderscheid tussen links en rechts nog steeds noodzakelijk. In Friesland komen in de eerste helft van de 16de eeuw telmerken voor, die uitsluitend met een guts zijn gehakt, en uit halve maantjes en samenstellingen daarvan bestaan. Vooral het aanduiden van de linker of de rechter zijde leverde dan eigenaardige moeilijkheden op. In Holland en de overige gewesten treedt het gehakte telmerk over het algemeen eerst sedert omstreeks 1540 op, maar er zijn enkele vroegere voorbeelden. Ook bij gehakte telmerken is het onderscheid tussen links en rechts aangebracht. Aan één zijde zijn vrijwel steeds strepen van ongeveer 3 cm lengte. Aan de andere kant zijn soms gaatjes met een guts gehakt. Soms zijn er rechte strepen aan de andere zijde, die groter of kleiner zijn dan normaal. Ook dan is het onderscheid zichtbaar afb. 20. Men kon op deze wijze alleen a RVblad 02-7 merken aanbrengen en onderscheid maken als het getal niet te groot was. In de kap van de Oudezijdskapel te Amsterdam, die verbrand is in 1966, was bij het in 1644 gebouwde gedeelte de constructie van de middeleeuwse gedeelten gevolgd. Dit hield in, dat ook alle sporen genummerd moesten worden. Met de gehakte merken was dit nauwelijks uitvoerbaar. Vergissingen traden dan ook regelmatig op. Na het midden van de 16de eeuw was het trouwens geen strenge regel meer, dat spanten en sporen precies op volgorde geplaatst moesten worden. Er zijn ook kappen uit de periode na 1550, die nog geheel zijn voorzien van gesneden telmerken. De overgang van gesneden merken naar gehakte merken verliep niet in een kort tijdsbestek. Natuurlijk is het een kwestie van vele jaren geweest voordat een traditie verdwenen was. Er komen dus talrijke mengvormen voor afb. 21, 22. In die overgangstijd van het middeleeuwse merktype naar andere soorten zijn een enkele keer Arabisch cijfers gebruikt. Met het gewone timmergereedschap is dat een moeilijke opgave, maar er zijn enkele voorbeelden aan te wijzen, die vrij duidelijke cijfers te zien geven afb. 23. d. Rood krijt Een enkele maal werden in de 16de eeuw de telmerken niet in het hout gesneden of gehakt, maar erop geschreven of getekend met rood krijt. In de kap van het schip van de Sint Janskerk te s-hertogenbosch. b _-,.....,_ 21. Bovenkarspel (N.H.), Hervormde kerk, gesloopt Gehakte telmerken, ca a. 46 links. b. 52 rechts. RDMZ RV 1990/19-23

11 ) Merk RVblad OZ Amsterdam, Oude kerk, koor, Gehakte Vlaamse telmerken. a. Recht gehakte 7. b. 7 rechts, gehakt met guts als halve maantjes. a b werden naast de Vlaamse telmerken de woorden nordden en suijden geschreven met rood krijt. De kappen werden gebouwd tussen 1520 en e. Waar en hoe werden telmerken aangebracht Nog niet is vermeld, waar de telmerken doorgaans werden gezet. De meeste telmerken komen voor in kapconstructies. Bij een gespan en bij een kapgebint is dat vrijwel steeds op de zogeheten constructiezijde, de kant waarop de verbindingen werden afgeschreven en van waaruit de toognagels werden ingedreven. De sporen en gebinten werden bijna altijd in de juiste volgorde opgericht, zodat men achteruitlopende de goede reeks kan aflezen. Deze stelregel gaat niet altijd op. Een merkwaardige fout, die nog nergens anders is aangetroffen, werd in het begin van de 15de eeuw gemaakt bij het bouwen van de kappen van de middenbeuk en de zuidbeuk van het schip van de Grote kerk te Monnickendam (N.H.). Kennelijk waren van de middenbeuk de sporen op stapels van zes gelegd, met de eerste onder en eindigend bij het elfde stapeltje met 66. Zodoende werden ze niet in de gebruikelijke volgorde geplaatst *maar van 6 tot 1, 12 tot 7, 18 tot 13 enzovoort tot 66 tot 61. Voor de zuidbeuk werden de gespannen op stapels van 10 gelegd en geplaatst van 10 tot 1, van 20 tot 11 enzovoort. Soms werden bij kapspanten en meestal ook bij korbeelstellen van trekbalken de merken aangebracht op de naar elkaar toe gerichte zijden van de open driehoek, gevormd door spantbeen of muurstijl, korbeel en horizontale balk of sleutelstuk. Zo nu en dan zijn in deze gevallen de merken aangebracht naast een pengat op een vlak, dat door een ander constructiedeel wordt bedekt. Bij kappen uit de 14de eeuw komt het regelmatig voor, dat kapgebinten en de daar langs lopende gespannen nog met elkaar verbonden zijn. Gebinten en gespannen zijn dan in één doorlopende reeks genummerd. Bij de hanebalkfliering, die in de 14de en het eerste gedeelte van de 15de eeuw gebruikelijk is en door standvinken ondersteund wordt, werden de windschoren van de standvinken vaak voorzien van een eigen reeks telmerken. Hetzelfde geldt voor de windschoren tussen de spantbenen en de flieringen (de langsbalken op de kapspanten, die de sporen ondersteunen), met name daar, waar deze zowel aan het spantbeen als aan de fliering gepend zijn. Onderdelen van sommige kappen zijn voorzien van onderscheidingstekens, die aan de buitenzijde, dus onder het dakbeschot, zijn gesneden. Die zijn pas tijdens een restauratie zichtbaar. Bij sleutelstukken vindt men op de balk geen telmerk, wel op het sleutelstuk. Aangenomen kan worden, dat de sleutelstukken 23. E Gehakte z Arabische 344&7 cijfers. eerst aan de balk werden bevestigd met houten of ijzeren nagels en daarna de merken werden aangebracht. Onder houten tongewelven werden vaak cirkelvormige houten gewelfschotels aangebracht. Meestal bezaten die acht of zes gesneden stralen, welke in zwaluwstaartvormige sleuven in de schotel werden bevestigd. Stralen en sleuven werden ook van telmerken voorzien. Telmerken werden ook aangebracht op andere houtconstructies dan kappen en balken. Zo zijn er voorbeelden, waar de kinderbalken van telmerken zijn voorzien en op de bijbehorende moerbalk op de overeenkomstige plaatsen de merken zijn gesneden. Het komt ook voor, dat de treden van een spiltrap gemerkt zijn. Zelfs zijn er trappen, waarbij die merken de vorm hebben van gehakte Arabische cijfers. De plaatsen op een puibalk, waar de stijlen in de pengaten moesten komen en op de overeenkomstige stijlen werden ook soms voorzien van telmerken. Onderdelen van bouwwerken in vakwerk, zoals die voorkomen in Zuid-Limburg en in de oostelijke streken van Nederland, zijn ook steeds voorzien van telmerken. Daar hier zowel de delen van constructie-elementen, die haaks

