Internet Advanced A. Marco de Devillers (DVL) Naam: Gerben Peters Studentnr: Naam: Stephan Bosch Studentnr: 13637

Transcriptie

1 Internet Advanced A Verslag over verschillende protocollen (IP, ARP, ICMP, TCP, UDP, DNS, HTTP, FTP) Docent: Marco de Devillers (DVL) Naam: Gerben Peters Studentnr: Naam: Stephan Bosch Studentnr: Klas: ICD2A

2 Voorwoord Voor het vak Internet Advanced A is het vereist een verslag te schrijven met een groep van 2 tot 3 personen waarin een aantal standaard protocollen worden uitgelegd. Ons groepje bestaat uit 2 personen: G. Peters S.B. Bosch In het begin van de module hebben we ons groepje gevormd en in deze groep het werk verdeelt. Tijdens de eerste lessen hebben we, voornamelijk via , elkaar de basis geleerd door middel van gesnifte pakketjes (sniffen is het luisteren op het netwerk naar informatie). We hebben elkaar iedere week op de hoogte gehouden van onze vorderingen. Door deze systematische aanpak is het schrijven van dit verslag overzichtelijk gebleven en de stress niet al te hoog. Het resultaat ligt hier voor u. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 1

3 Inleiding Er werd van ons verwacht om een verslag te maken waarin aan bod komt wat het OSI model inhoud en hoe deze in verhouding tot het TCP/IP model staat. Dit verslag behandelt daarnaast een aantal standaard protocollen die in het TCP/IP model gebruikt worden en twee applicatielaag protocollen (zie het OSI model) die gebruik maken van deze standaard protocollen. Het is de bedoeling dat in het verslag de verplichte protocollen en de twee applicatielaag protocollen worden uitgelegd en dat de applicatielaag protocollen worden gesnift (trace) met bijbehorende uitleg. In de trace moet er verwezen worden naar de betreffende RFC (Request For Comment) die als bijlagen zijn toegevoegd. De protocollen ETHERNET, ARP, DNS, IP, ICMP, TCP en UDP zijn een verplicht onderdeel in dit verslag. Onze keuze is gevallen op de twee applicatielaag protocollen, HTTP 1.1 (G. Peters) en FTP (S.B. Bosch). Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 2

4 Inhoudsopgave Voorwoord...1 Inleiding...2 Inhoudsopgave...3 Gebruikte software... 4 Ethereal... 4 Handmatig instellen...6 Het OSI model...7 Protocollen...8 Ethernet II... 8 ARP...10 IP ICMP...14 ICMP pakketten ICMP berichten...15 TCP TCP Header Functie van TCP Verbinding opbouwen...18 Three way handshake Sluiten verbinding...19 Data communicatie...20 UDP...21 DNS...22 DNS header...22 DNS query...23 DNS respons...24 HTTP De werking van HTTP...27 HTTP requests De methode GET...28 De methode HEAD...28 De methode POST...28 HTTP response Status codes...30 FTP Inleiding FTP Data transfer...32 Active / Passive Mode...34 Transmissie modes...34 De werking van FTP Netwerk laag Internet / transport laag Applicatielaag...40 Appendix A RFC FTP (File Transfer Protocol) Appendix B RFC HTTP 1.1 (HyperText Tranfer Protocol) Appendix C RFC DNS (Domain Name Service) Appendix D RFC IP (Internet Protocol) Appendix E RFC TCP (Transmission Control Protocol) Appendix F RFC ARP (Ethernet Address Resolution Protocol) Appendix G RFC ICMP (Internet Control Message Protocol) Appendix H RFC UDP (User Datagram Protocol) Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 3

5 Gebruikte software Ethereal Voor het practicum Internet Advanced (IntAd) moesten wij gebruik maken van Ethereal een packet sniffer die standaard op de Knoppix 3.6 CD geïnstalleerd staat. Een korte handleiding voor het opstarten van The Ethereal Network Analyzer: Zorg dat de computer kan opstarten vanaf de CD (of DVD) speler. Start de computer op met de Knoppix CD in de CD speler. In het boot scherm druk je op ENTER om te starten. Je mag eventueel ook knoppix26 invoeren als commando om de nieuwe kernel op te starten, deze kernel reageert sneller. Als de computer helemaal klaar is met opstarten dan ziet u een bureaublad met rechtsonder een tijd/datum en op het bureaublad staat de tekst KNOPPIX 3.6 In de balk onderin het scherm ziet u een beeldscherm icon met daarop een >_ als u met de muis erboven gaat wordt deze groter en geeft deze na een korte pauze de tekst Terminal Program. Deze icon klikt u aan. Er wordt een shell opgestart, u ziet staan op de prompt knoppix@ttyp#[knoppix]$ met daarachter een knipperende cursor. Het '#' staat voor een nummer. U typt in su en drukt op ENTER De prompt is veranderd in root@ttyp#[knoppix]# en wacht weer op een commando. U typt in ethereal & en drukt op ENTER. Het '&' is nodig om het proces op de achtergrond te starten zodat het programma blijft draaien ook al stopt u de shell. Als het programma is opgestart dan kunt u de shell afsluiten door 2x in te voeren: exit ENTER Klik boven in het menu op Capture en selecteer daar Start. Het volgende scherm wordt zichtbaar: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 4

6 In het veld Interface zal waarschijnlijk uw netwerkkaart staan. Is dit niet het geval dan moet u waarschijnlijk handmatig uw instellingen aanpassen zie daarvoor het kopje handmatig instellen. Als uw netwerkkaart geselecteerd is dan voert u bij het veld Capture Filter: in: host <ipnummer van uw eigen computer> en drukt u daarna op Ok. Het instellen van de Ethereal Capture Filters hebben we met behulp van de site voor elkaar gekregen. De syntax van de capture filters is hetzelfde als die van tcdump, er kan dus ook gekeken worden naar de manual page van tcpdump ( zie man tcpdump ). Als alles goed gaat dan ziet u dat er nu wordt geluisterd (gesnift) op het netwerk, alle berichten van en naar de opgegeven host worden nu afgeluisterd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 5

