Handels- en investeringscijfers Canada-Nederland 1 september 2016

Transcriptie

1 Handels- en investeringscijfers Canada-Nederland 1 september Samenvatting Canada behoort tot de vijfentwintig belangrijkste exportmarkten van Nederland. De bilaterale goederenhandel met Canada had in 2015 een omvang van bijna ruim 4,6 miljard euro (inclusief diensten was dat circa 7,3 miljard euro). Daarbij beliep de Nederlandse goederenexport bijna 2,3 miljard euro. Daarnaast voerde Nederland in 2015 voor 3 miljard euro aan diensten naar Canada uit. Nederlandse ondernemingen hadden eind 2014 volgens DNB-cijfers belangen ter grootte van 23,8 miljard euro (FDI, directe buitenlandse investeringen) in Canada. 2. Economie en buitenlandse handel Het gemiddelde inkomen in het welvarende Canada bedroeg in 2015 volgens EIU USD (gecorrigeerd voor koopkrachtpariteiten (PPP)) 2 per inwoner (35,9 miljoen inwoners). Ter vergelijking: het Nederlandse gemiddelde bbp bedroeg in US dollar 3 (EIU, 2016). Het bbp van Canada beliep in 2015 volgens EIU miljard US dollar. Dit was 162% van het Nederlandse bbp (755 miljard US dollar (680 miljard euro)). De Canadese economie is qua omvang volgens het IMF de 10 e van de wereld. Volgens EIU groeit het Canadese bbp dit en volgend jaar met respectievelijk 1,3% en 2,1% (volumegroei t.o.v. voorgaand jaar, zie fig. 1) Figuur 1 Economische ontwikkeling Canada 1 Dit overzicht is in opdracht van het Ministerie van Buitenlandse Zaken gemaakt. 2 Dit wil zeggen dat gecorrigeerd is voor de feitelijke koopkracht van een US dollar in het betreffende land. In het ene land kun je voor een US dollar (of euro) meer goederen of diensten kopen dan in een ander land. Ergo, in het ene land kun je van een inkomen van US dollar prima rondkomen, terwijl in het andere land dit bedrag amper voldoende is om fatsoenlijke huisvesting voor een half jaar te financieren. 3 De Nederlandse koopkracht per inwoner lag in % hoger dan het EU-gemiddelde (Eurostat, 2016). Hiermee behoorde Nederland tot top-3 van EU-lidstaten met het hoogste inkomen per inwoner. Canada is welvarender dan de meeste EU-landen.

2 De hoge Canadese welvaart is gestoeld op een combinatie van een hoge arbeidsparticipatie (OECD, 2015) en hoge arbeidsproductiviteit (Conference Board, 2016, mede de resultante van het hoge opleidingsniveau, zie hieronder). Eind 2014 werkte 72,5% van de (potentiële) Canadese beroepsbevolking, tegenover 68,5% in de VS en gemiddeld 65,1% in de EU-28 (OECD, 2015). Op de Human Development Index van de VN deze index kijkt breder dan het bbp per hoofd (PPP), namelijk ook naar levensverwachting/gezondheidszorg en analfabetisme/opleidingsniveau staat Canada 9 e (Australië staat 2 e, NL 5 e, de VS 8 e, Nieuw Zeeland 9 e en het VK 14 e ). Canada heeft een in mondiaal en regionaal perspectief goed ondernemingsklimaat. Het World Economic Forum (WEF) plaatst het land op een 13 e positie qua meest aantrekkelijk vestigings- en investeringsklimaat (GCI , in totaal kent deze ranglijst 140 landen, zie fig. 2). Canada scoort bij WEF beter dan 22 EU-lidstaten. IMD (2016) plaatst Canada op de 10e plek van haar ranglijst, de 2016 IMD World Competitiveness Scoreboard (NL staat hierop 8 e, de VS 3 e ). Figuur 2 Canada s score op WEF-ranglijst 2 van 19

