In de leer bij Benedictus

Transcriptie

1 In de leer bij Benedictus Rituologische verkenningen van het echte monastieke leven Thomas Quartier [Verschenen in: Splijtstof, jaargang 39, Nr. 3, p ] Als je een benedictijnenklooster betreedt wat ik geregeld doe komen er veel indrukken op je af. 1 Daar leeft men een volkomen ander leven dan wat in de huidige samenleving gebruikelijk is in de kapel, zingend en biddend. Een leven dat haaks lijkt te staan op een vervuld leven zoals men zich dat voorstelt. En toch zijn er kennelijk mensen die juist dit als het echte leven ervaren. Tijdens spiritueel veldwerk kom ik ze telkens weer tegen. Wat houdt dit echte leven in? Welnu, de heilige Benedictus geeft in zijn beroemde Regel uit de 6 e eeuw meteen aan het begin een antwoord: Daarom gaan wij een school stichten voor de dienst aan de Heer (RB, Pr, 45). 2 Een levensschool die het mogelijk maakt zich op de kern te richten, en dat is voor de schrijver de Heer. Niet vermaak, niet moraal, maar God. Dat valt niet in de categorie wat je met je leven van plan bent. Het gaat ook niet om jezelf, maar het belangrijkste komt van buiten. Om dat te ontdekken, gaan de mensen in de abdij bij Benedictus in de leer op zoek naar het echte leven volgens deze leefregel voor beginners. 3 En dat maakt mij als modern mens en als religiewetenschapper nieuwsgierig. Uit nieuwsgierigheid begin ik tijdens een verblijf in de abdij te lezen. Wat houdt het leven hier in? Bij de theoloog Hans Urs von Balthasar kom ik het volgende tegen: Het kloosterleven is de meest consequente vorm van navolging: men volgt een roeping. Ondanks alle pogingen om het aan de buitenkant door gebruiken te verklaren, blijft het meer dan elke andere levensvorm een authentiek product van de geest. 4 Volgens deze denker wordt de diepste laag van het leven in het klooster geraakt. Voor wie geroepen is maar wie is dat tegenwoordig nog? Ik ga verder lezen. De historicus Walter Nigg voegt er iets aan toe. Volgens hem is het kloosterleven niet zomaar een klassieke religieuze levensstijl, maar iets van alle tijden: Het kloosterleven bleef nooit lang ondergronds verstopt. Het verlangen naar een monastiek leven is veel te diep in de mens verankerd het zou nooit helemaal kunnen verdwijnen, het kwam steeds weer terug en er zal nooit een tijd zonder kloosters zijn. 5 Een universeel fenomeen dus, een diep antropologisch verlangen, maar als het voor alle tijden geldt, hoe staat het dan met onze tijd? Een open vraag. Deze intellectuele impressies uit mijn spirituele veldwerk en lectuur bij de benedictijnen zetten mij tevens weer aan het denken over het echte leven. In eerste instantie als modern mens : gaat er niet juist veel leven aan je voorbij als je in de abdij 1 Met dank aan de monniken van de Sint Willibrordsabdij te Doetinchem, in het bijzonder abt Rien van den Heuvel OSB, dat ik daar in de leer mocht gaan. 2 De Regel van Sint Benedictus. Vertaald door Vincent Hunink. Amsterdam: Polak & Van Gennep 2008, p Wil Derkse:, Een leefregel voor beginners. Tielt: Lannoo Hans Urs von Balthasar: Die großen Ordensregeln. Einsiedeln: Johannes Verlag 1994, p Walter Nigg: Das Geheimnis der Mönche. Zürich: Diogenes Verlag 1990, p