7 Normaal gesproken ziet u in het begin niets voorbij komen, totdat u de handelingen gaat uitvoeren die u wilt bekijken, bijvoorbeeld u start uw webbrowser en gaat naar een bepaald adres of u start uw client en haalt uw op of start een ftp sessie. Als u alle handelingen heeft uitgevoerd dan drukt u op het knopje Stop om het sniffen te stoppen. U krijgt het resultaat van het sniffen in het scherm te zien. Nu bent u klaar om de gewenste protocollen te analyseren. Handmatig instellen Het kan voorkomen dat u zelf uw netwerk niet goed ingesteld staat. U heeft de instellingen nodig van uw netwerk om dit zelf goed te zetten. Als voorbeeld zal ik de gegevens van mijn thuisnetwerk gebruiken: Klik op de balk onderin het scherm ziet u een pinguïn icon 'KNOPPIX' (2de van links). U klikt op de icon. U selecteert de optie Network/Internet U klikt op Network card configuration In het volgende Xdialog beantwoord u de vraag Use DHCP broadcast? met No Het volgende scherm vraagt u Please enter IP Address for eth0 een geldig IP nummer voor uw netwerk vult u hier in, in mijn geval is dat De volgende vraag Please enter Network Mask for eth0 hoefde ik zelf niet te veranderen. Deze heb ik op laten staan. Bij de vraag Please enter Broadcast Address for eth0 heb ik het nummer laten staan. Ook op Please enter Default Gateway moet ik thuis invoeren, het adres van mijn router. Omdat mijn router ook de DNS afhandelt beantwoord ik de vraag Please enter Nameserver(s) ook met dit mag ook een DNS-nummer van uw provider zijn. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 6

8 Het OSI model Een beschrijving van het OSI model. Hoe zit het in elkaar, waar zit tcp/ip en waar zitten de onderzochte protocollen. Het Open Systems Interconnection (OSI) model is een standaard referentie model voor communicatie tussen twee eindgebruikers in een netwerk. Het wordt gebruikt om producten te ontwerpen en om een beter inzicht te krijgen over netwerken. Het plaatje laat zien waar veel gebruikte internet producten en services zitten in het model. Het OSI model (bron: ) Het volgende schema geeft een vergelijking tussen het OSI model en het TCP/IP model: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 7

9 Protocollen Ethernet II Ethernet II, beter bekend als het formaat is ontwikkeld door DEC, Intel en Xerox. Voor meer informatie kijk op: (blz 38) De term 'Ethernet' had aan het eind van de negentiende eeuw daadwerkelijk iets te maken met de 'ether', deze werd namelijk gebruikt voor het transporteren van elektromagnetische golven. Het Ethernet-concept werd door de IEEE in 1983 als standaard gedefinieerd in IEEE Een tekening van het eerste Ethernet systeem Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 8

10 Het Ethernet II frame (ookwel MAC-frame) ziet er zo uit: Ethernet frame format Pre-ammble (7 bytes) SFD ( 1 byte ) destination MAC address ( 6 bytes ) source MAC address ( 6 bytes ) frame length (2 bytes) LLC data ( variable length ) PAD (variable) FCS ( 4 bytes ) Preamble field: 7 bytes Dit bevat bitsgewijs 1 afgewisseld met een 0, wat ervoor zorgt dat de ethernet hardware de correcte timing krijgt. Dit heeft te maken met de Digital Phase Lock Loop, een elektronisch circuit. SFD field: 1 byte Het Start Frame Delimiter veld bevat de sequence wat de indicatie is voor de start van een frame. De 11 op het eind is een indicatie voor de hardware dat het frame begint. Deze twee velden worden meestal weg gelaten in het tonen van gesnift netwerkverkeer zoals in dit voorbeeld: Destination Address field: 6 bytes Het adres(sen) waar het frame voor is bedoelt. Het mag een enkel of multicast (broadcast) adres zijn. Source Adress field: 6 bytes Het verzendende adres. Length/Type field: 2 bytes Het kan twee dingen betekenen afhankelijk van de numerieke waarde die het bevat. Is de waarde groter als 1536 decimaal (0x0600) dan staat het voor type data wat vervoert word. Data en PAD fields: Bevat een verzameling van n octets. Het PAD (padding) veld wordt gebruikt er sprake is van een minimum grootte van een frame of als een implementatie een bepaalde afmeting nodig heeft van het frame. Het is dus niet standaard bepaald. FCS field: 4 bytes Het Frame Check Sequence veld bevat een 32-bits CRC (Cyclic Redundancy Check) om error detectie te kunnen toepassen. Een frame met een foutieve CRC wordt door de ontvanger verwijderd zonder verdere afhandeling. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 9

11 ARP Ethernet Address Resolution Protocol (ARP) is een protocol dat netwerk protocol adressen converteert naar een 48 bit ethernet address om te verzenden over Ethernet hardware. ARP heeft als doel het verzorgen van een standaard die ervoor zorgt dat alle makers van hardware deze kunnen toepassen, zodat informatie kan worden uitgewisseld tussen verschillende soorten hardware implementaties. Het zorgt dus voor een vertaling van netwerk nummers naar hardware nummers. Er zijn drie technieken voor Adress Resolution mogelijk: Table lookup alles wordt in een tabel bijgehouden die in het geheugen staat die wordt geraadpleegd indien nodig Closed-form computation het hardware adres van een computer kan worden berekend van het protocol adres, door middel van basis numerieke operaties Dynamic message exchange computers wisselen berichten uit over een netwerk om een adres te bepalen. Meer informatie hierover op Een ARP pakketje heeft de volgende vorm: Hardware address type: 16 bits Als hier de waarde 0x0001 staat dan gaat het ARP pakketje over een Ethernet netwerk Protocol address type: 16 bits Het type protocol dat er vervoert wordt, bijvoorbeeld 0x0800 voor IP Haddr len: 8 bits Bevat een 6 voor de lengte van Ethernet hardware adressen Paddr len: 8 bits Bevat en 4 als het over IP gaat (4 x 1 byte/octet) Operation: 16 bits 1 ARP request 2 ARP response 3 RARP request 4 RARP response Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 10