3 Op Doing Business 4 deze ranglijst van de Wereldbank kijkt naar een geringer aantal indicatoren dan die van het WEF scoort Canada een 14 e plaats (van in totaal 189 landen, zie figuur 3). Daarmee heeft Canada een prima notering. Een sterk punt van de Canadese economie betreft de goede ordening van productmarkten. Volgens IMD (2016) scoort Canada op dit terrein wereldwijd een 2 e plek. Daarbij gaat het erom dat de marktordening zodanig is dat oneerlijke concurrentie (via monopolies, kartelafspraken, etc.) wordt voorkomen. Dus dat bedrijven weinig tot geen ruimte hebben om hun klanten (andere bedrijven, overheden en consumenten) te veel voor hun producten en diensten te laten betalen. Nederland scoort bij het tegengaan van oneerlijke concurrentie mondiaal de 5 e plaats, terwijl de VS op de 22 e positie en Mexico op de 43 e plek staan (IMD, 2016). Een ander sterk punt van het Canadese ondernemingsklimaat is de goed opgeleide beroepsbevolking die tot de hoogst opgeleide van alle OECD-lidstaten behoort (OECD, 2015). Ook scoren Canadese scholieren in vergelijking met andere OECD-landen bijzonder goed het PISA-onderzoek dat hen toetst op onder meer reken- en taalvaardigheid (OECD, 2013). 4 Deze ranglijst meet het gemak waarmee in een land zaken kan worden gedaan. Daarbij wordt onder meer gekeken naar het starten van een bedrijf, het verkrijgen van een bouwvergunning, een elektriciteitsaansluiting en krediet, het registeren van eigendom, de mate van bescherming van investeerders, grensoverschrijdend kunnen handelen en de kosten daarvan en de mogelijkheid om contracten nageleefd te krijgen (functioneren van rechtbank (proceslengte, objectiviteit) e.d.). 3 van 19

4 Op de Corruption Perception Index van Transparency International deze organisatie wordt vaak de internationale "corruptiewaakhond" genoemd staat Canada op de 9 e positie (van in totaal 167 landen, zie figuur 4). Het innovatievermogen van de Canadese economie rekent INSEAD-WIPO in hun Global Innovation Index 2016 tot de twintig grootste van de wereld (zie Met een 15 e positie ligt het vernieuwingsvermogen van het Canadese bedrijfsleven lager dan dat van de VS (4 e ), het VK (3 e ) en NL (9 e ), maar hoger dan in veel EU-lidstaten. Figuur 3 Canada s score op Doing Business-ranglijst 4 van 19

5 Figuur 4 Canada s score op Corruption Perception Index Export groeit steviger dan invoer De buitenlandse handel van Canada is in de afgelopen jaren flink opgelopen (zie tabel 1). Voor dit en de komend jaar verwacht EIU een voortgaande stijging van de buitenlandse handel, waarbij de export duidelijk sneller groeit dan de invoer. Tabel 1: Buitenlandse goederen- en dienstenhandel, %-volumemutatie t.o.v. voorgaand jaar Uitvoer Invoer ,8 5, ,6 3, ,8 1, ,3 1, ,4 0, ,9 0, ,6 2,2 Bron: Economist Intelligence Unit, Kader - Belangrijkste Canadese export- en importproducten (in miljarden Canadese dollars in 2015) Export Import Energieproducten 83,9 miljard Consumptiegoederen 117,5 miljard Auto s en auto-onderdelen 87,1 miljard Auto s en auto-onderdelen 100,4 miljard 5 van 19

6 Consumptiegoederen 69,4 miljard Elektronica en elektronische app. 63,3 miljard Hout en bouwmateriaal 39,8 miljard Industriële machines en app. 53,7 miljard Bron: EIU, Belangrijkste handelspartners en positie van Nederland De VS zijn verreweg de belangrijkste handelspartners van Canada (zie tabel 2A en 2B): krap 77% van de Canadese goederenexport ging in 2015 naar de VS, terwijl ruim 53% van de import uit de VS afkomstig was. Nederland staat in de top-10 van belangrijkste Canadese exportmarkten voor goederen; we staan op de 9 e positie als belangrijkste Canadese exportmarkt (zie tabel 2A). In 2015 ging 0,7% van de goederenexport naar Nederland. Tabel 2A: Voornaamste Canadese exportpartners (bedragen x euro) Importers Exported value in 2013 Exported value in 2014 Exported value in 2015 Totale waarde Canadese goederenexport United States of America China United Kingdom Japan Mexico India Korea, Republic of Hong Kong, China Netherlands Germany France Belgium Italy Brazil United Arab Emirates Australia Bron: ITC, Als goederenleverancier is Nederland voor Canada het 16 e importland (zie tabel 2B). In 2015 kwam 0,6% van de goederenimport uit Nederland. 6 van 19