12 RVblad 02-9 merken 24. Utrecht, Nicolaikerk, plattegrond van de kap

13

14 Vlotmerk UDC 003.6: Mark on timber Float mark Vlotmerken Float marks Dr. ing. H. Janse Inleiding Buiten de telmerken en de timmermansmerken worden op onderdelen van oude houtconstructies enkele typen merken aangetroffen, die met een wat grovere rits zijn getrokken dan telmerken en groter zijn. Deze tekens zijn door ons vlotmerken genoemd. Zij werden aangebracht vóór het transport van balken van de uitvoerplaatsen naar de stapelplaatsen en bij verkoop in de stapelplaatsen vóór transport naar de kopers. Het is gebleken, dat thans nog op hout, dat uit Noord-Amerika wordt geïmporteerd, dergelijke merken in gebruik zijn. Merken bij transport van hout Gekapte boomstammen werden van de plaats waar ze geveld waren naar een verzamelplaats aan de rivier gebracht en daar gekantrecht l. Daarna werd het hout per vlot langs een rivier vervoerd of in een schip over zee getransporteerd naar stapelplaat- sen als Dordrecht en Deventer 2. Vermoedelijk werden de balken voor het transport voorzien van een ingesneden merk, zodat de afzender achterhaald kon worden. Balkhout werd meestal in de stapelplaatsen verhandeld wannneer het in een vlot in het water lag of op de houtwerf (houttuin) lag opgeslagen. Na de koop werd het, als de balken nog in het water lagen, voorzien van het merk van de koper 3. Dit merk werd gesneden met een gootvormig haalmes, dat een wat bredere streep trok dan de rits, waarmee telmerken werden gesneden. Bij opgravingen aan de Tolbrugstraatwaterzijde te Dordrecht, die werden uitgevoerd onder leiding van drs. H. Sarfatij van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, is een middeleeuws snijgereedschap gevonden met een gootvormige snijkant aan twee zijden afb. 1. Wellicht is dit een merkijzer uit de houthandel. Het aanbrengen van het merk werd vermoedelijk teykenen genoemd. Voor de Dom te Utrecht werden in grote stukken hout gekocht aen die Vaert, de Vaartse Rijn te Vreeswijk. Na de aankoop 1. Middeleeuws merkgereedschap, te Dordrecht opgegraven. Foto ROB, Amersfoort. RVblad Delft, voormalige Marthakapel, dakspoor met vlotmerk Foto E.J. Nusselder. vermeldde men: Item noch gevaren aen die vart mit Egbert Rutgersz. om dat hout the teykenen ende hier the doen brengen 4. Het gebeurde wel, dat een stuk hout niet op de bestemming terecht kwam, maar elders werd aangetroffen. Zo werd in 1469 in Deventer opgetekend dat er door vissers een grote balk werd opgehaald, die het Stad merck van Zwolle droeg. In 1461 vermeldde men in Kampen: toe tampen toe varen omme enen balke, die men suedde die der stad van Zwolle toebehoeren5. De balk was waarschijnlijk losgeraakt uit een vlot op de IJssel. Typen vlotmerken Het ene type bestaat uit door elkaar lopende lijnen. Soms is er weinig samenhang te herkennen, doordat het merk bij het bewerken van het hout door zaagsneden in stukken werd verdeeld, maar dan lopen de lijnen tot aan de rand van het hout door afb. 2. Deze merken zijn soms moeilijk te onderscheiden van timmermansmerken, die echter niet bewust tot aan de rand van het hout werden doorgetrokken. Het andere type bestaat uit cijfers, RDMZ RV 1990/19-25

15 3. Bozum (Fr.), toren Hervormde kerk, klokkestoel, merk 3975x. 17de eeuw. Foto H.J. van Nieuwenhoven. die soms voor een niet-ingewijde eerst slecht te herkennen zijn. Dat komt, omdat ten eerste de 15de-, 16de- en 17de-eeuwse cijfers afwijken van de thans gebruikte, maar ook omdat een kromme lijn zich moeilijk in het hout laat trekken en de cijfers daardoor een wat gestileerde vorm kregen afb. 3. Deze merken zijn nog aangetroffen op balken uit de 17de eeuw, in dat geval met name op grenehout en dan soms in de vorm van letters afb. 4. Tenslotte zijn er nog gesneden tekens, die niet tot cijfers en letters gerekend kunnen worden. Er zijn ook vlotmerken, die een combinatie van cijfers of getallen en tekens vormen afb. 5. Cijfer- en lettermerken worden met name aangetroffen op zware onderdelen, zoals stijlen van klokkestoelen, kapstijlen, balken en dergelijke. De doorgezaagde rechte lijnen vindt men vooral op kleinere onderdelen van kappen, die in grote hoeveelheden vervaardigd zijn. Vlotmerken buiten Europa Het is gebleken dat, dat uit Noord-Amerika wordt geïmporteerd, thans nog dergelijke merken in gebruik zijn. Zo werd bij een restauratie in Haarlem een tijdelijke gevelbeschieting gemaakt van Canadees Western Red Cedar, waarop gesneden cijfers voorkwamen van een vorm, gelijk aan die welke in Europa tot in de 17de eeuw werden gebruikt. Wellicht hebben de houtbewerkers, die in vroeger eeuwen naar de Nieuwe Wereld trokken, daar 4. Slccnwijk, Grote kerk, balk met merken aan vier zijden, KS handmerk GW. 17de eeuw. Foto H. Janse. eveneens de oude Europese merken in het hout gesneden en zijn die merken daar tot op de dag van vandaag in gebruik gebleven. Noten Zie: H. Janse, Het gebruik van hout in het Nederlandse bouwbedrijf in het verleden, Restauratievademecum RVblad Hout 01-4 (1988). 1 H. Janse, O.C. J D.J. de Vries, De handel en wandel van bouwmaterialen, doctoraalscriptie Rijksuniversiteit Utrecht juni 1984, W. Jappe Alberts, Bronnen tot de bouwgeschiedenis van de Dom te Utrecht. 11, 2. Gravenhage 1969, De Vries, O.C., 9. Summary RVblad 03-2 On some parts of old wooden constructions certain types of marks are to be found which are different form the assembly marks and carpenters marks. They are cut using a cruder implement and are larger than assembly marks. We refer to these as float marks. They were made before the beams were transported from the export locations to the staples and, upon a sale being negotiated in the staple, before transport to the buyers. It has emerged that even today wood imported from North America stil1 carries similar marks. 5. Brielle, Sint Catharijnekerk, kap zuider zijbeuk. Merk 3345 handmerk, 8 (?) Ca Tekening H. Janse.

16 Mark on timber UDC 003.6: RVblad 041 Merken en handelswaar; timmermansmerken opnieuw bezien Mark on wood and merchandise; carpenters marks reconsidered Drs. ing. Chr.J. Kolman en drs. ing. D.J. de Vries Ten Geleide Bijgaand artikel met als titel Merken en handelswaar (timmermansmerken opnieuw bezien) van Chr.J. Kolman en D.J. de Vries is de vierde in de reeks van artikelen, die tot nu toe over dit onderwerp in het Restauratievademecum zijn gepubliceerd. Hieraan vooraf gingen de artikelen van de hand van H. Janse onder de titels Timmermansmerken, Telmerken en Vlotmerken. Zoals de titel van het thans voorliggende artikel reeds suggereert, introduceren de auteurs een nieuwe terminologie, waarmee zij tevens de lezer een iets andere kijk geven op het verschijnsel historische merken ( en handelswaar). Dit artikel vormt zo een welkome aanvulling op de reeds eerder gepubliceerde artikelen over ditzelfde onderwerp, die daarbij mogelijk in een ander perspectief komen te staan. In dit licht bezien acht de Redactieraad van het Restauratievademecum het gewenst bijgaand artikel onder de aandacht van haar lezers te brengen. Redactieraad Restauratievademecum Gangbare interpretatie van het timmermansmerk Bij bouwhistorisch onderzoek is het inmiddels gemeengoed geworden om nauwkeurig te letten op ingekraste, gehakte of gezaagde merktekens en delen van constructies. Dankzij die oplettendheid weten we het een en ander over betekenis en functie van de diverse merktekens. Deze kennis is van belang bij onderzoek naar de datering van gebouwen en studie van de organisatorische gebruiken 1. Merk op dr zijkant van een korbeel III Oudestraat 107 te Kampen. op de bouwplaats in het verleden. De pionier van het onderzoek naar merktekens in en op gebouwen is Herman Janse, die zijn bevindingen in diverse publikaties vastlegde. Toch is niet van alle merken duidelijk, wat ze precies te vertellen hebben. In het artikel over timmermansmerken in het Restauratievademecum eindigt Janse met: Er zijn rond het gebruik van de handmerken van timmerlieden nog vele vragen z. De door Janse zo genoemde timmermansmerken zijn ongeveer 10 tot 20 centimeter hoog, aangebracht op houten constructies met behulp van een rits, een hol mesje afb. 1. De benaming en de daarbij gegeven verklaring suggereren dat deze merken geplaatst zijn door timmerlieden om aan te geven dat zij een bepaalde constructie zouden hebben gemaakt. Het zou daarbij niet om controle of afrekening gaan, maar om een uiting van hun beroepstrots. Over het gebruik van merken in het verleden zijn in de archieven de nodige gegevens te vinden. Koppeling van de bouwhistorische vondsten aan de historische bronnen kan antwoord geven op vragen over aard en toepassing van merktekens, zoals de timmermans- merken. Voor dit artikel is het archiefonderzoek beperkt gebleven tot Kampen en Zwolle, maar het leidt geen twijfel dat bij naspeuringen elders nog meer over dit onderwerp te vinden is. Voor aanvullingen en reacties houden de auteurs c.q. de redactie van het Restauratievademecum zich aanbevolen. Handmerken: essentie en gebruik Merktekens speelden in het dagelijkse leven van de late middeleeuwen en de vroeg-moderne tijd een belangrijke rol. Vrijwel iedereen gebruikte wel een persoonlijk handmerk of handteken, zoals wij tegenwoordig allemaal een eigen handtekening hebben. Handmerken konden in verschillende situaties en voor uiteenlopende doeleinden worden gebruikt. We zullen de belangrijkste mogelijkheden bekijken, waarbij de voorbeelden vooral uit de praktijk van het bouwen en de handel in bouwmaterialen zijn geselecteerd. Het ondertekenen van documenten Mensen die niet konden lezen en schrijven gebruikten hun persoonlijk merkteken of handmerk om juridische, zakelijke of financiële handelingen te bekrachtigen. Een duidelijk voorbeeld van dit gegeven biedt een archivalische tekst uit Kampen over het aannemen van metselwerk aan het huis van Peter Frerixsz door metselaar Jacob Coertsz in Van de afspraken bij de aanbesteding was door één van de aanwezigen bij het overleg een contract opgesteld. De schrijver las aan Jacob het contract voor, waarna die mit selves [eigen] merck hefft onderteycken?. Jacob werd gevraagd of hij ook een exemplaar wilde hebben, maar hij antwoordde dat dat niet nodig was: syn merck weer al1 genoech. Daarmee gaf hij aan dat zijn merkteken voor hem later genoeg bewijs zou zijn om het contract te herkennen. Aangezien hij zelf niet kon lezen, was het bewaren van een complete kopie voor hem niet belangrijk. Jacob vertrouwde voor de inhoud van de overeenkomst op RDMZ RV 1993/30.22