12 Sender haddr: 16 bits Het hardware adres van de zender Sender paddr: 16 bits Het protocol adres van de zender, bij IP is dat het ipnummer (hexadecimaal) Target haddr: 16 bits Het hardware adres van de ontvanger, allemaal nullen als het een 'request' is voor het hardware adres van de ontvanger Target paddr: 16 bits Het protocol adres van de ontvanger. Als er een ARP antwoord arriveert stopt de ontvanger het hardware adres in een cache, zodat het voor volgende pakketjes kan worden gebruikt. De oudste in de cache wordt verwijderd als de tabel vol is of als een vermelding al een tijdje is niet geupdate. Als er een ARP request (broadcast) arriveert, dan controleert de ontvanger of de zender in zijn cache staat, is dit het geval dan update het de vermelding in de cache. Het uitwisselen ziet er dus zo uit: W stuurt een broadcast naar iedereen met de vraag wie is Y?. Alleen Y geeft antwoord aan W door het hardware adres terug te sturen. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 11

13 IP Het Internet Protocol zorgt voor de adressering van o.a. tcp en udp datagrammen. Van de bovenliggende laag krijgt het Internet Protocol een ip-adres. Deze wordt door het Internet Protocol met behulp van ARP aan een MAC-adres gekoppeld. Vervolgens wordt het tcp/udp datagram voorzien van een nieuwe header welke er als volgt uitziet: 32 bits Version IHL Type of service Total length Identification flags Fragment offset Time-to-live protocol Header checksum Source address (herkomst) Destination address (bestemming) Options Data Version: Geeft de versie van IP aan, in de meeste gevallen 4. IHL: Ook wel Internet Header Length. Dit is de lengte van de totale IP header, en kan dus gezien worden als een verwijzing naar het datasegment. De minimale waarde van de IHL is 5, dat wil zeggen dat er 5 x 32 bits gebruikt worden. Dit betekent dus dat er geen options gespecificeerd zijn. Type of service: Hierin kunnen opties worden ingesteld als delay, urgentie en dergelijke. In de meeste netwerken gaat de performance verbetering van deze pakketjes ten koste van die van andere pakketjes. Total length: De totale lengte van het ip datagram in bytes inclusief header en data. Het veld is 16 bits lang, en kan dus maximaal een waarde van bevatten. Identification: Een identificatiemiddel die toegekend kan worden aan een verzender die het assembleren van de fragmentjes bevordert. Flags: Geeft aan of de data uit meerdere fragments bestaat, en of er nog een fragment volgt. Fragment offset: Wanneer een pakket gefragmenteerd word, wordt de positie van dit datagram in het totale bericht aangegeven. Time-to-live: Dit veld telt af vanaf een bepaalde waarde op ieder punt (een gateway of router bijvoorbeeld) die het passeert. Wanneer de waarde van dit veld 0 is, wordt het pakketje afgebroken, zodat het niet eeuwig op het net blijft rondzweven. Protocol: Hierin staat het bovenliggende protocol, bijvoorbeeld TCP (0x06) of UDP (0x11). Header checksum: Een 16 bits checksum van de IP-header en IP-options Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 12

14 Source address: IP-adres van de afzender Destination address: IP-adres van de ontvanger Data: Het dataveld bevat een datagram van het bovenliggende protocol. Voorbeeld van een IP packet verzonden bij het opvragen van een website A B0 1A E5 E5 C3 F F7 CB 48 - TCP Frame Hier wordt een IP datagram (versie 4) verzonden, met een headerlengte van 5 x 32 bits. Dit betekent dus dat er geen options zijn gespecificeerd. Er is geen TOS (type of service) bit gezet, dus het pakket heeft geen hogere prioriteit dan andere pakketten. De totale lengte is 378 bytes (0x017a). Er is een identificatienummer toegekend aan de afzender, namelijk (0xB01a). De waarde van de flags is 4, wat wil zeggen dat de data niet gefragmenteerd hoeft te worden. De fragment offset staat dan ook op 0. Het veld heeft een time-to-live van 128 (0x80) om de ontvanger te bereiken. Het bovenliggende protocol is 0x06 (TCP). De header checksum is E5E5. Het afzender adres is C3 F ( ) Het adres van de ontvanger is 50 F7 CB 48 ( ) Het optionsveld is leeg, zoals al te zien was aan de Header Lengte. Daarna volgt het TCP (of UDP) Frame. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 13

15 ICMP ICMP is een onderdeel van IP en wordt gebruikt voor automatisch genereren en versturen van error en query messages tussen IP systemen. In principe is de werking van ICMP een beetje gelijk aan het UDP principe. Een pakket wordt verzonden, maar wanneer er een keer een pakket niet aankomt is dit geen ramp. Het pakket zal niet opnieuw worden verzonden, dit om ketting reacties te voorkomen van error message op error message. ICMP pakketten Een ICMP pakket wordt verpakt in een IP frame en ziet er als volgt uit: 1 byte 1 byte 2 bytes Afhankelijk van type en code IP header type code checksum Inhoud ICMP pakketten zijn te onderscheiden in error berichten en query berichten. Het type veld geeft aan om welk type bericht het gaat. Wanneer er een fout plaatsvindt bij het ontvangen van een IP pakket, wordt het sourceveld van het IP-pakket als destination gebruikt, en wordt de IP-header met de eerste 8 bytes van de data (de tcp of udp header) Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 14

16 ICMP berichten Hieronder een overzicht van de berichten die verzonden kunnen worden met behulp van ICMP, met de daarbij horende codes. type code beschrijving handled by 0 0 echo reply user process 3 destination unreachable 0 network unreachable "No route to host" host unreachable protocol unraechable port unreachable fragmentation needed but DF bit set source route failed destination network unknown destination host unknown source host isolated (obsolete) dest.network administratively prohibited dest.host administratively prohibited network unreachable for TOS host unreachable for TOS communication administratively prohibited host precedence violation precedence cuttoff in effect "No route to host" "Connection refused" "Connection refused" "Message too long" "No route to host" "Network unreachable" "No route to host" "No route to host" "Network unreachable" "No route to host" "Network unreachable" "No route to host" (ignored) (ignored) (ignored) 4 0 source quench kernel for TCP, ignored by UDP 5 redirect: 0 redirect for network kernel updates routing table redirect for host redirect for type-of-service and network redirect for type-of-service and host kernel updates routing table kernel updates routing table kernel updates routing table 8 0 echo request kernel generates reply router advertisement router solicitation user process user process time exceeded: TTL equals 0 during transit TTL equals 0 during reassembly user process user process parameter problem: IP header bad(catchall error) required option missing timestamp request timestamp reply information request(obsolete) information reply(obsolete) address mask request address mask reply "Protocol not availeble" "Protocol not availeble" kernel generates reply user process kernel generates reply user process kernel generates reply user process Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 15