7 Tabel 2B: Voornaamste Canadese importpartners (bedragen x euro) Exporters Imported value in 2013 Imported value in 2014 Imported value in 2015 Totale waarde Canadese goederenimport United States of America China Mexico Germany Japan United Kingdom Korea, Republic of Italy France Taiwan Switzerland Viet Nam India Canada Brazil Netherlands Bron: ITC, Kader - Toelichting bij cijferverschillen totale in- en uitvoerwaarden De diverse tabellen in dit document bevatten (o.a.) de totale uit- en invoerwaarde van Nederlandse goederenhandel met Canada. De cijfers in tabel 3 en 4 stammen van het CBS. In de tabellen 2A en 2B staan de cijfers met de belangrijkste handelspartners van Canada. Deze handelscijfers stammen van het ITC (onderdeel van UNCTAD). Helaas blijken deze cijfers af te wijken van de CBS-cijfers. Dit komt vaak voor. De oorzaak is in belangrijke mate terug te voeren op verschillen in meten/betrouwbaarheid van meetmethode. De CBS-cijfers geven o.i. een (veel) getrouwer beeld van de Nederlandse totale handel met Canada dan die van ITC. Wel geven de ITC-cijfers een goede indicatie van de omvang/importantie van de verschillende Canadese handelspartners. Handel vanuit Nederlands perspectief Canada behoort tot de vijfentwintig belangrijkste Nederlandse exportmarkten. Onze goederenexport naar Canada bedroeg in 2015 volgens het CBS ruim 3 miljard euro (zie tabel 3, ook voor de samenstelling), tegenover krap 1,7 miljard euro in De export was in ,7% van onze totale goederenexport ter 7 van 19

8 hoogte van 427 miljard euro. Canada was in 2015 de 24 e exportmarkt voor goederen van Nederland (zie tabel A in de bijlagen). Daarnaast voerde Nederland in 2015 voor miljoen euro aan diensten naar Canada uit (zie tabel B in de bijlagen). Daarmee was het land de 12 e Nederlandse exportmarkt voor diensten. 8 van 19

9 Tabel 3: Nederlandse goederenuitvoer naar Canada, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totale Nederlandse goederenuitvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Bron: CBS, De Nederlandse goederenimport uit Canada had in 2015 volgens het CBS een waarde van 1,6 miljard euro (zie tabel 4, ook voor de samenstelling), tegenover 1,5 miljard in De invoerwaarde in 2015 was 0,4% van onze totale goederenimport (ter hoogte van 378 miljard euro). Canada was voor Nederland in 2015 het 36 e invoerland van goederen. In 2015 importeerde Nederland voor 758 miljoen euro aan Canadese diensten (zie tabel C in de bijlagen). Tabel 4: Nederlandse goedereninvoer uit Canada, bedragen x euro (volgens SITC-indeling) Totaal Nederlandse goedereninvoer Voeding en levende dieren Dranken en tabak Grondstoffen Minerale brandstoffen Dierlijke en plantaardige oliën Chemische producten Fabricaten Machines en vervoermaterieel Diverse gefabriceerde goederen Niet afzonderlijk genoemde goederen Bron: CBS, van 19