2 bent? Mis je dan niet wat het huidige leven eigenlijk is? Ten tweede word ik als religiewetenschapper aan het denken gezet: wat betekent het dat juist hier dit soort uitspraken over universaliteit en diepgang van het leven de ronde doen? Welnu, deze gedachtekronkels zijn voor mij reden genoeg om juist in de abdij op zoek te gaan naar wat het echte leven inhoudt, hoe het bereikt wordt en welke consequenties dit voor het leven als zodanig heeft. Ik wil de lezer uitnodigen om met mij voor de duur van dit artikel bij Benedictus in de leer te gaan. Participerende observatie in een oude spiritualiteit, kijkend en lezend, zou men dat religiewetenschappelijk kunnen noemen. Wellicht een rare taakstelling voor een artikel, maar we zullen zien. Daarvoor ga ik eerst een invalshoek kiezen waar we tijdens de participerende observatie van uitgaan: het ritueel, mijns inziens de kern van de benedictijnse levenshouding o.a. door het gebed dat daar te beleven is (1). Daarna zal ik twee concepten van tijd die daarbij horen vanuit de benedictijnse traditie nader onder de loep nemen: cyclus en feest (2). Ten derde zal ik over ruimte spreken met behulp van het begrip contemplatie (3). Ten slotte keer ik bij het begin terug met het begrip levenskunst: als modern mens en als religiewetenschapper (4). 1) Ritueel: structuur en betekenis Het eerste waar ik vanuit mijn vakgebied overal naar op zoek ga zijn praktijken van mensen het ritueel is het hart van de religie, en wellicht klopt het hier in de abdij. 6 En inderdaad is het ritueel bekeken niet gek dat een abdij mensen fascineert. De gebedsdiensten maken daar wezenlijk deel van uit: Zevenmaal daags heb ik u lof gezongen, zo citeert Benedictus de profeet (RB 16, 1). 7 Dat is mysterieus en maakt nieuwsgierig. Er zijn in de abdij heel veel rituelen binnen de muren van het oratorium de bidplaats maar net zo veel buiten deze plek. Je krijgt snel het idee dat alles hier op rituele wijze gebeurt. Het is een rituele levenshouding die de monniken en andere aanwezigen je voordoen. De school waar Benedictus over spreekt is een rituele school. Dit inzicht kan wellicht een analytische sleutel voor de benedictijnse leefwijze zijn. Mij schoot aldaar een uitspraak van de 20 e eeuwse trappist Thomas Merton te binnen: Hier is het middelpunt van alle levenskracht. 8 Het klooster is voor Merton het middelpunt van de wereld, en vooral op de rituele momenten van de liturgie. Maar niet alleen de expliciete liturgie wordt als betekenisvol ervaren. Het geritualiseerde leven: daarop komt het aan. Alles gebeurt hier met aandacht, hoorde ik iemand in de abdij zeggen. Als je hier eet, dan eet je, als je wandelt, dan wandel je, en als bid, dan bid je. Deze gedachte heeft echter niet alleen met een bepaalde focus te maken die men in het leven brengt, een zekere aandachtigheid. De school heeft inhoud: Alles heeft een doel, werd er gezegd. En dat doel is de dienst aan de Heer waar Benedictus over spreekt. De Duitse filosoof Peter Sloterdijk beschrijft precies deze rituele ordening met een inherent doel in zijn boek over levenstechnieken: Het bijzondere van een ordesregel bestaat erin dat monniken elke stap, om welk voorschrift het ook gaat, elke handgreep met meditatieve bedachtzaamheid doen en ieder woord met bezonnenheid spreken. [ ] Emile Durkheim: The elementary forms of the religious life. London: Allen & Unwin De Regel van Sint Benedictus, o.c., p. 36. Thomas Merton: Der Berg der sieben Stufen. Düsseldorf: Patmos 2004, p