17 RVblad 042 zijn eigen geheugen en dat van de getuigen. In 1538 gaven de kerkmeesters van de Onze Lieve Vrouwekerk te Zwolle, in aanwezigheid van de cameraars van de stad aan Simon Penet uit Antwerpen de opdracht om de lantaarn van de kerktoren, de zogenoemde Peperbus, te bouwer?. Van het oorspronkelijke bestek zijn diverse concepten bewaard. Onder het definitieve stuk staan de handtekeningen van de opdrachtgevers en het merk van Simon Penet met de toelichting: dijt ijl? meyster seijmenb merck omme dat he nijet wal schreijuen en konde, dorch begerten van hem hebbe ic dijt geschreuen afb. 2. Tijdens de bouw in het voorjaar van 1538 ontving meester Simon regelmatig aanzienlijke voorschotten op het door hem aangenomen bedrag. Toen omstreeks de zomer van 1538 met die voorschotten het totale bedrag van de aanbesteding ruim overschreden was en de bouw nog lang niet voltooid, ging meester Simon er sonder orloff vandoor. De cameraars maakten daarna de balans van de schade op in aanwezigheid van de achtergebleven steenhouwersgezellen. Deze gezellen, waarvan we alle namen kennen, erkenden de juistheid van het stuk door het te ondertekenen. Van de zestien gezellen konden er drie hun handtekening plaatsen: de overigen tekenden met hun handmerk. In de betreffende tekst staat: in bijwesen der ghesellen nabescreven, de hoer name een deel hyr onderghescreven hebben ende een deel hoer marcke, de niet scriven konden afb. 3. Helaas weten we niet precies welk merk bij welke persoon hoort, maar het stuk bewijst dat steenhouwersmerken inderdaad handmerken van individuele personen zijn. Uit Zwolle is ook een brief van ca bekend waarin vijf handelaren in Bentheimer zandsteen zich bij de magistraat van de stad. beklagen over de werkzaamheden van de steenmeter die namens de stad toezicht moest houden op de handel in natuursteen in verband met de stedelijke belasting daarop. 2. Aanbestedingscontract van de lantaarn op de O.L.V. toren of Peperbus te Zwolle met het merk van meester Simon Penet omme dat he nyet wal schryuen en konde, G.A. Zwolle, KAOIZ, Getuigenis van zestien steenhouwers- De klacht werd door vier handela- gezellen waarvan er drie hun naam ren met hun naam ondertekend en konden schrijven en dertien tekenden door de vijfde met zijn met hoer marck naar aanleiding van het gewontlijcke merck, zijn gebruike- vetrek van Simon Penet bij de bouw van lijke merk. Het drijven van handel de achtkan te lantaarn op de toren van bracht ook toen al de nodige O.L.V. kerk te Zwolle, 28 juli G.A. correspondentie en administratie Zwolle, KAOIZ, Boek II, 59r. met zich mee. Kooplieden konden daarom meestal lezen en schrijven. Zij gebruikten doorgaans echter hun handmerk om hun eigendom-. i -ra,.b c.3 mj-f-- f-%--a- 1 men en goederen te markeren. Een handmerk was snel geplaatst en ook voor analfabeten herkenbaar. Wat betreft de rechtskracht was het voor de ondertekenaar net zo bruikbaar als de eigenhandig geschreven naam. De Utrechtse timmerman Berent Stevensz onderhandelde in 1558 met het stadsbestuur van Kampen over de voorwaarden waaronder hij in die stad als stadstimmerman kon worden aangenomen. Zijn eigenhandig geschreven brief is ondertekend met zijn naam èn met zijn persoonlijk merkteken7 afb. 4. Herkenning van eigendom Een persoonlijk merkteken was belangrijk voor de identificatie van goederen en van eigendomsrechten op roerend of onroerend goed. Veehouders gaven hun veestapel een brandmerk in de vorm van het handmerk. Men kon meubelstukken, huisraad, gereedschappen en andere persoonlijke eigendommen merken. De toepassing van het handmerk bij de herkenning van

18 RVblad Ondertekening van een brief van de Utrechtse timmerman Berent Stevensz die solliciteerde naar een aanstelling als stadstimmerman in Kampen, goederen speelde in de handel een bijzonder grote rol. Kooplieden die goederen aan te bieden hadden op de markt of die gekochte waren door schippers wilden laten vervoeren, deden er goed aan hun spullen te voorzien van een merkteken. Maar al te gauw konden er goederen kwijtraken of kon er bij het in- en uitladen onenigheid ontstaan over de eigenaar, zeker als het om goederen ging die op eenvormige wijze werden vervoerd in zakken of tonnen. In 1473 waren na afloop van de St.-Michielsmarkt in Zwolle twee halve vaten honing blijven liggen, waarvan de eigendom omstreden was. Schipper Jacob Woltersz meldde zich bij de burge- meester van de stad om te verklaren dat hij de vaten zou vervoeren voor de eigenaar, een zekere Peter Kaken ten Busch. Om dit te bewijzen brachte [hij] mede Peters merck ofte teycken, aldus wesende (*), dair dat ene halve vat mede geteickent was._.. Het andere vat kon met dit merk niet worden geïdentificeerd en dus werd een ieder opgeroepen daarvoor beter ofte warachtichge schijne ende waerteicken te brengenu. In 1515 kocht de Kampenaar Jan Thonisz een aantal tonnen bier van Jan van Calcker. Hij gaf schipper Lange Claes opdracht de tonnen voor hem te halen. Getuigen verklaarden later dat Jan aan Claes 5. Detail van paneel door Isaac Claesz van Swanenburgh, ca Op één van de zakken wol is een merk te zien (foto van hetpaneel in dc Lakenhal te Leiden). 1 sijn merck had gegeven om t bier to mercken, dat wil zeggen de biertonneng. Twee jaar later speelde zich in Kampen een rechtszaak af over een bedorven lading as, die Geert Cuper uit Deventer met schipper Boye Reynartsz had meegegeven voor de Kamper handelaar Dirck Tripmaecker. Dirck weigerde in eerste instantie te geloven dat Geert hem bedorven as had verkocht en hij ging de merktekens op de zakken controleren. Hij zag dat maar een deel mit sijn marck [=van Geert] geteyckendt [was] ende dat andere was mit een ander merck gemarket O. Merktekens op zakken werden met krijt, houtskool of roet aangebracht. Zo lezen we van een lading linnen die mit roetstroy... gemerckep was. Het gebruik om handelswaar te merken is soms ook op schilderijen terug te vinden. In het museum de Lakenhal te Leiden hangt een paneel geschilderd door Isaac Claesz van Swanenburgh uit ca De voorstelling behoort tot een reeks van vijf panelen bestemd voor de Saaihal te Leiden en toont de aanvoer en verwerking van zakken wol. Op de zakken zijn duidelijk merken zichtbaar afb. 5. In het Zwolse Gemeente Archief bevindt zich een akte uit 1536 waarin burgemeesters, schepenen en raden van Dordrecht tegenover alle tolheffers verklaren dat Damaes van der Lyndt poorter van Dordrecht is. Van der Lyndt had tegenover het Dordtse gemeentebestuur zijn merck gewaarmerkt en beloofde dat hij onder dit gewoentlick merck.. dat hy dagelicx gebruycl slechts goederen zou vervoeren, die hem toebehoorden. Onder de akte staat het merk van Damaes van der Lyndt met zijn initialen (D$ L(?))12. In 1538 verklaarde een aantal getuigen voor de rechtbank van Kampen dat een zekere Henrick Pelser sijn bier, ossen ende andere guederen altijt plach toe marcken myt alsoedane marck als hier geschreven staet ( $ ) offt oick aldus ($ ) 13. Dit voorbeeld maakt duidelijk dat een merk omkeerbaar was en RDMZ RV 1993/30.23