17 TCP Het Transmission Control Protocol is bedoeld als een host-to-host protocol waarmee hoogwaardige betrouwbare verbindingen kunnen worden opgebouwd in een packet-switched computer communicatie netwerk. TCP is ontworpen om in een structuur te werken die uit lagen is opgebouwd, zoals het OSI model. Het valt net boven het internet protocol (IP). TCP Header Een TCP pakketje ziet er zo uit: TCP Header Format Source Port Destination Port Sequence Number Acknowledgment Number Data U A P R S F Offset Reserved R C S S Y I Window G K H T N N Checksum Urgent Pointer Options Padding data Source Port: 16 bits Poortnummer waar de data vandaan komt Destination Port: 16 bits Poortnummer waar de data naartoe gaat Sequence Number: 32 bits Het sequence nummer is het nummer van de eerste data octet in dit segment (behalve als SYN is gezet). Als SYN is gezet dan is het sequence nummer het start nummer (initial sequence number) en dan is het eerste data octet gelijk aan ISN+1 Acknowledgement Number: 32 bits Als het ACK control bit is gezet dan bevat dit veld de waarde van het volgende sequence nummer die de zender van het segment verwacht te ontvangen. Als een verbinding tot stand is gebracht wordt deze altijd verstuurd (zie ook het stukje over de threeway handshake). Data Offset: 4 bits Het aantal 32 bits words in het TCP header. Dit getal geeft aan waar de data begint. De TCP header (zelfs met maar 1 optie) is altijd een veelvoud van 32 bits. Bijvoorbeeld als hier een 5 staat dan betekend dit 5 x 32 bits (4 bytes) = 20 bytes, dus een TCP header zonder opties. De maximale lengte van de TCP header is 64 bytes. Reserved: 6 bits Gereserveerd voor toekomstig gebruik. Moet nul zijn Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 16

18 Control Bits: 6 bits (van links naar rechts) URG: Urgent Pointer field significant ACK: Acknowledgement field significant PSH: Push Function RST: Reset the connection SYN: Synchronize sequence numbers FIN: No more data from sender Window: 16 bits Het aantal data octets beginnend vanaf de waarde in het acknowledgement veld, welke de zender van dit segment bereid is te ontvangen. Het geeft de maximale hoeveelheid databytes die verstuurd kan worden voordat er een bevestiging verstuurd en ontvangen moet worden. Checksum: 16 bits Een 16 bits one's complement van de one's complement som van alle 16 bit words in de header en text. ( voor uitleg over one's complement). Het checksum gaat ook over een pseudo header van 96 bits de aan het eind van de TCP header geplakt zit. Deze header bevat het source en destination address, het protocol en de TCP lengte. Dit geeft TCP een bescherming tegen verkeerd verstuurde segmenten. Deze informatie staat in het Internet Protocol en wordt door de TCP/Netwerk interface doorgegeven als een resultaat van aanroepen van TCP aan IP. De pseudo header: Source Address Destination Address zero PTCL TCP Length De TCP lengte is de lengte van de TCP header plus de lengte van de data octets, de 12 octets van de pseudo header niet meegerekend. Urgent Pointer: 16 bits Wijst naar het sequence nummer van een octet die urgent is. Het bevat een positieve offset vanaf de sequence van dit segment. Dit veld wordt alleen bekeken als het URG control bit is gezet. Options: variabel Opties mogen worden toegevoegd aan het einde van de TCP header en zijn veelvouden van 8 bits. Opties worden meegerekend in het checksum. Opties kunnen beginnen op elke octet grens. Er zijn twee vormen van opties: 1. Een enkele octet van het optie type 2. Een octet van het optie type, een octet optie lengte en de eigenlijke optie data (De optie lengte telt de twee octets van het optie type en lengte, samen met de optie data) Meer over de opties op blz. 17 t/m 19 van RFC 793 Padding: variabel Een TCP header moet een veelvoud van 32 bits zijn, de padding vult deze aan met nullen. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 17

19 Functie van TCP TCP is een verbinding georiënteerd protocol dat ervan uit gaat dat het gebruik kan maken van een simpel, misschien wel onbetrouwbaar onderliggend transport medium. Om een betrouwbare verbinding op te bouwen zorgt het protocol voor: Basis data overdracht Betrouwbaarheid Flow control Multiplexing Verbindingen Prioriteit Beveiliging De verbinding wordt betrouwbaar gemaakt door het gebruik van sequence nummers en acknowledgments. In theorie krijgt iedere octet (8 bits = 1byte = 1octet data een eigen sequence nummer. Het sequence nummer van het eerste octet data van een segment wordt verstuurd met het segment en wordt het segment sequence number genoemd. Het segment bevat ook een acknowledgment number wat het sequence number is van het volgende verwachte data octet die verstuurd gaat worden in de tegen over gestelde richting. Als er een TCP pakketje (segment) wordt verstuurd met data, dan stopt het een kopie daarvan in een retransmission queue en start het een timer; als de acknowledgement van die data is ontvangen dan wordt de data verwijderd uit de queue. Als de acknowledgement niet ontvangen is voordat de timer is afgelopen dan wordt het pakketje opnieuw verstuurd (Appendix E - RFC 793 blz 10). Verbinding opbouwen Om verschillende data stromen te onderscheiden die TCP kan opbouwen, maakt TCP gebruik van een port identifier. Port identifiers worden individueel door ieder TCP uitgekozen en zijn dus niet altijd uniek. Om ervoor te zorgen dat we een uniek adres krijgen plakken we het ipnummer samen met het poortnummer, zo krijgen we een een socket die uniek is voor de netwerken. Een socket kan meerdere verbindingen hebben met andere sockets en kan worden gebruikt om data in beide richtingen te sturen, ook wel full duplex genoemd. Alle informatie over een verbinding wordt opgeslagen in een structuur die je een Transmission Control Block (TCB) noemt. Deze structuur houdt alle eigenschappen vast van de verbinding. Een verbinding kan op passieve (passive OPEN) manier worden geopend, dat betekend dat het proces gaat wachten op binnenkomende verbindingen in plaats van het starten van een verbinding. Een proces dat een passieve verbinding probeert op te bouwen doet dit meestal voor willekeurige aanvragers. Zoals bijvoorbeeld een webserver die op poort 80 zit te wachten tot er een aanvraag komt (active OPEN). Op twee manieren kan een passive OPEN er achter komen welke socket er lokaal wordt aangesproken door de externe active OPEN. In het eerste geval heeft de lokale passive OPEN de externe socket gedefinieerd, in dit geval moet er sprake zijn van een exacte match. In het tweede geval voldoet iedere externe socket als de locale socket overeenkomt. Er kunnen meerdere passive OPENs zijn (gedefinieerd in TCB's) die als eerste worden getest voordat er gekeken wordt of er een lokale socket overeenkomt. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 18

