Symposium. Trekvissen en natuurvriendelijke oevers. Kennisdeling binnen project Ruim Baan Voor Vissen

Transcriptie

1 Symposium Trekvissen en natuurvriendelijke oevers Kennisdeling binnen project Ruim Baan Voor Vissen

2 Groningen - Op 17 september 2014 vond het symposium Trekvissen en natuurvriendelijke oevers plaats bij het waterschap Noorderzijlvest. Waterprofessionals van verschillende organisaties deelden kennis en ervaring over het belang van natuurvriendelijke oevers voor trekvissen, de wetenschappelijke stand van zaken en de aanpak van uitvoeringsprojecten. Dit symposium vormde onderdeel van het project Ruim BaanVoor Vissen, dat deels door het Waddenfonds wordt gefinancierd. Met het symposium werd gehoor gegeven aan een verzoek van het Waddenfonds om kennis omtrent trekvissen en natuurvriendelijke oevers breed te delen. Carla Alma, dagelijks bestuurder van Noorderzijlvest namens Water Natuurlijk opende het congres. Vroeger, als kind, vingen we dikke palingen in slootjes, haalde ze herinneringen op. Tegelijk zou dit een prachtig wensbeeld voor de toekomst zijn. Programma: stand van zaken In het programma werd een overzicht gegevens van het actuele kennisniveau en projecten door waterschappers, wetenschappers en consultants. Het programma bevatte de volgende lezingen. Het project Ruim Baan Voor Vissen en het waarom van dit symposium De ene oever is de andere niet; uitkomsten van een studie naar maat-regeleffect relaties tussen NVO s; Technische aspecten en ervaringen met NVO s bij waterschap Zuiderzeeland Bach und Fluss een geschikt alternatief voor een NVO? Zuiveringsmoeras Aqualan Grou als paai- en opgroeigebied Het proces bij de aanleg van NVO s bij waterschap Noorderzijlvest Van NVO naar VVO (visvriendelijke oever) voor stekelbaars Jasper Schut, waterschap Noorderzijlvest Carlo Rutjes, Grontmij; Teun Molenaar, waterschap Zuiderzeeland Jan Kamman, Sportvisserij Nederland Mark Koopmans, Altenburg & Wymenga Berry Schuten, waterschap Noorderzijlvest Hans Roodzand, Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. De presentaties zijn terug te vinden op de website van Ruim baan voor vissen, zie In de middag werd in werksessies een aantal thema s uitgewerkt. De dag werd begeleid door Karel van den Wijngaard en Jeroen van Herk van LINKit consult en Herman Wanningen van Wanningen Water Consult. 2

3 Natuurvriendelijke oevers met veel jonge vis In zijn geheel is de aanleg van natuurvriendelijke oevers in Nederland een enorm project. Het betreft in totaal circa km aan te leggen natuurvriendelijke oever, wat ongeveer gelijk is aan de afstand Amsterdam Beijing. Natuurvriendelijke oevers worden aangelegd met een waterkwaliteitsdoelstelling, omdat ze leefgebied vormen voor planten en dieren. De waterschappen zijn (vanuit de Kaderrichtlijn Water) verantwoordelijk voor het behalen van een goede waterkwaliteit. En vis is onderdeel van de waterkwaliteit. Uit verschillende onderzoeken komt naar voren dat er duidelijk grotere aantallen vis, en vooral jonge vis, in natuurvriendelijke oevers (NVO) zit dan in kanalen en sloten. Na 2-3 jaar is er vaak sprake van een duidelijke toename. Hierbij hoeven niet altijd veel plantenminnende soorten aanwezig te zijn en het aantal brasem is vaak laag. De NVO s hebben dus duidelijk een kraamkamerfunctie voor jonge vis, aldus Carlo Rutjes van Grontmij. Ook onderzoek van Altenburg & Wymenga in een paaigebied in de Friese Boezem geeft een vergelijkbaar beeld. Van de 16 vissoorten groeien er 13 op in het paaigebied, aldus Mark Koopmans van A&W. Tijdens dit onderzoek werd veel baars, blankvoorn, snoek en ruisvoorn in de NVO aangetroffen; en geen brasem en snoekbaars. Opgemerkt wordt nog wel dat de hoeveelheid jonge vis snel toenam, maar dat de aantallen ook weer afnamen. Wat lastiger is, is om een oever aan te wijzen die eenduidig goed scoort op de maatlat van de Kaderrichtlijn Water (KRW). De omstandigheden zijn vaak toch heel verschillend en er ontstaat niet altijd een stabiele visstand die een goede KRW-score garandeert. Het verdient dan ook aanbeveling méér oevers te monitoren, de monitoringsmethode te standaardiseren en kennis te blijven ontwikkelen. 3