19 RVblad 044 gespiegeld kon worden weergegeven, hetgeen ook bekend is van steenhouwersmerken 4. Het kwam eveneens voor dat alleen een deel van het merk werd gespiegeld. Dit verschijnsel noemt men kreupelspiegeling 15. In 1545 kreeg de Kamper schipper Tyman Jansz in Hamburg van een zekere Henrick Dele van Coellen de opdracht om voor hem een aantal goederen van Hamburg naar Deventer te vervoeren. De lading, waaronder natuursteen, werd voorzien van Henrick s merkteken (&). Het schip verging nabij Ameland en een deel van de lading spoelde aan in West-Friesland. Henrick Dele wilde zijn goederen daar terugvorderen bij de rentmeester die ze na het aanspoelen in bewaring had genomen. Om dat mogelijk te maken, moest hij eerst bij de Kamper rechtbank een getuigenis van de schipper hebben over het inladen van de goederen en het gebruikte merkteken. Henrick verklaarde bij die gelegenheid voor de rechtbank dat het desbetreffende merk hemselven ende nyemantz anders toebehoerich was. Een vergelijkbare, maar veel grotere zaak speelde zich in 1461 af. In het Kamper archief wordt een lijst bewaard van 26 Kamper schippers en kooplieden die in dat jaar met hun koggen in het Marsdiep tijdens een zware storm vergingen. Achter de meeste namen zijn ook de bijbehorende handmerken getekend. Bij de identificatie van de aangespoelde (of nog aan te spoelen?) goederen waren deze gegevens van groot belang afb handel en de nijverheid traden keurmeesters op voor het wegen, meten en keuren van allerlei handelswaar en produkten. Als keurmerk konden zij hun eigen handmerk, dan wel het merk van de stad of instelling waarvoor zij optraden, gebruiken. Kuipers sneden hun handmerken in de door hen gemaakte tonnen en kuipen. De gildebrief uit 1520 van het timmerliedengilde te Kampen schreef de kuipers binnen het gilde voor, de vaten te maken op hoer rechte mate ende daer sal elck syn merck op setten, opdat men weten mach wie dat werck ghemaect heffp8. In de bouwwereld vinden we het gebruik van handmerken vooral terug bij de steenhouwers. Zij plaatsten hun merk op de door hen bewerkte blokken natuursteen, 6. Lijst van 26 schippers en kooplieden uit zodat door de voorman of meester Kampen die met hun schepen vergingen van de steengroeve, de werkplaats in het Marsdiep in het jaar Gemerkte biertonnen naast de dakkapel van brouwerij De witte leeuw, Diezerstraat 58 te Zwolle, in 1666 gehouwen door meester Abraham de Cock in opdracht van Albertus BrouweP. Kwali tei tscon trole Algemeen bekend is het gebruik van ijzer-, koper-, zilver- en goudsmeden om de door hen gemaakte.produkten van een merkteken te voorzien. Zij hanteerden merken waarmee zij zich als maker bekend maakten. Daarnaast gebruikten zij merken om het zuiverheidsgehalte van het gebruikte metaal aan te duiden. Keurmeesters voorzagen het aan hen voorgelegde werk nog van een derde stempel. In de

20

Koker. Shute. Stortkanalen in muren Shutes in walls

Koker. Shute. Stortkanalen in muren Shutes in walls Shute I UDC 69.027.4 RVblad 01-1 Stortkanalen in muren Shutes in walls G. Berends Deze bijdrage is bedoeld als een aanzet tot het onderwerp en om meer bekendheid te geven aan het fenomeen, de documentatie

Nadere informatie

Hijswerktuig. Zie CiITblad Hijswerktuig 01. G. Dubbeld November 1961 Schaal 1:50 UDC 621.86. DOCblad 01-1. Plaats Gebouw Omschrijving

Hijswerktuig. Zie CiITblad Hijswerktuig 01. G. Dubbeld November 1961 Schaal 1:50 UDC 621.86. DOCblad 01-1. Plaats Gebouw Omschrijving Hijswerktuig Tredrad, windas UDC 621.86 Lifting tool Treadwheel, windlass Plaats Gebouw Omschrijving Datering Toelichting Haarlem Grote of Sint Bavokerk Tredrad boven het gewelf van het schip nabij de

Nadere informatie

Geweldigershoek 2. Langs- en dwarsdoorsnede kapconstructie en zolderplattegrond van het hoofdhuis op de hoek. Geweldigershoek

Geweldigershoek 2. Langs- en dwarsdoorsnede kapconstructie en zolderplattegrond van het hoofdhuis op de hoek. Geweldigershoek GEWELDIGERSHOEK 2 Het huis ligt op de zuidoosthoek van de Geweldigershoek en de Dieserstraat en bestaat eigenlijk uit twee huizen, een groter witgepleisterd hoekhuis en een heel klein huisje daar links

Nadere informatie

ONLINE NIEUWSBRIEF 20 DECEMBER 2014 VOORAF

ONLINE NIEUWSBRIEF 20 DECEMBER 2014 VOORAF ONLINE NIEUWSBRIEF 20 DECEMBER 2014 VOORAF De laatste weken van 2014 gaan hard. Decemer lijkt je altijd wel te ontglippen, maar dit jaar gaat het erg snel. Ik hoorde iemand zeggen dat dit komt doordat

Nadere informatie

Over de kerk van Marum

Over de kerk van Marum Over de kerk van Marum De kerk van Marum is een van de oudste bakstenen kerken in Groningen. Het oudste gedeelte, het koor, dateert uit de 12 e eeuw. De toren is 13 e -eeuws. De preekstoel werd in 1826

Nadere informatie

PIETERSKERK. 9015-450c maart 2004. architektenburo Veldman + Rietbroek, Leiden (071) 513 00 28

PIETERSKERK. 9015-450c maart 2004. architektenburo Veldman + Rietbroek, Leiden (071) 513 00 28 PIETERSKERK 9015-450c maart 2004 architektenburo Veldman + Rietbroek, Leiden (071) 513 00 28 INHOUD - Overzichtstekening - Restauratieverslag - Spantenboek, restauratieverslag kap van de kooromgang - Spantenboek,

Nadere informatie

WERKBLAD. De Hanze. Naam: Figuur 1 Afbeelding uit Stedelijk Museum Zwolle

WERKBLAD. De Hanze. Naam: Figuur 1 Afbeelding uit Stedelijk Museum Zwolle WERKBLAD De Hanze Figuur 1 Afbeelding uit Stedelijk Museum Zwolle Naam: 1 1. Wat was de Hanze Een Hanze was een naam voor de samenwerking van handelaren en steden tijdens de middeleeuwen. De mensen werkten

Nadere informatie

Korte geschiedenis van de parochie

Korte geschiedenis van de parochie Korte geschiedenis van de parochie Het dorp Schin op Geul is zeer oud. Onder de naam Schina komt het reeds voor in het oudste gedenkboek der abdij van de H.Remigius te Reims, dat omstreeks 847 werd opgesteld.

Nadere informatie

op natuursteen UDC 003.6:691.2 RVblad 01-1

op natuursteen UDC 003.6:691.2 RVblad 01-1 Mark op natuursteen on stone UDC 003.6:691.2 RVblad 01-1 Steenmerken 1 Stonemarks Dr. ing. H. Janse 1. Inleiding Op natuursteen kan men vaak tekens aantreffen, de zogenoemde steenmerken, die van verschillende

Nadere informatie

Beschrijving schaal van Oegstgeest. Figure 1: Bovenaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen.

Beschrijving schaal van Oegstgeest. Figure 1: Bovenaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen. Beschrijving schaal van Oegstgeest Figure 1: Bovenaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen. Figure 2: Onderaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen. De schaal heeft een diameter van 21 centimeter

Nadere informatie

HISTORIE OP ZOLDER. Een nader onderzoek naar de kapconstructie van het oude raadhuis van Oirschot. Herman Strijbos

HISTORIE OP ZOLDER. Een nader onderzoek naar de kapconstructie van het oude raadhuis van Oirschot. Herman Strijbos HISTORIE OP ZOLDER Een nader onderzoek naar de kapconstructie van het oude raadhuis van Oirschot Herman Strijbos Bij het onderzoek in het oude raadhuis van Oirschot (afb.l) in het kader van ons artikel

Nadere informatie

Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren

Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren Stoo kplaats Hearth Schouw Fireplace UDC 697.2 Plaats Gebouw, onderdeel Omschrijving Datering Toelichting Ammerzoden Kasteel Ammersoyen, Z.W. hoektoren Gemetselde schouw in muur 13de eeuw In de muur van

Nadere informatie

Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4.

Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Vraagstelling. Wat zijn de maten, versieringen en vorm van de van de kerk van Drempt (kaart afb. 1) gerapporteerde grafplaat uit de (ruim te nemen) 12 e eeuw? Wat is zijn

Nadere informatie

Middenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal

Middenbeemster, Korenmolen De Nachtegaal Inleiding In opdracht van Cultureel Erfgoed Noord-Holland heeft op 1 december 2010 een kort onderzoek plaatsgevonden naar de opbouw en datering van de lage voetmuur van de korenmolen De Nachtegaal, gelegen

Nadere informatie

Werkgroep Bouwhistorie Zutphen. Informatiekaart St. Janskerk. St. Janskerk

Werkgroep Bouwhistorie Zutphen. Informatiekaart St. Janskerk. St. Janskerk Informatiekaart St. Janskerk St. Janskerk De spits van deze lange slanke toren staat al eeuwen scheef. Hoe dat komt weten we niet, maar het zal tot in lengte van dagen wel zo blijven. De toren heeft niet

Nadere informatie

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen

Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen Bouwhistorische waarneming Wegje 1/Apenspel 5, Enkhuizen door Gerrit Vermeer in opdracht voor de gemeente Enkhuizen namens de Vereniging Oud Enkhuizen. oktober 2015 1 Afbeelding omslag. De voorgevel van

Nadere informatie

Een Middeleeuwse vuurdover van kasteel Nijenrode

Een Middeleeuwse vuurdover van kasteel Nijenrode Een Middeleeuwse vuurdover van kasteel Nijenrode Gert Immerzeel Straatweg23,3621BB Breukelen 105 In jaargang 7, nr. 2 (juni 1992) van het Tijdschrift Historische Kring Breukelen schreef de heer A.H. Verroen

Nadere informatie

Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein.

Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein. Enkele opmerkingen naar aanleiding van een bijschrift over kasteel Crayenstein. Uit: C. Baardman, Leo J. Leeuwis, M.A. Timmermans, Langs Merwede en Giessen (Den Haag 1961) Op de zuidelijke oever van de

Nadere informatie

BOUWHISTORISCH RAPPORT VIJZELSTRAAT 69-71, ENKHUIZEN

BOUWHISTORISCH RAPPORT VIJZELSTRAAT 69-71, ENKHUIZEN BOUWHISTORISCH RAPPORT VIJZELSTRAAT 69-71, ENKHUIZEN door Gerrit Vermeer namens de Vereniging Oud Enkhuizen in opdracht van de gemeente Enkhuizen. november 2013 1 2 Objecten Adres: Vijzelstraat 69 te Enkhuizen

Nadere informatie

ROUTEBESCHRIJVING STADSWANDELING OIRSCHOT

ROUTEBESCHRIJVING STADSWANDELING OIRSCHOT ROUTEBESCHRIJVING STADSWANDELING OIRSCHOT Een van de mooiste marktpleinen van Brabant ligt in Oirschot. Dit marktplein is beschermd dorpsgezicht en de kastanje- en lindebomen, de gaaf bewaarde oude huizen,

Nadere informatie

DE RIJDENDE RECHTER. Bindend Advies. verder te noemen WSV De Merwede, vertegenwoordigd door C.T. Koot en H.L. van der Beem,

DE RIJDENDE RECHTER. Bindend Advies. verder te noemen WSV De Merwede, vertegenwoordigd door C.T. Koot en H.L. van der Beem, Zaaknummer: S17b-05 Datum uitspraak: 25 augustus 2010 Plaats uitspraak: Zaandam DE RIJDENDE RECHTER in het geschil tussen: J.J. Bruining te Gorinchem verder te noemen: Bruining, tegen: Bindend Advies Watersportvereniging

Nadere informatie

Instructie voor Docenten. Hoofdstuk 13 OMTREK EN OPPERVLAKTE

Instructie voor Docenten. Hoofdstuk 13 OMTREK EN OPPERVLAKTE Instructie voor Docenten Hoofdstuk 13 OMTREK EN OPPERVLAKTE Instructie voor docenten H13: OMTREK EN OPPERVLAKTE DOELEN VAN DIT HOOFDSTUK: Leerlingen weten wat de begrippen omtrek en oppervlakte betekenen.

Nadere informatie

De punt op de i van de restauratie

De punt op de i van de restauratie Gerlof van der Veen De punt op de i van de restauratie Op zoek naar historische eenheid in hedendaagse verscheidenheid Aan de markten in Zutphen vormen de afzonderlijke gevels met elkaar een beschermd

Nadere informatie

Een les rekenen: de maten van de ark (voorbeeldles basisschool)

Een les rekenen: de maten van de ark (voorbeeldles basisschool) Een les rekenen: de maten van de ark (voorbeeldles basisschool) Paul Knöps Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het lectoraat Christelijk leraarschap

Nadere informatie

Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale Bouwhistorisch onderzoek van de dakkap (prov. Oost-Vlaanderen)

Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale Bouwhistorisch onderzoek van de dakkap (prov. Oost-Vlaanderen) RNO.VIOE.2010-003 Kristof Haneca Onroerend Erfgoed-Rapporten Bouwhistorisch Onderzoek OE-RBO 2011-001 16 NOVEMBER 2011 Rapport Bouwhistorisch Onderzoek Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale Bouwhistorisch

Nadere informatie

2.5 Regelmatige veelhoeken

2.5 Regelmatige veelhoeken Regelmatige veelhoeken 81 2.5 Regelmatige veelhoeken Een regelmatige veelhoek is een figuur met zijden die allemaal even lang en hoekendieallemaalevengrootzijn. Wezijneraleenpaartegengekomen: de regelmatige

Nadere informatie

Afb. 1. De vindplaats van het muurwerk is aangegeven met de zwarte driehoek.

Afb. 1. De vindplaats van het muurwerk is aangegeven met de zwarte driehoek. 17 GORINCHEM, LAAG DALEMSEWEG T. Koorevaar Op 10 juli j.1. is na bemiddeling van mevr. N. de Kriek op aanwijzingen van dhr. H. van Mourik een vluchtige verkenning uitgevoerd op enkele percelen grenzend

Nadere informatie

BG-10. Bouwhistorie. Lesbrief BG-10

BG-10. Bouwhistorie. Lesbrief BG-10 BG-10 Bouwhistorie Lesbrief BG-10 LESBRIEF BG-10 BOUWHISTORIE Doelen en inhoud 10.1 Bouwhistorie doel en werkwijze - Geschiedenis bouwhistorie - Ontwikkeling bouwhistorie - Waardestelling van historisch

Nadere informatie

Examen VBO-MAVO-C. Wiskunde

Examen VBO-MAVO-C. Wiskunde Wiskunde Examen VBO-MAVO-C Voorbereidend Beroeps Onderwijs Middelbaar Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Vrijdag 24 mei 13.30 15.30 uur 20 02 Voor dit examen zijn maximaal 90 punten te behalen; het

Nadere informatie

6.3. Analyse en interpretatie van de grondsporen Algemeen

6.3. Analyse en interpretatie van de grondsporen Algemeen 6.3. Analyse en interpretatie van de grondsporen 6.3.1. Algemeen In totaal werden er tijdens het vlakdekkend onderzoek 31 sporen geregistreerd in het vlak. Vijf ervan kwamen ook reeds tijdens het vooronderzoek

Nadere informatie

Van Kogge tot Coaster

Van Kogge tot Coaster Van Kogge tot Coaster Speurtocht door het Noordelijk Scheepvaartmuseum leeftijd: 12-15 jaar Welkom in het Noordelijk Scheepvaartmuseum! Met deze speurtocht kun je het museum bezoeken en allerlei vragen

Nadere informatie

Monumentenregister Nijmegen. Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening

Monumentenregister Nijmegen. Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening Register van beschermde monumenten krachtens de Nijmeegse Monumentenverordening Plaatselijke aanduiding monument Ganzenheuvel 71/ Lange Brouwerstraat 55 Aanwijzingsbesluit 11-11-2015 MON ID-code 2749 Redengevende

Nadere informatie

Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf

Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Madonna met breiwerk, 1400-1410. Geschilderd door Bertram von Minden (1340-1414), detail uit het Buxtehude Altaar Onderzoek

Nadere informatie

Nieuwstad 51 Norenburgerstraat 2 2a

Nieuwstad 51 Norenburgerstraat 2 2a Nieuwstad 51 Norenburgerstraat 2 2a Nieuwstad 51 ligt op de hoek van Nieuwstad en Norenburgerstraat. Het beslaat een rechthoekig perceel en heeft geen tuin. Wel is er op dit moment een ruimtelijke relatie

Nadere informatie

Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5

Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 De Kerk Inhoudsopgave Inhoudsopgave...2 1. Geschiedenis...3 2. Interieur...4 3. Copy...5 2 1. Geschiedenis De grote bevolkingsgroei in de tweede helft van de 14de eeuw maakte het noodzakelijk nieuwe kerken