3 De concrete regeltjes zijn ingebed in de Regel der regels waardoor de monnik niet de kleinste greep louter uit gewoonte mag uitvoeren, maar op ieder moment bereid moet zijn voor een onderbreking door een bevel van de overste, alsof hij er steeds op rekent dat de Verlosser komt. 9 De komst van de verlosser is dus het doel waarmee alles gebeurt. Religiewetenschappelijk is dit een heilsbelofte voor de toekomst die de motivatie is voor een betekenisvol handelen in het heden. 10 Vandaag is het plaatje dat Sloterdijk schetst wellicht overdreven: monniken en monialen leven lang niet meer zo fremdbestimmt. Maar een kern van waarheid zit er toch in: uiteindelijk is iedere handeling dusdanig uit te voeren, alsof het erop aan komt. De beroemde passage waarin Benedictus in zijn Regel de keldermeester van het klooster beschrijft, maakt dit duidelijk: Alle spullen, alle bezit van het klooster beschouwt hij, als ging het om heilig vaatwerk van het altaar (RB 31, 10). 11 Men heeft niets in eigen hand alles is heilig en gebeurt met aandacht. Aan de ene kant is dus alles geordend en ten tweede heeft alles een religieuze betekenis. Daarmee bereiken we de twee belangrijkste kenmerken van een ritueel volgens mijn eigen definitie: structuur en betekenis. 12 Deze gelden voor alle terreinen van het leven. In de Regula Benedicti komen we ze tegen: Ledigheid is de vijand van de ziel. Daarom dienen de broeders zich op bepaalde tijden bezig te houden met handwerk en op bepaalde andere uren met geestelijke lezing (RB 48). 13 Het werk en de lezing vullen het bestaan. Maar beiden staan ze in het teken van het gebed, de belangrijkste bezigheid van de monnik of de moniale die meteen als rituele handeling afgebakend is. Het gebed gaat voor Benedictus namelijk boven alles: Als op het uur van het goddelijk officie het signaal klinkt, legt men alles neer wat men in handen heeft en gaat men in allerijl richting kapel. Dit gebeurt wel in ernst zodat het geen aanleiding wordt voor grappenmakerij (RB 43, 1-2). 14 Het gebed geeft de maatstaf voor het leven: betekenisvol, zoals in de houding voor het koorgebed, de levensstructuur die Benedictus beschrijft, tot uitdrukking komt: Laten we dus nagaan hoe we ons voor het aanschijn van de Godheid en zijn engelen horen te gedragen en ervoor zorgen dat bij het psalmen zingen onze stem en onze gedachten in harmonie zijn met elkaar (RB 19, 6-7). 15 Deze holistische kijk op het gebed brengt een meditatieve harmonie teweeg tussen lichaam en geest. Dat doet aan een meditatieoefening denken. Maar het maakt uit wat men zingt: niet de telefoongids maar psalmen Bijbelse poëzie. Benedictus gaat dus een stap verder dan de structuur: het gebed is er niet alleen maar in horizontale zin (als meditatie), nee de mens staat rechtop, het is vooral verticaal op het Hogere gericht: En laten we beseffen dat hij ons niet verhoort door een vloed van woorden, maar door een zuiver hart en tranen van berouw (RB 20, 3). 16 Dus de 9 p Peter Sloterdijk: Du musst dein Leben ändern. Über Anthropotechnik. Frankfurt: Suhrkamp 2009, Martin Riesebrodt: Cultus und Heilsversprechen. Eine Theorie der Religionen. München: Verlag C.H. Beck De Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Thomas Quartier: Ritual Studies: een antropologische bezinning op de liturgie. Tijdschrift voor Liturgie (5) 91, 2007, p Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Regel van Sint-Benedictus, o.c., p