20 Three way handshake De procedure voor het opbouwen van een verbinding maakt gebruik van een synchronize (SYN) control flag en de uitwisseling van drie berichten. Deze uitwisseling wordt de three way hand shake genoemd. Een verbinding is opgebouwd als de sequence numbers zijn gesynchroniseerd zijn beide kanten op. ( RFC page 30 ). De simpelste vorm ziet er zo uit: TCP A TCP B 1. CLOSED LISTEN 2. SYN-SENT --> <SEQ=100><CTL=SYN> --> SYN-RECEIVED 3. ESTABLISHED <-- <SEQ=300><ACK=101><CTL=SYN,ACK> <-- SYN-RECEIVED 4. ESTABLISHED --> <SEQ=101><ACK=301><CTL=ACK> --> ESTABLISHED 5. ESTABLISHED --> <SEQ=101><ACK=301><CTL=ACK><DATA> --> ESTABLISHED Er staat dus: 1) A --> B SYN my sequence number is X 2) A <-- B ACK your sequence number is X 3) A <-- B SYN my sequence number is Y 4) A --> B ACK your sequence number is Y Omdat stap 2 en 3 gecombineerd worden in een enkel bericht wordt dit de three-way handshake genoemd. Deze procedure is nodig, omdat netwerken niet met dezelfde tijd werken, er is dus niet een enkele klok die ieder netwerk deelt. De zender kan dus niet weten wat de ontvanger voor een nummer heeft. Hoe het verder in elkaar zit met het aanmaken van sequence nummers kun je vinden in Appendix E RFC 793 op blz. 28 t/m 30. Sluiten verbinding Stoppen met een verbinding betekend dat je geen data meer te versturen hebt. Het stoppen van een verbinding gaat ook door middel van een uitwisseling van segmenten (pakketjes) die het FIN control flag gezet hebben. Drie vormen: Vorm 1: Lokale gebruiker begint de CLOSE In dit geval kan er een FIN segment worden gemaakt en op de uitgaande rij (queue) worden geplaatst. Geen andere SEND's van de gebruiker worden meer geaccepteerd door de TCP en het beland in de FIN-WAIT-1 state. In deze state zijn nog wel RECEIVE's toegestaan. Alle segmenten voorafgaand aan inclusief de FIN worden verstuurd totdat ze bevestigd zijn. Als de ontvanger de FIN heeft bevestigd en een eigen FIN heeft verstuurd dan kan de eerste TCP een ACK sturen van de FIN. Een ontvanger zal altijd een ACK versturen maar stuurt pas een FIN als de gebruiker de verbinding ook afsluit. TCP A TCP B 1. ESTABLISHED ESTABLISHED 2. (Close) FIN-WAIT-1 --> <SEQ=100><ACK=300><CTL=FIN,ACK> --> CLOSE-WAIT 3. FIN-WAIT-2 <-- <SEQ=300><ACK=101><CTL=ACK> <-- CLOSE-WAIT 4. (Close) TIME-WAIT <-- <SEQ=300><ACK=101><CTL=FIN,ACK> <-- LAST-ACK 5. TIME-WAIT --> <SEQ=101><ACK=301><CTL=ACK> --> CLOSED 6. (2 MSL) CLOSED Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 19

21 Vorm 2: TCP ontvangt een FIN van het netwerk Als een FIN onaangekondigd arriveert uit het netwerk dan verstuurd TCP een ACK en vertelt het de gebruiker dat de verbinding gaat sluiten. De gebruiker antwoord met een CLOSE, waarop TCP een FIN kan versturen na het versturen van de resterende data. Dan wacht TCP op het bevestigen van zijn eigen FIN, waarop het zijn verbinding sluit. Als de ACK niet binnenkomt, na een user-timout, dan wordt de verbinding verbroken en de gebruiker op de hoogte gebracht. Vorm 3: Beide gebruikers sluiten tegelijk Een beëindiging van de verbinding door gebruikers aan beide kanten zorgt voor een uitwisseling van FIN segmenten. Als beide ontvangen zijn en verwerkt volgt er een ACK, beide zullen bij het ontvangen van de bevestiging de verbinding verbreken. TCP A TCP B 1. ESTABLISHED ESTABLISHED 2. (Close) (Close) FIN-WAIT-1 --> <SEQ=100><ACK=300><CTL=FIN,ACK>... FIN-WAIT-1 <-- <SEQ=300><ACK=100><CTL=FIN,ACK> <--... <SEQ=100><ACK=300><CTL=FIN,ACK> --> 3. CLOSING --> <SEQ=101><ACK=301><CTL=ACK>... CLOSING <-- <SEQ=301><ACK=101><CTL=ACK> <--... <SEQ=101><ACK=301><CTL=ACK> --> 4. TIME-WAIT TIME-WAIT (2 MSL) (2 MSL) CLOSED CLOSED Data communicatie De data die over een verbinding kan worden gezien als een stroom van octets (bytes) die wordt verstuurd door middel van het uitwisselen van segmenten (pakketjes). Omdat segmenten verloren kunnen gaan om verschillende redenen maakt TCP gebruik van hertransmissie na een time-out. De verzender en de ontvanger houden elkaars sequence nummer bij zodat ze weten waar ze zijn in de stroom. De time-out is afhankelijk van de snelheid van het netwerk, hoe sneller het netwerk, hoe kleiner de timout (Appendix E RFC 793 op blz 41 ) De versturende gebruiker geeft aan bij iedere SEND instructie of de data direct moet worden verstuurd naar de ontvanger door middel van het zetten van de PUSH flag. Het TCP proces mag de data verzamelen van de TCP gebruiker en versturen naar eigen inzicht, totdat de PUSH functie wordt gesignaleerd. Dan moet het TCP proces niet meer wachten met het versturen van data naar het ontvangende proces. Er is een relatie tussen de PUSH functie en het gebruik van buffers. Elke keer als er een PUSH flag wordt ontvangen in de buffer van de gebruiker dan stuurt de buffer de data door naar het proces om te worden verwerkt, ookal is de buffer niet gevuld. Als data aankomt die de buffer vult voordat er een PUSH wordt gevonden dan wordt de data doorgegeven aan het proces van de ontvanger in buffer grootte units. TCP heeft natuurlijk een interface om met de laag erboven en beneden te praten. De interface laag erboven is uitvoerig beschreven in de RFC 793 (blz 44 t/m 77) en is alleen interessant als er een nieuw protocol boven het TCP moet worden gemaakt. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 20