10 3. Directe buitenlandse investeringen De gecumuleerde Nederlandse directe buitenlandse investeringen (FDI) 5 (standencijfers en FDI-cijfers exclusief BFI s (Bijzondere Financiële Instellingen 6 )) in Canada bedroegen volgens de Nederlandsche Bank (DNB) eind ,8 miljard euro (zie tabel 5). DNB heeft nog geen cijfers voor specifieke landen voor T.i: de totale waarde van Nederlandse FDI in de wereld bedroeg eind miljard euro (DNB, 2015). Het VK was in 2014 de grootste Nederlandse bestemming van FDI (met 108,8 miljard euro, stand ultimo 2014), gevolgd door Zwitserland (102,7 miljard euro), de VS (74,2 miljard euro), Luxemburg (66,4 miljard), België (66,1 miljard), Duitsland (59,6 miljard) en Frankrijk (43,4 miljard). Canada was het 10 e bestemmingsland. De gecumuleerde waarde van alle FDI in Canada bedroeg eind miljard US dollar (World Investment Report 2015, UNCTAD, 2016, standen), tegenover 325 miljard US dollar in De FDI/bbp-ratio voor Canada bedroeg in ,7%. Het land scoort hiermee in internationaal perspectief behoorlijk hoog. Ter vergelijking: voor Griekenland bedroeg de FDI/bbp-verhouding 15,2%, voor Duitsland 20,9%, voor Nieuw Zeeland 38,8%, Australië 39,1%, Tsjechië 69,4% en voor Nederland 91,8% 7. In Zwitserland ligt het cijfer boven de 100%. Nederland had volgens de DNB-cijfers met een FDI-omvang van 23,7 miljard euro in 2014 een aandeel van circa 3,3% in de totale inkomende FDI in Canada 8. De Canadese FDI in Nederland beliepen eind miljoen euro. Ze waren een bescheiden deel van de totale inkomende FDI; de totale waarde van alle FDI in Nederland bedroeg eind miljard euro (DNB, 2015). 5 Directe buitenlandse investeringen (FDI) zijn investeringen door buitenlandse ondernemingen, waarbij de buitenlandse onderneming (mede)zeggenschap verkrijgt over het bedrijf waarin wordt geïnvesteerd. Het kan de vorm hebben van onder meer een participatie (als een joint venture), een totale overname of een geheel van de grond af op te bouwen dochteronderneming. Voor de volledigheid: FDI omvatten geen aankopen van aandelen door beleggers of speculanten. De "stock"- of standencijfers vertegenwoordigen de gecumuleerde waarde van alle in het verleden tot heden gedane FDI. (Deze omvatten de totale waarde van de vorderingen en verplichtingen van ondernemingen ten opzichte van het buitenland op een bepaald moment. De standen omvatten de gecumuleerde transacties, aangepast voor prijs-, wisselkoers- en overige mutaties (waaronder goodwill) en betreffen zowel kapitaaldeelnemingen als alle overige financiële transacties tussen gelieerde ondernemingen (leningen, ingehouden winsten, mutaties in rekeningen-courant, storting van werkkapitaal), evenals de aan- en verkoop van onroerend goed). 6 BFI's worden in de volksmond brievenbusfirma's genoemd. Ondernemingen (dus) die veelal om fiscale redenen formeel/juridisch in een land zijn gevestigd zonder dat sprake is van wezenlijke feitelijke economische activiteiten in dat land zelf. DNB omschrijft BFI's (Bijzondere Financiële Instellingen) als "ondernemingen of instellingen, ongeacht de rechtsvorm, welke ingezetenen zijn en waarin niet-ingezetenen, direct of indirect, via aandelenkapitaal of anderszins deelnemen en die tot doel hebben, of zich in belangrijke mate bezighouden met, het ontvangen van middelen van nietingezetenen en het doorbetalen daarvan aan niet-ingezetenen" (DNB, 2011). De economische bijdrage van de brievenbusfirma s aan de Nederlandse economie is 3 tot 3,4 miljard euro inclusief alle belastinginkomsten (SEO, 2013). Volgens de Volkskrant (13 oktober 2015) kent Nederland van deze firma s. 7 Overigens is naast het percentage ook de aard van de FDI van belang om meer te kunnen zeggen over de totale impact (qua banen, toegevoegde waarde, innovatie en kennisoverdracht) op een economie. Gaat het bijvoorbeeld om FDI in kapitaalintensieve sectoren (zoals bij de winning van olie en gas) of juist om FDI in dienstverlenende ondernemingen? Bij de eerste vorm is per arbeidsplaats gemiddeld genomen een hoger FDI-bedrag gemoeid dan bij FDI in de dienstensector. Ook is de aard van economische activiteit van belang: is het een fabriek waar laagopgeleide werknemers onderdelen in elkaar zetten, of juist een high-tech-productielocatie met bijbehorende en zelfstandige R&Dfaciliteiten. De laatste FDI-vorm heeft, begrijpelijk, een hogere positieve impact dan de eerste. 8 Hierbij zijn FDI-investeringen exclusief de BFI s genomen (zie verder in dit document de toelichting/uitleg op BFI s). Nederland heeft een bijzonder grote in- en uitgaande FDI-belangen (standen), zeker inclusief BFI s. Eind 2011 bedroeg de uitgaande de totale FDI-omvang krap miljard euro (standen) (CPB, 2013). Dit maakt dat de positie van Nederland als buitenlandse investeerder sterk kan verschillen al naar gelang wordt gekeken naar de FDI inclusief of exclusief BFI s. Sowieso kunnen de cijfers van DNB verschillen van de cijfers in het betreffende land. Internationaal komen verschillen in statistisch cijfermateriaal helaas vaak voor (zie ook het kader over handelscijfers). 0