Nadere informatie

Behangselpapier. Papier. wallpaper. Paper

Behangselpapier. Papier. wallpaper. Paper Papier Paper Behangselpapier wallpaper UDC 691.14 DocbJad 01 1 Plaats Gebouw, onderdeel Omschrijving Datering ToeJich ting Overzicht van de zuidzijde van Oud Amelisweerd Overzichtsplattegrondje van het

Nadere informatie

Vloer op balklaag, baksteen

Vloer op balklaag, baksteen Vloer op balklaag, baksteen Brick floor DOCbladVloer op balklaag, baksteen 07-2 25 cm RDMZ RVI 986/4-52 Vloer op balklaag, baksteen Brick floor Vloer DOCbladVloer op balklaag, hout 01-2 5 cm moerbalk kinderbalken

Nadere informatie

Tafelkaart: tafel 1, 2, 3, 4, 5

Tafelkaart: tafel 1, 2, 3, 4, 5 Tafelkaart: tafel 1, 2, 3, 4, 5 1 2 3 4 5 1x1= 1 1x2= 2 1x3= 3 1x4= 4 1x5= 5 2x1= 2 2x2= 4 2x3= 6 2x4= 8 2x5=10 3x1= 3 3x2= 6 3x3= 9 3x4=12 3x5=15 4x1= 4 4x2= 8 4x3=12 4x4=16 4x5=20 5x1= 5 5x2=10 5x3=15

Nadere informatie

wiskunde CSE GL en TL

wiskunde CSE GL en TL Examen VMBO-GL en TL 2014 tijdvak 1 maandag 19 mei 13.30-15.30 uur wiskunde CSE GL en TL Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 24 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten

Nadere informatie

Dendrochronologische onderzoeken in Bergen op Zoom

Dendrochronologische onderzoeken in Bergen op Zoom Dendrochronologische onderzoeken in Bergen op Zoom In het vroege voorjaar van 2006 is in zestien huizen in Bergen op Zoom een zogenaamd dendrochronologisch onderzoek uitgevoerd. Dat is een onderzoek waarmee

Nadere informatie

De aanzetsteentjes van de toren van de Dorpskerk van IJsselmuiden door Gerard Bastiaan

De aanzetsteentjes van de toren van de Dorpskerk van IJsselmuiden door Gerard Bastiaan De aanzetsteentjes van de toren van de Dorpskerk van IJsselmuiden door Gerard Bastiaan De gemeente Kampen heeft een grote diversiteit aan monumenten zowel in vorm, functie als leeftijd. Eén van de oudste

Nadere informatie

Opgaven Kangoeroe vrijdag 17 maart 2000

Opgaven Kangoeroe vrijdag 17 maart 2000 Opgaven Kangoeroe vrijdag 17 maart 2000 HAVO en VWO Klas 3, 4 en 5 Vragen 1 t/m 10: voor elk goed antwoord +3 punten, voor elk fout antwoord -¾ punt. 1. Hiernaast zie je drie aanzichten (voor, boven, links)

Nadere informatie

Aanzichten en inhoud. vwo wiskunde C, domein G: Vorm en ruimte

Aanzichten en inhoud. vwo wiskunde C, domein G: Vorm en ruimte Aanzichten en inhoud vwo wiskunde C, domein G: Vorm en ruimte 1 Verantwoording 2015, SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede Dit lesmateriaal is ontwikkeld in het kader van de nieuwe

Nadere informatie

Examen HAVO. Wiskunde B1,2 (nieuwe stijl)

Examen HAVO. Wiskunde B1,2 (nieuwe stijl) Wiskunde B1,2 (nieuwe stijl) Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 1 Maandag 27 mei 1.0 16.0 uur 20 02 Voor dit examen zijn maximaal 88 punten te behalen; het examen bestaat uit 19 vragen.

Nadere informatie

Brugge, Sint-Salvatorskathedraal

Brugge, Sint-Salvatorskathedraal Komvest 45 8000 Brugge T +32 [0]50 44 50 44 F +32 [0]50 61 63 67 E info@raakvlak.be www raakvlak.be Brugge, Sint-Salvatorskathedraal Dossiernr. 2010/067 onderzoek t.h.v. het koorgestoelte Elisabeth Van

Nadere informatie

1.6 Reconstructie van de noordzijde van de Markt, omstreeks 1500 (AEH, RG)

1.6 Reconstructie van de noordzijde van de Markt, omstreeks 1500 (AEH, RG) 1.6 Reconstructie van de noordzijde van de Markt, omstreeks 1500 (AEH, RG). - 14 - - 15 - 3.23 3.24 3.26 3.25 vastgesteld. De verdieping in het voorhuis van dit pand had geen schouw, een balklaag met gekantrechte

Nadere informatie

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE

Lesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte

Nadere informatie

wiskunde B havo 2015-II

wiskunde B havo 2015-II Veilig vliegen De minimale en de maximale snelheid waarmee een vliegtuig veilig kan vliegen, zijn onder andere afhankelijk van de vlieghoogte. Deze hoogte wordt vaak weergegeven in de Amerikaanse eenheid

Nadere informatie

Nek en Pilaar. Figuur 12. Tabel 1

Nek en Pilaar. Figuur 12. Tabel 1 Nek en Pilaar In figuur 12 resp. 13 wordt de vorm en afmeting van de nek resp. pilaar gegeven. Deze worden gemaakt uit drie lagen hout, twee van 12mm dik en de middelste is 18mm dik, welke stevig met elkaar

Nadere informatie

Rond en groen De piramiden van Ronse

Rond en groen De piramiden van Ronse Rond en groen De piramiden van Ronse /LEAD/ Volgens de Vlaamse streekauteur Omer Wattez (1857-1935) is Ronse de Parel van de Vlaamse Ardennen. Deze eretitel heeft de stad grotendeels aan zijn geaccidenteerde

Nadere informatie

BIJLAGE III wb EISEN AAN DE ANALOGE VELDTEKENING

BIJLAGE III wb EISEN AAN DE ANALOGE VELDTEKENING BIJLAGE III wb EISEN AAN DE ANALOGE VELDTEKENING (Geen veranderingen aangebracht voor versie 3.2). Omschrijving Symbool Beschrijving Aanduiding/nummering vondsten en foto s Volgnummer van een vondst Nummer

Nadere informatie

Stationspostkantoren AMSTERDAM AMSTERDAM-STATION AMSTERDAM-CENTRAAL STATION

Stationspostkantoren AMSTERDAM AMSTERDAM-STATION AMSTERDAM-CENTRAAL STATION Stationspostkantoren Bij de afdrukken van de tweeletter- en kleinrondstempels van de stationskantoren zijn géén afdrukken aangebracht van nummerstempels, die verwijzen naar die stations. Uitzondering is

Nadere informatie

Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen.

Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen. Netwerkdiagram voor een project. AOA: Activities On Arrows - activiteiten op de pijlen. Opmerking vooraf. Een netwerk is een structuur die is opgebouwd met pijlen en knooppunten. Bij het opstellen van

Nadere informatie

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Examen HAVO 05 tijdvak donderdag 8 juni 3.30-6.30 uur wiskunde B Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen. Dit examen

Nadere informatie

START WISKUNDE-ESTAFETTE 2008 Je hebt 60 minuten voor 20 opgaven. Het totaal aantal te behalen punten is 500.

START WISKUNDE-ESTAFETTE 2008 Je hebt 60 minuten voor 20 opgaven. Het totaal aantal te behalen punten is 500. START WISKUNDE-ESTAFETTE 2008 Je hebt 60 minuten voor 20 opgaven. Het totaal aantal te behalen punten is 500. Estafette-opgave 1 (30 punten, rest 470 punten) Uitgeveegd In de cirkeltjes heeft iemand de

Nadere informatie

Rekentijger - Groep 7 Tips bij werkboekje A

Rekentijger - Groep 7 Tips bij werkboekje A Rekentijger - Groep 7 Tips bij werkboekje A Omtrek en oppervlakte (1) Werkblad 1 Van een rechthoek die mooi in het rooster past zijn lengte en breedte hele getallen. Lengte en breedte zijn samen gelijk

Nadere informatie

Rondje 400, rondje 384,18 of rondje 365,34

Rondje 400, rondje 384,18 of rondje 365,34 Rondje 400, rondje 384,18 of rondje 365,34 Door: Leon Schrage Datum: 16 januari 2006 Bron: KNSB Ik heb mijzelf menig maal afgevraagd hoe het nu zat met de snelheden die ik op de baan heb bereikt en dus

Nadere informatie

voltooid. Hoeveel jaar is dat geleden? Schrijf je berekening op.

voltooid. Hoeveel jaar is dat geleden? Schrijf je berekening op. Piramides in Egypte In het noorden van Egypte staan drie grote piramides en een aantal kleine piramides bij elkaar. De drie grote piramides heten de piramide van Cheops, de piramide van Chefren en de piramide