22 UDP Een User Datagram Protocol pakketje ziet er zo uit: User Datagram Header Format Source Destination Port Port Length Checksum data octets UDP wordt gebruikt in een packet-switched netwerk om berichten naar programma's te sturen met een minimum aan overhead. Het protocol is transactie gericht en het dubbel afleveren van een pakketje is niet uitgesloten. Er is geen garantie dat pakketjes goed aankomen. Source Port: Optioneel veld, als het wordt gebruikt staat er het versturende poortnummer in. Als het niet gebruikt wordt staat er nul in. Destination Port: De poort waar het naar toe moet op een bepaald internet adres. Length: De lengte in octets, de data inclusief de header Checksum: Een 16-bit one's complement van de one's complement optelling van de pseudo header met informatie van de IP header, de UDP header en de data, aangevuld met extra nullen op het eind (als dit nodig is) om een veelvoud van 2 octets te krijgen. Het Checksum veld in de UDP header maakt gebruik van de volgende pseudo header: source address destination address zero protocol UDP length Als de berekende Checksum nul is (overflow) dan wordt het verstuurd als allemaal enen. Een checksum met de waarde nul betekend namelijk dat de verzender geen checksum heeft aangemaakt. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 21

23 DNS Iedereen die gebruik maakt van internet gebruikt domeinnamen om verbinding te maken met een webserver. is bijvoorbeeld makkelijker te onthouden dan het IP-adres Deze domeinnamen worden bijgehouden door verschillende DNS-servers in een grootte database tabel. Wanneer er thuis iemand achter de computer gaat zitten en een domeinnaam intypt, gaat er voordat er gecommuniceerd wordt er eerst een query via UDP naar 1 van de ingestelde DNS-servers gestuurd met een domeinnaam, deze DNS-server kijkt of het adres lokaal is opgeslagen. Als dat niet zo is, wordt de request doorgestuurd naar een DNS server van die regio. Wanneer je een.nl adres request doet, gaat de request via een DNS server in Nederland naar de goede server waar het IPadres verkregen wordt. De respons gaat via dezelfde weg weer terug naar jouw computer. DNS header De DNS message header ziet er zo uit: bits ID Q Query A T R V B Rcode Question count Authority count Answer count Additional count ID Q Query A T R V B 16-bit field used to correlate queries and responses. 1-bit field that identifies the message as a query or response. 4-bit field that describes the type of message: 0 Standard query (name to address) 1 Inverse query (address to name) 2 Server status request Authoritative Answer. 1-bit field. When set to 1, identifies the response as one made by an authoritative name server. Truncation. 1-bit field. When set to 1, indicates the message has been truncated. 1-bit field. Set to 1 by the resolve to request recursive service by the name server. 1-bit field. Signals the availability of recursive service by the name server. 3-bit field. Reserved for future use. Must be set to 0. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 22

24 Rcode Response Code. 4-bit field that is set by the name server to identify the status of the query: 0 No erro condition 1 Unable to interpret query due to format error 2 Unable to process due to server failure 3 Name in query does not exist 4 Type of query not supported 5 Query refused Question count 16-bit field that defines the number of entries in the question section. Answer count 16-bit field that defines the number of resource records in the answer section. Authority count 16-bit field that defines the number of name server resource records in the authority section. Additional count 16-bit field that defines the number of resource records in the additional records section DNS query De aanvraag (query) die vanaf de computer wordt verzonden naar de ingestelde DNS server ziet er als volgt uit: Domain Name System (query) Transaction ID: 0xd8c5 Flags: 0x0100 (Standard query) Questions: 1 Answer RRs: 0 Authority RRs: 0 Additional RRs: 0 Queries type A, class inet Name: Type: Host address Class: inet Elke query krijgt een transaction ID mee, deze wordt toegekend zodat later de juiste respons wordt ontvangen door de gebruikte applicatie. In de Flag bits wordt aangegeven of het een query of een respons betreft, met eventueel een foutmelding wanneer een query niet goed beantwoord kan worden. Questions: Aantal opgevraagde domeinnamen Queries: De domeinnaam, waarvan we het IP-adres willen weten. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 23

25 DNS respons Een DNS respons kan er als volgt uitzien: Domain Name System (response) Transaction ID: 0xd8c5 Flags: 0x8180 (Standard query response, No error) Questions: 1 Answer RRs: 4 Authority RRs: 11 Additional RRs: 9 Queries Answers type A, class inet Name: Type: Host address Class: inet type CNAME, class inet, cname type CNAME, class inet, cname type A, class inet, addr type A, class inet, addr Authoritative nameservers akadns.net: type NS, class inet, ns use4.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns usw5.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns usw6.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns usw7.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns asia3.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns za.akadns.org akadns.net: type NS, class inet, ns zc.akadns.org akadns.net: type NS, class inet, ns zf.akadns.org akadns.net: type NS, class inet, ns zh.akadns.org akadns.net: type NS, class inet, ns eur3.akadns.net akadns.net: type NS, class inet, ns use2.akadns.net Additional records use4.akadns.net: type A, class inet, addr usw5.akadns.net: type A, class inet, addr usw6.akadns.net: type A, class inet, addr usw7.akadns.net: type A, class inet, addr asia3.akadns.net: type A, class inet, addr za.akadns.org: type A, class inet, addr zc.akadns.org: type A, class inet, addr zf.akadns.org: type A, class inet, addr zh.akadns.org: type A, class inet, addr De transaction ID is hetzelfde als die van de query. In de flags staat nu dat het om een respons gaat, zonder foutmeldingen. Er is 1 question ontvangen door de server. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 24