11 De Canadese FDI in Nederland waren een heel bescheiden deel van de totale Canadese FDI in de wereld; deze bedroegen eind miljard US dollar (UNCTAD, 2016), tegenover 442 miljard US dollar in

12 Tabel 5: Investeringsrelatie Canada-Nederland Canada investeringen in Nederland, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Nederlandse investeringen in Canada, excl. BFI's (x miljoen euro) Standen Bron: DNB, Kader - Impact directe buitenlandse investeringen Volgens onderzoek leveren directe buitenlandse investeringen (FDI) vaak een belangrijke bijdrage aan het versterken van de economie en de groei van de welvaart van een land. Cijfers voor Nederland kunnen dit illustreren, te meer omdat Nederland zowel absoluut als relatief veel directe buitenlandse investeringen heeft aangetrokken. Zo zorgen buitenlandse bedrijven voor circa 15% van alle banen in de private sector in Nederland. Het gaat dan om ruim arbeidsplaatsen. Ook zijn buitenlandse ondernemingen goed voor ongeveer 26% van de totale toegevoegde waarde van het bedrijfsleven (dit is de bijdrage aan het BBP). Verder zijn buitenlandse bedrijven goed voor 34% van de totale omzet in Nederland en voor 24% van de investeringen in vaste activa. Daarnaast zijn ze verantwoordelijk voor 30% van de R&D-uitgaven. Buitenlandse bedrijven zijn innovatiever dan het gemiddelde Nederlandse bedrijf en de arbeidsproductiviteit van hun werknemers ligt op een hoger niveau. Zij betalen hun werknemers doorgaans 10% meer en spenderen meer geld en tijd aan training van hun werknemers dan nationale bedrijven. Bron: CBS, 2013 en 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/NFIA, Den Haag, augustus 2016 drs. R.J. (Ron) Hogenboom (ron.hogenboom@rvo.nl) Rijksdienst voor Ondernemend Nederland/Concernstaf/Unit Omgevingskennis 2

13 Bijlagen Tabel A Ontwikkeling Nederlandse goederenuitvoer naar belangrijkste exportmarkt (bedragen x euro, tenzij anders aangegeven) %-mutatie 2015 t.o.v Duitsland ,6 2 België ,9 3 Verenigd Koninkrijk ,4 4 Frankrijk ,6 5 Verenigde Staten ,4 6 Italië ,4 7 Spanje ,6 8 Polen ,6 9 China (Volksrepubliek) ,2 10 Zweden ,7 11 Tsjechië ,3 12 Zwitserland ,4 13 Denemarken ,1 14 Turkije ,9 15 Oostenrijk ,9 16 Finland ,0 17 Russische Federatie ,5 18 Zuid-Korea ,6 19 Singapore ,1 20 Noorwegen ,8 21 Japan ,1 22 Ierland ,4 23 Hongarije ,5 24 Canada ,1 25 VAE ,2 26 Brazilië ,0 27 Nigeria ,3 28 Taiwan ,9 29 Saoedi-Arabië ,9 30 Portugal ,5 31 Mexico ,6 32 Australië ,8 33 Hongkong ,1 3