Nadere informatie

Antwoorden Vorm en Ruimte herhaling. Verhoudingen

Antwoorden Vorm en Ruimte herhaling. Verhoudingen Antwoorden Vorm en Ruimte herhaling Verhoudingen 1. a. Tegenover elke 4 eenheden A staan 5 eenheden B en omgekeerd. b. 125 ; 80 c. A bevat 800 exemplaren, B bevat 1000 exemplaren. d. x ; y 2. a. 3 : 2

Nadere informatie

De IJsselkogge van Kampen. Kampen Open Monumentendagen, 13 september 2014 Alice Overmeer, maritiem archeoloog

De IJsselkogge van Kampen. Kampen Open Monumentendagen, 13 september 2014 Alice Overmeer, maritiem archeoloog De IJsselkogge van Kampen Kampen Open Monumentendagen, 13 september 2014 Alice Overmeer, maritiem archeoloog De IJsselkogge van Kampen bron: ADC Maritiem. Introductie Introductie Waar gaat het vandaag

Nadere informatie

Rapport. Datum: 15 november 2007 Rapportnummer: 2007/259

Rapport. Datum: 15 november 2007 Rapportnummer: 2007/259 Rapport Datum: 15 november 2007 Rapportnummer: 2007/259 2 Klacht Verzoekers klagen erover dat een aantal van hun eigendommen, die na hun verplaatsing vanuit het asielzoekerscentrum (AZC) Utrecht naar het

Nadere informatie

Onafhankelijkheid. Belangenverstrengeling.

Onafhankelijkheid. Belangenverstrengeling. Onafhankelijkheid. Belangenverstrengeling. Klagers hebben een woning gekocht die beklaagde in verkoop had. Voordat de woning aan klagers verkocht werd, was met andere gegadigden ook al een koopovereenkomst

Nadere informatie

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen

De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen De brouwerij en stijfselfabriek bij de Gouden Berg te Tegelen Voorlopige conclusies bouwhistorisch onderzoek, oktober 2013 Historie De voormalige brouwerij en stijfselfabriek aan de Sint Martinusstraat

Nadere informatie

DR WILLEM VAK DER HELM. VAN LANSCHOT, 110

DR WILLEM VAK DER HELM. VAN LANSCHOT, 110 DE EN HAAR WINDVAAN De Koepoort, afgebroken in 1864, was niet de eerste poort van die naam doch de tweede. In gaf Hertog verlof aan de stad Leiden tot het optrekken van muren en poorten rondom de stad.

Nadere informatie

JAARBOEK VOOR MUNT- EN PENNINGKUNDE AMSTERDAM 1958

JAARBOEK VOOR MUNT- EN PENNINGKUNDE AMSTERDAM 1958 JAARBOEK VOOR MUNT- EN PENNINGKUNDE 4 5 KON. NED. GENOOTSCHAP VOOR MUNT- EN PENNINGKUNDE AMSTERDAM 1958 Commissie van Redactie: Dr. H. Enno van Gelder, Voorburg; Dr. A. Gorter, Bilthoven; O. N. Keuzenkamp-Roovers,

Nadere informatie

Mercator en de ontdekkingsreizen

Mercator en de ontdekkingsreizen Mercator en de ontdekkingsreizen V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Stedelijke Musea Sint-Niklaas 1 Beste leerling! Hopelijk vonden jullie het bezoek aan het Mercatormuseum een boeiende

Nadere informatie

1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden

1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden BO 6 Tijdsinvestering: Bomen meten Tijdstip: lente, zomer of herfst 1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden Nodig: Materiaal hoogtemeter Meetlint werkbladen potloden

Nadere informatie

Hoofdstuk 7. Overig landbezit

Hoofdstuk 7. Overig landbezit Hoofdstuk 7 Overig landbezit 163 Behalve de Corenweertsche Rijsweert en de Kievitsham, hebben vele leden van de familie de Gier ander onroerend goed bezeten, zoals blijkt uit het parenteel. In sommige

Nadere informatie

e l Hout B R I C O F I C H E

e l Hout B R I C O F I C H E 5043676 r u e Een d en s t a a l p t u o H E H I C F C O I B R Hout B R I C O F I C H E Inleiding Als u een deur zoekt, dan vindt u een ruim aanbod in de meest uiteenlopende en fijnste houtsoorten. De

Nadere informatie

Stads- of provinciale besturen onderwierpen de maten van bakstenen

Stads- of provinciale besturen onderwierpen de maten van bakstenen UDC 658.56::69 Quality care RVblad 01-1 Kwaliteitszorg van gildebrief in de bouw: tot beheerscirkel Quality care in the building industry; from guild letter to management circle ir: PK. van der Schuit,

Nadere informatie

BROERSMA SYSTEEMBOUW B.V. OPPERKOATSTERWEI 6, 9288 GK. KOOTSTERTILLE, TEL. 0511-542698 FAX. 0511-542060

BROERSMA SYSTEEMBOUW B.V. OPPERKOATSTERWEI 6, 9288 GK. KOOTSTERTILLE, TEL. 0511-542698 FAX. 0511-542060 BROERSMA IJZERSTERK IN HOUTCONSTRUCTIE Niets uit dit document mag worden verveelvoudigd, door middel van fotokopie of gereproduceerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Broersma Systeembouw

Nadere informatie

Hoofdstuk 14: De romaanse en gotische kunst

Hoofdstuk 14: De romaanse en gotische kunst Hoofdstuk 14: De romaanse en gotische kunst Inleiding Inleidende oefening: bespreek met je buur de chronologische volgorde van deze zes gebouwen en noteer de corresponderende letters in die volgorde A

Nadere informatie

Belangenbehartiging opdrachtgever. Onvoldoende belangenbehartiging. Tegenstrijdige opdrachten.

Belangenbehartiging opdrachtgever. Onvoldoende belangenbehartiging. Tegenstrijdige opdrachten. Belangenbehartiging opdrachtgever. Onvoldoende belangenbehartiging. Tegenstrijdige opdrachten. Klager heeft een woning gekocht. Beklaagde trad daarbij op als makelaar voor verkoper B. Verkoper B weigerde

Nadere informatie

Naam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6

Naam: De Romeinen. Vraag 1. De Romeinen hebben veel gebouwd. Noem vijf verschillende toepassingen. pagina 1 van 6 Naam: De Romeinen De Romeinse bouwkunst. De Romeinen behoren tot de beste bouwers uit de geschiedenis. Ze bouwden tempels, riolen, waterleidingen, wegen, kanalen, huizen, aquaducten, havens, bruggen en

Nadere informatie

Het object is stabiel en zal stabiel blijven in de huidige omgevingsomstandigheden. Het object vereist geen restauratie

Het object is stabiel en zal stabiel blijven in de huidige omgevingsomstandigheden. Het object vereist geen restauratie BEWARINGSTOESTAND goed redelijk matig slecht Het object is stabiel en zal stabiel blijven in de huidige omgevingsomstandigheden. Het object vereist geen restauratie Het object is stabiel en zal stabiel

Nadere informatie

Onmogelijke figuren. Geschreven door Judith Floor en Vivike Lapoutre. Herzien door Dieuwke van Wijk en Amarins van de Voorde

Onmogelijke figuren. Geschreven door Judith Floor en Vivike Lapoutre. Herzien door Dieuwke van Wijk en Amarins van de Voorde Onmogelijke figuren Geschreven door Judith Floor en Vivike Lapoutre Herzien door Dieuwke van Wijk en Amarins van de Voorde Vierkant voor Wiskunde Zomerkamp A 2010 Voorwoord Je hebt vast wel eens een stripboek

Nadere informatie

ZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++

ZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++ NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet

Nadere informatie

Belangenbehartiging opdrachtgever. Tijdelijke verhuur. Problemen bij oplevering vrij van huur.

Belangenbehartiging opdrachtgever. Tijdelijke verhuur. Problemen bij oplevering vrij van huur. Belangenbehartiging opdrachtgever. Tijdelijke verhuur. Problemen bij oplevering vrij van huur. Klager heeft zijn makelaar (beklaagde) een opdracht tot dienstverlening bij verkoop van zijn woonboerderij

Nadere informatie

TAALKAART - Wij maken met de klas ons eigen middeleeuws naamdichtenboek! 1 Naamdicht

TAALKAART - Wij maken met de klas ons eigen middeleeuws naamdichtenboek! 1 Naamdicht TAALKAART - In de middeleeuwen was een boek een voorwerp van luxe en prestige. Er waren veel huiden nodig om alles op te schrijven en de kleurstoffen die dienden om de gekleurde inkten te maken, kwamen

Nadere informatie

Samengesteld door Cees Janssen, Nederlandse Academie voor Filatelie

Samengesteld door Cees Janssen, Nederlandse Academie voor Filatelie Dubbelringstempels Samengesteld door Cees Janssen, Nederlandse Academie voor Filatelie Inleiding Tussen het stempeltype kleinrond en het typenraderstempel, werd het zogenoemde grootrondstempel gebruikt.