26 Er zijn 4 Answer Resource Records. Er zijn 11 Authority Resource Records. Hiermee worden Resource Records mee teruggestuurd, die op de terugweg door verschillende servers kunnen worden opgeslagen om de overige servers te ontlasten. Er zijn 9 Additional Resource Records. Dit zijn de subdomeinen die eventueel van toepassingen zouden kunnen zijn op 1 van de vervolg queries van de client. Zo kan bijvoorbeeld gelijk het adres van de mailserver worden meegestuurd. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 25

27 HTTP Het Hypertext Transfer Protocol (HTTP/1.0) wordt gebruikt sinds 1990 en is bedoeld voor communicatie tussen webbrowser en webserver voor het uitwisselen van in Hypertext opgemaakte bestanden (HTML). Deze taal wordt gebruikt om tekst een wat mooier uiterlijk te geven, met gebruik van verschillende lettertypes en plaatjes etc. HTML code ziet er als volgt uit: <html> <head> </head> <body> <title>voorbeeld pagina</title> <h1>dit is een voorbeeld van een in HyperText opgemaakte pagina</h1> <p>hier kan dan wat tekst staan met eventueel hier en daar een plaatje. <br><br>of een tabel: <img src="scheveningen.jpg" alt="de boulevard van Scheveningen" width="200" border="1" align="right"></p> <table border="1" width="200" cellspacing="1" cellpadding="2"> <tr> <td colspan="3" align="center">tabel</td> </tr> <tr> <td>1</td> <td>2</td> <td>3</td> </tr> <tr> <td>4</td> <td>5</td> <td>6</td> </tr> </table> <p>en zo zijn er nog veel meer mogelijkheden</p> </body> </html> Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 26

28 Met dit als resultaat: De werking van HTTP De webbrowser maakt via TCP/IP een verbinding met de webserver. De HTTP request wordt verstuurd, waarin er een pagina of een eventuele afbeelding wordt gevraagd. Op een request volgt een HTTP-respons, met daarin de HTML code of bijvoorbeeld de inhoud van een jpeg bestand. Wanneer een respons is ontvangen wordt de TCP/IP verbinding weer verbroken. Daarom wordt HTTP een connectieloos protocol genoemd. Andere gebruikelijke protocollen (bijv. FTP) laten de connectie open waardoor je door directories en bestanden kan bladeren. Het HTTP sluit de connectie gelijk en alle verzonden informatie wordt verder vergeten. HTTP heeft nog een aantal andere functies, die over het algemeen eigenlijk niet gebruikt worden. HTTP kan ook gebruikt worden voor het aanmaken en verwijderen van bestanden, d.m.v. van PUT, DELETE en UNLINK. Hier gaan we later in het verslag verder op in. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 27

29 HTTP requests Een HTTP request bestaat uit een request methode, namelijk GET, HEAD en POST, gevolgd door een URL, benodigde headerinformatie en eventuele inhoud. De methode GET De methode GET vraagt een bestand op aan de server. Een GET request kan er als volgt uitzien: GET /httptest.php HTTP/1.1\r\n Accept: image/gif, image/x-xbitmap, image/jpeg, image/pjpeg, application/vnd.ms-excel, application/msword, application/x-shockwave-flash, */*\r\n Accept-Language: nl\r\n Accept-Encoding: gzip, deflate\r\n User-Agent: Mozilla/4.0 (compatible; MSIE 6.0; Windows NT 5.1; SV1)\r\n Host: Connection: Keep-Alive\r\n \r\n GET: Hier wordt dus gevraagd om het bestand httptest.php via het protocol HTTP 1.1. Accept: Vervolgens wordt er aangegeven welke bestandtypen er ondersteund worden door de webbrowser. In dit geval zijn dit gif-afbeeldingen, bitmaps, jpeg en pjpeg en de bestandtypen van MS Excel en Word. Accept-Language: De taalvoorkeur is Nederlands. Accept-Encoding: De ondersteunde coderingsmethoden zijn gzip en deflate. User-Agent: Geeft aan welke browser er wordt gebruikt, en eventueel het besturingssysteem. Host: De Host regel geeft aan welke hostname er gebruikt is, omdat sommige ip-adressen bereikbaar zijn via meerdere domeinnamen, kan dit van belang zijn voor de webserver om te bepalen welke website er is opgevraagd. Connection: Geeft aan dat de verbinding nog niet verbroken mag worden, omdat er nog een HTTP respons verwacht wordt. De methode HEAD De HEAD request is in principe gelijk aan de GET request. De HEAD request krijgt echter een andere respons, namelijk zonder content. Met een HEAD request worden alleen de headers opgevraagd en de content wordt verder buiten beschouwing gelaten. De methode POST Ook een post is voor een groot deel vergelijkbaar met een GET request. Met een POST request kan er data naar een server worden verstuurd, die van invloed kunnen zijn op de uitvoer van de pagina. Wanneer er een invulformulier gebruikt wordt op een site, wordt deze vaak met behulp van de methode POST verstuurd. Diverse scripttalen kunnen er dan voor zorgen dat deze data gelezen wordt, en eventueel opgeslagen wordt in een database of verstuurd via . Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 28