14 %-mutatie 2015 t.o.v Zuid-Afrika ,5 35 Griekenland ,0 36 Roemenië ,6 37 India ,3 38 Israël ,5 39 Egypte ,6 40 Slowakije ,5 41 Algerije ,4 42 Maleisië ,7 43 Thailand ,9 44 Luxemburg ,6 45 Togo ,3 46 Bulgarije ,4 47 Marokko ,7 48 Litouwen ,8 49 Vietnam ,3 50 Ghana ,7 51 Indonesië ,9 52 Estland ,6 53 Argentinië ,6 54 Slovenië ,2 55 Oekraïne ,2 56 Koeweit ,4 57 Colombia ,3 58 Kroatië ,5 59 Chili ,3 60 Letland ,6 61 Gibraltar ,7 62 Filipijnen ,1 63 IJsland ,2 64 Iran ,0 65 Venezuela ,3 66 Qatar ,8 67 Servië ,5 68 Kazachstan ,3 69 Pakistan ,0 70 Ecuador ,8 Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland,

15 Tabel B Uitvoer Nederlandse diensten naar Canada naar type dienst* (bedragen x 1 miljoen euro, tenzij anders aangegeven) %-mutatie 2015 t.o.v S Totaal Diensten ,6% SA Industriële diensten SB Onderhoud en reparatie ,0% SC Vervoersdiensten ,2% SC1 Zeevaart ,1% SC2 Luchtvaart SD Reisverkeer ,9% SE Bouwdiensten ,2% SF Verzekeringsdiensten 2.. SG Financiële diensten ,8% SH Gebruik intellectueel eigendom n.e.g ,3% SI Telecommunicatie-, computerdiensten ,5% SJ Andere zakelijke diensten ,3% SK Pers., cult. en recreatieve diensten. 5. SL Overheidsdiensten n.e.g... *Zie toelichting in bijlage I. Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland, Tabel C Nederlandse invoer van Canadese diensten naar type dienst* (bedragen x 1 miljoen euro, tenzij anders aangegeven) %-mutatie 2015 t.o.v S Totaal Diensten ,0% SA Industriële diensten ,8% SB Onderhoud en reparatie ,5% SC Vervoersdiensten ,9% SC1 Zeevaart ,3% SC2 Luchtvaart ,8% SD Reisverkeer ,7% SE Bouwdiensten ,0% SF Verzekeringsdiensten 0.. SG Financiële diensten ,1% SH Gebruik intellectueel eigendom n.e.g ,2% SI Telecommunicatie-, computerdiensten ,6% SJ Andere zakelijke diensten ,8% SK Pers., cult. en recreatieve diensten. 11. SL Overheidsdiensten n.e.g... *Zie toelichting in bijlage I. Bron: CBS, 2016 en Rijksdienst voor Ondernemend Nederland,