4 Natuurvriendelijke oevers blijven onderdeel van het geheel Het uiteindelijke doel waar aan gewerkt wordt is ecosysteemherstel, waardoor er ruimte is voor goede vispopulaties. Het is belangrijk te blijven zien dat het gaat om herstel van het leefgebied als geheel, aldus Jan Kamman van Sportvisserij Nederland. Het gaat dus zowel om de aanleg van kwalitatief goede habitats, als om goede waterkwaliteit en stroomopwaartse/-afwaartse vismigratie. Is dit op orde dan gaan elft, fint, aal, spiering, driedoornige stekelbaars, winde en mogelijk zeeforel hier flink van profiteren in Noord-Nederland. Belangrijk is dat details het verschil kunnen maken. Elke barrière is er één en de beste oplossing voor vissen blijft verwijdering van de barrière. In Denemarken is een aantal beekherstelprojecten uitgevoerd, waarbij alle stuwen zijn verwijderd. Het herstel van de visstand is ronduit spectaculair te noemen: de zeeforellen hadden de beek binnen 2 jaar weer gekoloniseerd. Een ander detail kan de breedte van de hermeanderende beek zijn. Vaak wordt deze te breed uitgevoerd waardoor de beek niet stroomt en dus niet interessant is voor stromingsminnende (vis)soorten. In Duitsland zijn er met kostenefficiënte en lokale maatregelen zeer positieve resultaten behaald (Bach im Bach principe). Er kan veel met beheer In Noord-Holland wordt er ook nadrukkelijk naar het beheer van de watergangen gekeken. In Noord- Holland zijn er de laatste 40 jaar veel beschoeiingen geplaatst en worden sloten, zoals elders, machinaal geschoond. Hierdoor is de macrofauna in de sloten sterk afgenomen en dit is een ramp voor de vissen, 4

5 aldus Hans Roodzand van Hollands Noorderkwartier. Met de aanleg van NVO s en een andere manier van beheer wordt dit nu bijgesteld. Met ander beheer kan al veel bereikt worden en het is kosteneffectief. NVO s in het veld Op veel plaatsen in het land worden dus NVO s in KRW-wateren aangelegd. Het waterschap Zuiderzeeland voorziet bijvoorbeeld 40% van de oevers van de hoofdwatergangen van zachte oevers : een plasberm van 2 m breed en cm diep, zonder houten beschoeiing. Hiermee wordt habitat voor trekvissen gerealiseerd. Naast KRW-doelen realiseren we hiermee meer ruimte voor waterberging en is het goedkoper in het onderhoud, aldus Teun Molenaar van waterschap Zuiderzeeland. Omdat ook de trekroute van en naar het IJsselmeer wordt aangepakt, wordt verbetering van de trekvisstand mogelijk. Het effect is al zichtbaar bij de populatie driedoornige stekelbaars in Flevoland die zich duidelijk verbeterd heeft de laatste jaren. Het waterschap Noorderzijlvest legt alleen natuurvriendelijke oevers aan bij KRW-waterlichamen. De totale opgave te realiseren NVO bedraagt 51 km tot en met 2015 en we zijn over de helft, aldus Berry Schuten van Noorderzijlvest (NZV). NZV legt hiermee habitat aan voor trekvissen en men kijkt bij de aanleg flexibel naar het gebied: waar is het wel mogelijk en waar niet; welke landeigenaren (agrariërs) willen samenwerken op dit vlak en welke niet? Voor de inrichting is steeds maatwerk noodzakelijk, maar er wordt uitgegaan van een plasberm-oever met een flauw talud en een minimale lengte van 100 m. Proces van planning en aanleg Er is een goede projectorganisatie nodig voor de aanleg van een groot aantal km s NVO s. Voor het project moet zowel intern als extern voldoende draagvlak zijn. Zorg er voor dat je hier ook tijdens het project aan blijft werken, zo wordt aanbevolen door de sprekers. Een goede planning en voorbereiding, inclusief juridische aspecten, is aan te bevelen zodat je tijdens het project niet voor (te veel) verrassingen komt te staan. Weinig regels, duidelijkheid over de pegels, verwoordt Berry Schuten van Noorderzijlvest het bondig. Helderheid naar landeigenaren is erg nodig. Noorderzijlvest hanteert twee manieren: een groenblauwe dienst waarbij de agrariër de aanleg en het beheer verzorgt tegen een aanleg- en beheervergoeding; of anderzijds aankoop, aanleg en beheer door het waterschap. Beide vormen worden gebruikt en beide vragen per project om maatwerk. Vertrouwen in elkaar is hierbij de sleutel en dit moet aan de keukentafel ontstaan. 5