30 Hoe een POST request werkt, wordt in de volgende tekening prachtig afgebeeld: Hier volgt een voorbeeld van hoe een POST request er uit kan zien: POST /httptest.php HTTP/1.1\r\n Accept: image/gif, image/x-xbitmap, image/jpeg, image/pjpeg, application/vnd.ms-excel, application/msword, application/x-shockwave-flash, */*\r\n Referer: Accept-Language: nl\r\n Content-Type: application/x-www-form-urlencoded\r\n Accept-Encoding: gzip, deflate\r\n User-Agent: Mozilla/4.0 (compatible; MSIE 6.0; Windows NT 5.1; SV1)\r\n Host: Content-Length: 11\r\n Connection: Keep-Alive\r\n Cache-Control: no-cache\r\n \r\n Line-based text data: application/x-www-form-urlencoded veld=gerben Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 29

31 Enkele headers die we bij de GET request niet zagen zijn: Referer: Deze header geeft aan vanaf welke pagina de informatie is verzonden. Content-Type: Omdat er nu ook sprake is van data die wordt verzonden naar de server is het nodig om te vermelden welk type data er wordt verstuurd. Content-Lenght: Dit is de lengte van de content in karakters. Cache-Control: Deze headers moeten worden gelezen door alle cache mechanismen, waar de HTTP request langs komt. Ook proxy-servers en gateways moeten zich aan deze regel houden, en mogen de pagina dus niet zomaar in het geheugen laten staan. Line-based text data: application/x-www-form-urlencoded Hier begint de content van de request, van het type application/x-www-form-urlencoded. De data die vanuit het formulier gepost is, is: veld=gerben. Veld is de naam die ik de input in de html pagina heb genoemd. Gerben is de waarde die ik heb ingevuld voor ik op de submit button klikte. HTTP response Een HTTP respons begint altijd met HTTP en een versie nummer (tegenwoordig meestal 1.1), gevolgd door een statuscode. Status codes 1xx: een informele boodschap van de webserver voor eventueel toekomstig gebruik Continue Switching Protocols 2xx: een boodschap van de server dat de gevraagde actie succesvol is afgehandeld OK Created Accepted Non-Authoritative Information No Content Reset Content Partial Content 3xx: een verwijzing naar een andere locatie Multiple Choices Moved Permanently Found See Other Not Modified Use Proxy (niet gebruikt) Temporary Redirect Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 30

32 4xx: een foutboodschap die door de client (webbrowser) veroorzaakt is BAD REQUEST UNAUTHORIZED FORBIDDEN NOT FOUND Method Not Allowed Not Acceptable Proxy Authentication Required Request Timeout Conflict Gone Length Required Precondition Failed Request Entity Too Large Request-URI Too Large Unsupported Media Type Requested Range Not Satisfiable Expectation Failed 5xx: een foutboodschap die door de webserver veroorzaakt is INTERNAL SERVER ERROR NOT IMPLEMENTED BAD GATEWAY SERVICE UNAVAILABLE Gateway Timeout HTTP Version Not Supported Dit is een voorbeeld van een http-response, deze is afkomstig van Google: HTTP/ OK Cache-Control: private Content-Type: text/html Content-Encoding: gzip Server: GWS/2.1 Content-Length: 1117 Date: Thu, 18 Nov :06:49 GMT De http-response begint HTTP met het bijbehorende versienummer, en een statuscode. De statuscode is in dit geval 200 en betekent dus dat de aanvraag kan worden beantwoord. Cache-Control: private, geeft aan dat de respons bedoelt is voor 1 enkele user, en dus niet hoeft te worden bewaard door eventuele tussenstations zoals proxyservers of gateways. Content-Type: text/html, de inhoud van de reply bestaat alleen uit plain-text en html. Content-Encoding: gzip, eventuele encoding die is gebruikt om de inhoud van het bestand te comprimeren. Server: GWS/2.1, De software die door de server is gebruikt om de request te behandelen. Content-Length: 1117, de lengte van de content in bytes. Date: Thu, 18 Nov :06:49 GMT, de datum van de request. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 31

33 FTP Inleiding FTP Om het FTP (File Tranfer Protocol) te bestuderen heb ik gebruik gemaakt van RFC 959 en van het programma ftp (commandline) onder Knoppix. De applicatielaag van ftp ziet er zo uit: Het FTP Model / \ User Interface <---> User \----^----/ /------\ FTP Commands /----V----\ Server < > User PI FTP Replies PI \--^---/ \----^----/ /--V---\ Data /----V----\ File <---> Server < > User <---> File System DTP Connection DTP System \------/ \ / Server-FTP USER-FTP Opmerkingen: 1. De data connectie kan beide kanten op gebruikt worden. 2. De data connectie hoeft niet de hele tijd te bestaan. Een gebruiker (User) 'praat' via een programma, het programma User-PI (protocol interpreter) vertaalt dit en beheerd het User-DTP (data tranfer process). Het User-PI praat met de Server-PI die op zijn beurt het Server-DTP beheerd. De exacte beschrijving van de definities zijn terug te vinden in appendix A (2.2 blz 3 t/m 7). Het is ook mogelijk dat de gebruiker zelf de ftp commando's verstuurd en de user interface niet gebruikt. Over dezelfde lijn als waar de commando's over verstuurd worden geeft de ftp server zijn standaard antwoorden in reactie op de commando's. FTP (File Transfer Protocol) heeft de volgende doelen: 1. Promoten van het delen van bestanden (computer programma's en/of data) 2. Bevorderen van het indirect of impliciet (via programma's) gebruik van computers op afstand 3. Het afschermen van variaties in file systemen tussen verschillende computers 4. Data betrouwbaar en efficiënt verplaatsen Data transfer FTP is direct te gebruiken via een terminal, maar is ontworpen om gebruikt te worden door applicaties. Het ontwerp van het protocol is zo gemaakt dat het gemakkelijk te implementeren is. Het ftp protocol maakt gebruik van het Telnet protocol (RFC 854) voor het versturen van commando's. De ftp commando's geven de parameters door voor de data verbinding (data port, transfer mode, representation type en structuur) en de aard van de file system operaties (store, retrieve, append, delete, etc. ). Het User-DTP moet luisteren op de aangegeven poort, zodat de server verbinding kan maken en de data overdracht kan opstarten die overeenkomt met de opgegeven parameters. De ontvangende poort hoeft niet op de gebruikers zijn host te zijn, zolang de gebruiker er maar voor zorgt dat de ontvangende poort open staat. De verbinding kan gebruikt worden om te sturen en om te ontvangen. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen 32