16 6

17 Bijlage I - CBS-toelichting op/definitie van de afzonderlijke uitvoercategorieën S Totaal Diensten Omvat alle diensten die Nederlandse ingezetenen voor ingezetenen van een andere economie verrichten en andersom en omgekeerd. Diensten zijn producten die over het algemeen niet tastbaar zijn, bijvoorbeeld vervoersdiensten, zakelijke diensten en persoonlijke, culturele en recreatieve diensten. SA Industriële diensten Omvat be- en verwerking van goederen, verricht door een bedrijf dat géén eigenaar van de goederen is. SB Onderhoud en reparatie Omvat be- en verwerking van goederen, verricht door een bedrijf dat géén eigenaar van de goederen is. SC Vervoersdiensten Omvat vervoer over zee, door de lucht, over de weg, over de binnenwateren, maar ook ander vervoer (over het spoor, per ruimtevaartuig, per pijplijn en transport van elektriciteit) en post- en koeriersdiensten. Het gaat om passagiers- en/of vrachtvervoer en diensten ter ondersteuning hiervan. SD Reisverkeer Omvat diensten en goederen die reizigers aanschaffen gedurende hun verblijf van minder dan een jaar in het buitenland. Als uitvoer worden beschouwd diensten en goederen aangeschaft door niet-ingezeten reizigers in Nederland en als invoer diensten en goederen aangeschaft door Nederlandse reizigers in het buitenland. Uitgesloten: - vervoer van en naar het buitenland (valt onder passagiersvervoer) - goederen door reizigers gekocht met uitsluitend het doel deze door te verkopen Het reisverkeer is uitgesplitst naar motief van de reis: zakelijk of privé. SE Bouwdiensten Deze categorie is uitgesplitst naar: - bouwdiensten verricht in het buitenland door Nederlands ingezetenen: bouw- en andere verwante werkzaamheden gerealiseerd in het buitenland door Nederlandse bedrijven en de diensten en goederen in het buitenland verkregen door deze bedrijven voor gebruik in de buitenlandse bouwprojecten - bouwdiensten verricht in Nederland door niet-ingezetenen: bouw- en andere verwante werkzaamheden gerealiseerd in Nederland door niet-ingezeten bedrijven en de diensten en goederen verkregen in Nederland door deze bedrijven voor gebruik in deze bouwprojecten SF Verzekeringsdiensten Omvat diensten door verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen ten behoeve van diverse soorten verzekeringen. De waarde van deze diensten wordt berekend op basis van de uitvoeringskosten die in de premies zijn inbegrepen. Het betreft een deel van de betaalde of ontvangen premie zelf. Het gaat om levensverzekeringen, vrachtverzekeringen, overige directe verzekeringen, herverzekeringen, pensioenverzekeringen en diensten ter ondersteuning van verzekeringen. SG Financiële diensten Omvat bemiddelings- en ondersteunende diensten ten behoeve van financiële transacties, meestal uitgedrukt in provisies en commissies. Met uitzondering van dergelijke diensten die door verzekeringsmaatschappijen en pensioenfondsen worden versterkt. Deze behoren tot ondersteunende diensten voor verzekeringen. Vanaf 2014 zijn de financiële diensten uitgebreid met indirect gemeten diensten van financiële bemiddelaars en marges op koop- en verkooptransacties van obligaties op de secundaire markt. Voor de dienstenkosten die zijn gekoppeld aan het kopen en verkopen van obligaties, brengen de dealers aan hun klanten in rekening een dienst die inbegrepen is in de marge (verschil tussen het bod en de verkoopprijs) van de obligaties die worden verhandeld. Dit wordt buying en sellings spreads genoemd. 7

18 Financiële instellingen brengen hun diensten indirect in rekening door het aanbieden van lagere rentetarieven aan hun klanten en het innen van hogere rentevoeten op de verstrekte leningen. Dit staat bekend als FISIM (Financial Intermediation Service charge Indirectly Measured). 8

19 SH Gebruik intellectueel eigendom n.e.g. Vergoedingen voor het gebruik van intellectueel eigendom, niet elders genoemd Omvat vergoedingen voor licenties op reproductie en/of distributie en gebruikslicenties op franchises en handelsmerken, vergoedingen voor licenties op reproductie en/of distributie van R&D en gebruikslicenties op resultaten van R&D, vergoedingen voor licenties op reproductie en/of distributie van computer software originelen en licenties op reproductie en/of distributie van audiovisuele, artistieke en gerelateerde producten. SI Telecommunicatie-, computerdiensten.. Telecommunicatie, computer- en informatiediensten - telecommunicatiediensten omvatten transmissie en uitzending van geluid, beeld, data en andere informatie via telefoon, telex, telegraaf, kabel, glasvezel, satelliet en internet, mobiele telefoniediensten en internettoegangsdiensten - computerdiensten omvatten diensten met betrekking tot hardware, software en gegevensverwerking, aan- en verkoop van eigendomsrechten en vergoedingen voor gebruikslicenties op computer software - informatiediensten omvatten verstrekking van nieuws, foto's, thema-uitzendingen en speciale reportages aan de media, ontwerp van databanken, gegevensopslag en verspreiding van gegevens SJ Andere zakelijke diensten Omvat R&D diensten, professionele en managementadviesdiensten en technische, aan de handel verbonden en overige zakelijke diensten. SK Pers., cult. en recreatieve diensten Persoonlijke, culturele en recreatieve diensten Omvat audiovisuele en daaraan verbonden diensten (exclusief eigendomsrechten) en andere persoonlijke, culturele en recreatieve diensten. SL Overheidsdiensten n.e.g Overheidsdiensten niet elders genoemd Omvat transacties van de overheid die niet specifiek aan elders genoemde dienstensoorten kunnen worden toegewezen. Hieronder vallen transacties (zowel in goederen als in diensten) van ambassades, consulaten, militaire eenheden en defensiebureaus en overige overheidsgerelateerde diensten. Bron: CBS,