6 Zoek de Ruimte Het is van belang de fysieke ruimte te zoeken, maar óók de ruimte tussen de oren, aldus Hans Roodzand van Hollands Noorderkwartier. Voor het zoeken naar fysieke ruimte is een goede samenwerking met aanpalende landeigenaren van belang. En ga ook op zoek naar de ruimte binnen je watersysteem. Het waterafvoerprofiel moet vrij van obstakels zijn; het overige deel van het water biedt ruimte voor NVO s. Wat de ruimte tussen de oren betreft: de mind set van mensen is een belangrijke succesfactor. Als er ruimte is om over NVO s na te denken ontstaan er andere oplossingen. Bijvoorbeeld door minder intensief te maaien en daarmee méér kwaliteit te realiseren én kosten te besparen. Werksessies In de middag werd in een aantal werksessies over vier thema s nader kennis uitgewisseld. Enkele belangrijke punten: Proces en projectaanpak: het ontwikkelen en behouden van intern en extern draagvlak wordt als een belangrijke succesfactor gezien; Habitat en inrichtingseisen van diadrome vissen: deze zijn op hoofdlijnen voor een aantal belangrijke doelsoorten in beeld gebracht; Monitoring: zorg voor goed opgezette monitoring zodat er meer inzicht in de maatregel effect relatie tussen NVO s en trekvissen ontstaat; Beheer en onderhoud: zorg voor kennisuitwisseling over beheer en onderhoud van NVO s op praktisch niveau; en tussen techneuten en ecologen. 6

7 Reflectie De dag eindigde met een positief gevoel. Het uitwisselen van kennis en ervaring over NVO s en trekvissen heeft duidelijk meerwaarde en het verdient dan ook aanbeveling dit op gezette tijden te herhalen. Daarbij kunnen dan mogelijk de NVO s in brakke wateren aan bod komen als specifiek thema. Daarover is op deze bijeenkomst niet gesproken. Samengevat De uitkomsten van deze nuttige en prettig dag kunnen als volgt worden samengevat: NVO s worden op grote schaal toegepast door de waterschappen; Het hoofddoel is verbetering van de (water)ecologie en belangrijke nevendoelen zijn oeverversteviging, landschappelijke beleving en het creëren van extra waterbergingscapaciteit; Uit de beschikbare onderzoeksgegevens blijkt dat NVO s een belangrijke functie vervullen als paai- en opgroeigebied voor veel verschillende vissoorten, waaronder trekvissen. Daarbij is de wijze waarop een NVO wordt aangelegd van belang: niet te smal en van voldoende lengte; Draagvlak bij de direct betrokkenen is net zo belangrijk als het ontwerp van de oever om succes te hebben; Het aanleggen van NVO s als groenblauwe dienst is een succesformule, zo blijkt uit de werkpraktijk bij waterschap Noorderzijlvest; Goed proces- en projectmanagement, met sturing op inhoud, financiën, planning, organisatie en communicatie, blijft gedurende de gehele periode van het project van belang; In veel gevallen vindt geen monitoring plaats van de effectiviteit van een aangelegde NVO. Door de monitoring beter op te zetten kan veel meer informatie over de stuurfactoren achter het succes van NVO s boven water komen. Meer lezen Op de website van Ruim Baan voor Vissen zijn de presentaties en de onderzoeksdocumenten te vinden. 7

8 Januari 2015