Nadere informatie

Figuur 3 PYTHAGORAS SEPTEMBER 2016

Figuur 3 PYTHAGORAS SEPTEMBER 2016 In het juninummer zagen we hoe we met behulp van de piramidemethode en invarianten ruimtelijke figuren binnenstebuiten kunnen keren. Aan de invarianten stelden we voorwaarden, zoals dat alle vlakken zoveel

Nadere informatie

Opgraving Davidstraat-Romeinstraat Enkhuizen. Een eerste stand van zaken.

Opgraving Davidstraat-Romeinstraat Enkhuizen. Een eerste stand van zaken. Opgraving Davidstraat-Romeinstraat Enkhuizen. Een eerste stand van zaken. In de vroege zomer van 2017 heeft Archeologie West-Friesland een opgraving uitgevoerd tussen de Davidstraat, Romeinstraat en Korte

Nadere informatie

Examen HAVO. wiskunde B (pilot) tijdvak 2 donderdag 18 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.

Examen HAVO. wiskunde B (pilot) tijdvak 2 donderdag 18 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Examen HAVO 05 tijdvak donderdag 8 juni 3.30-6.30 uur wiskunde B (pilot) Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 0 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 78 punten te behalen. Voor

Nadere informatie

Datum ondertekening. Bron bekendmaking. P.B. 2007, no. 58

Datum ondertekening. Bron bekendmaking. P.B. 2007, no. 58 Zoek regelingen op overheinl Nederlandse Antillen Ziet u een fout in deze regeling? Meld het ons op regelgeving@overheinl! MINISTERIËLE BESCHIKKING met algemene werking van de 9de juli 2007 ter uitvoering

Nadere informatie

(bandeliersluiting) (verschillende zalfpotjes)

(bandeliersluiting) (verschillende zalfpotjes) In de stortgrond afkomstig uit deze put langs de Kanaalschans werden veel metalen voorwerpen aangetroffen met de metaaldetector. Onder andere is met de detector een ronde penning van lood gevonden. Op

Nadere informatie

KOSTEN VOOR HET OPMAKEN VAN EEN MEMORIE VAN SUCCESSIE IN 1826

KOSTEN VOOR HET OPMAKEN VAN EEN MEMORIE VAN SUCCESSIE IN 1826 12 Dit is het vredig Puntenburg, waar eenmaal de Amersfoortsche poëet Pieter Pijpers woonde. Puntenburg zag er toen wel heel anders uit dan nu en de dichter woonde niet in die moderne villa, maar dit eenzaam

Nadere informatie

Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag?

Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag? Had de pastorie in Van Goghs tijd een pleisterlaag? Een heel speciale vraag die vaak gesteld wordt over de pastorie aan Berg 26 vindt zijn oorsprong in een schilderij en een tekening van Vincent, waarop

Nadere informatie

ALGEMENE NEDERLANDSE SJOELBOND

ALGEMENE NEDERLANDSE SJOELBOND ALGEMENE NEDERLANDSE SJOELBOND SPELREGLEMENT Versie 2014.02 Geheel herzien. Dit reglement is vastgesteld door de Top-/Breedtesportcommissie en treedt in werking vanaf 1 september 2014. Hiermee vervallen

Nadere informatie

KONINKLIJKE NEDERLANDSE POLITIEHOND VERENIGING Opgericht 1907 - Beschermheer: Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven

KONINKLIJKE NEDERLANDSE POLITIEHOND VERENIGING Opgericht 1907 - Beschermheer: Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven KONINKLIJKE NEDERLANDSE POLITIEHOND VERENIGING Opgericht 1907 - Beschermheer: Prof. Mr. Pieter van Vollenhoven EISEN KEURINGSTERREINEN POLITIEHOND 1 Eisen voor keuringsterreinen 2007 Politiehond 1 algemeen

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 31 mei uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Dinsdag 31 mei uur wiskunde B,2 Examen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak Dinsdag 3 mei 3.30 6.30 uur 20 05 Voor dit examen zijn maximaal 89 punten te behalen; het examen bestaat uit 20 vragen. Voor elk

Nadere informatie

2 Lijnen en hoeken. De lijn

2 Lijnen en hoeken. De lijn 1 Inleiding In het woord meetkunde zitten twee woorden verborgen: meten en kunnen. Deze periode gaat dan ook over het kunnen meten. Meetkunde is een oeroude kennis die al duizenden jaren geleden voorkwam

Nadere informatie

Gent 25c. Goudstr Beersteeg Oudevest, Katelijnenstr Minnemeers Kongobrug Reke Blekersdijk Nieuwland Godshuishammeken Huidevetterken Ham

Gent 25c. Goudstr Beersteeg Oudevest, Katelijnenstr Minnemeers Kongobrug Reke Blekersdijk Nieuwland Godshuishammeken Huidevetterken Ham Goudstr Beersteeg Oudevest, Katelijnenstr Minnemeers Kongobrug Reke Blekersdijk Nieuwland Godshuishammeken Huidevetterken Ham Gent 25c De Minnemeersbrug lag in het verlengde van de Goudstraat Goudstr /Beersteeg

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 1 Toetsvragen Tijdvak 1 Toetsvragen 1 De meeste kennis over de periode waarin de eerste mensen leefden, komt van archeologen. Wat houdt het werk van archeologen in? A Zij bestuderen de verschillende theorieën over de

Nadere informatie

Voorbereidende les bij:

Voorbereidende les bij: Voorbereidende les bij: 1 U heeft een bezoek aan de tentoonstelling 24 uur met Willem in het Nationaal Archief gepland. Wij verheugen ons op uw komst, u bent van harte welkom! Om uw bezoek aan het Nationaal

Nadere informatie

Verl. A. Hanhnweg 10. Adviesnummer 373 Adres Verl. A. Hanhnweg 10. Naam monument - Oorspronkelijke functie Woonhuis Datum plaatsing

Verl. A. Hanhnweg 10. Adviesnummer 373 Adres Verl. A. Hanhnweg 10. Naam monument - Oorspronkelijke functie Woonhuis Datum plaatsing Terug Verl. A. Hanhnweg 10 Adviesnummer 373 Adres Verl. A. Hanhnweg 10 Woonplaats 7241 SV LOCHEM Monument type Woonhuis Naam monument - Huidige functie Woonhuis Oorspronkelijke functie Woonhuis Datum plaatsing

Nadere informatie

Fietsenstalling. Eigenschappen voor Polycarbonaat. Maximale gebruikstemperatuur. Lineaire uitzettingscoëfficiënt. Brandgedrag

Fietsenstalling. Eigenschappen voor Polycarbonaat. Maximale gebruikstemperatuur. Lineaire uitzettingscoëfficiënt. Brandgedrag Fietsenstalling De lasafdeling krijgt een bestelling voor 10 fietsenstallingen. Er moet heel wat gerekend en beslist worden om een prijsofferte te kunnen maken en om het materiaal te kunnen bestellen.

Nadere informatie

Kruittoren. Ω Hoogte: ca. 18 m Ω Bouwjaar: ca Ω Muurdikte: ruim 1 m Ω Basisvorm: vierkant

Kruittoren. Ω Hoogte: ca. 18 m Ω Bouwjaar: ca Ω Muurdikte: ruim 1 m Ω Basisvorm: vierkant Informatiekaart Kruittoren Kruittoren De Kruittoren staat aan de noordzijde van de Nieuwstad, naast het spoor, in een verloren hoekje. Circa 700 jaar geleden werd deze hoektoren gebouwd bij het verbeteren

Nadere informatie

Deviezenproblemen rondom de Tweede Wereldoorlog

Deviezenproblemen rondom de Tweede Wereldoorlog Deviezenproblemen rondom de Tweede Wereldoorlog - deel IV (slot) Postzegelruil met het buitenland Direct na de bevrijding was postzegelruil met het buitenland niet mogelijk, zeer tot ongenoegen van de

Nadere informatie

Een merkwaardig poortje. Van Pieterskerk naar Hooglandsche kerk.

Een merkwaardig poortje. Van Pieterskerk naar Hooglandsche kerk. Een merkwaardig poortje. Van Pieterskerk naar Hooglandsche kerk. - - In de middeleeuwen was men er steeds op bedacht bij het bouwen van kerken traptorentjes aan te brengen, ten einde bij herstellingen

Nadere informatie

Opvouwbare kubus (180 o )

Opvouwbare kubus (180 o ) Workshop Verpakkingen NWD 18 februari 2012 hm / rvo Opvouwbare kubus (180 o ) - Een bouwplaat van de kubus en een voorbeeldfoto - Als je een mooi wilt maken: een A4-tje 160 g wit papier en een schutblad,

Nadere informatie