4 betekenis van het gebed moet worden ervaren als een betekenis van boven, een verticale betekenis anders heeft het gebed voor Benedictus geen zin. Wie het als een soort wellness oefening bedrijft en de dag daardoor mooi gestructureerd vindt, mist de essentie. Of daar het woord God bij nodig is, is een andere vraag, maar zonder richting kan het in deze traditie niet. 17 Structuur van de dag en betekenis van boven: dat vinden monniken en monialen volgens deze oeroude tekst in het gebed, en dat stempelt ook hun andere bezigheden: lezen en werken. Ora, lege et labora 18 : de drie pilaren van het benedictijnse leven zijn alle drie geritualiseerd, durf ik te stellen. En juist daarom maken het evenwicht (structuur) en de inspiratie (betekenis) die ervan uitgaan veel mensen nieuwsgierig. Het zijn manieren om het leven echt te focussen: in het nu te leven en niet al te veel met de toekomst bezig te zijn of in het verleden te blijven steken. Een geritualiseerde levenshouding het echte leven maar hoe gaat dat dan? 2) Tijd: cyclus en feest Mijns inziens is het focussen in de geritualiseerde levenshouding een manier om de tijd te beleven. Dat gaat niet vanzelf, maar er dienen rituele middelen voor. Pas dan kan de spiritualiteit die in de abdij beleefd wordt, zich ontplooien. In het klooster is het liturgische kader een belangrijk middel. De Duitse Bijbelwetenschapper Klaus Berger ziet geïnspireerd door de cisterciënzer spiritualiteit (een belangrijke substroming binnen de benedictijnse traditie) een natuurlijke alliantie tussen liturgie en spiritualiteit: Spiritualiteit betekent dat men zich laat gezeggen door permanente herhaling. 19 Pas door het liturgische kader dat zich alsmaar herhaalt, kun je tijd beleven: cultus tijd volgens Berger: Dat is de diepere betekenis van elke cultus: dat de wereld der tekenen niet leeg blijft. [ ] Ons gebed wordt een soort sacrament: een geschonken weg naar God. [ ] Dat is het uur van de waarheid. 20 De cultus tijd van de liturgie leidt volgens dit standpunt naar het doel van de school uit de inleiding van dit artikel God die sacramenteel ontmoet wordt, klassiek religieus gesproken zoals een conservatief denker als Klaus Berger dat doet. Het liturgische kader maakt dat je tijd echt en betekenisvol kunt beleven een hint voor het echte leven, het uur van de waarheid in de school van Benedictus. Vanuit de culturele antropologie is deze wellicht zware religieuze taal goed te begrijpen, als we ten minste Edmund Leach volgen in zijn opvatting over het ontstaan van de tijd: We spreken erover tijd te meten, alsof de tijd een concreet ding zou zijn dat er maar op wacht om gemeten te worden. Maar in werkelijkheid creëren we de tijd door intervallen in het sociale leven te scheppen. [ ]. Het interval tussen twee feesten van hetzelfde soort wordt een cyclus met een naam, bijvoorbeeld een week of een jaar. 21 De tijd bestaat dus niet, als hij niet geënsceneerd wordt, en mijns inziens is dat bij de benedictijnen precies de functie van het liturgische kader waarbinnen men leeft. Maar voor de enscenering van 17 Thomas Quartier: Wellness zang? Gregoriaanse zang als spiritueel product in benedictijns perspectief. In: Speling 2011 (in druk). 18 Bertrand Rollin: De Regel van Benedictus beleven. Tielt: Lannoo 2006, p Klaus Berger: Jesus. München: Pattloch 2007, p Klaus Berger: Jesus, o.c., p Edmund Leach: Rethinking anthropology. New York: Humanities Press 1961,

5 de tijd zijn intervallen cycli nodig die door feesten gemarkeerd worden. De begrippen cyclus en feest spelen dus een cruciale rol in de liturgische enscenering. In de leer bij Benedictus leven mensen binnen een door cycli bepaalde tijd 22 en ze leven van feest naar feest 23, omdat ze een sterk liturgisch leven leiden, zoals ik in de abdij verneem. Dit begint met de cyclus van het jaar dat liturgisch bepaald wordt, zoals blijkt uit het zingen van het Halleluja: Vanaf het heilig paasfeest tot Pinksteren wordt er heel de tijd alleluja gezongen [ ]. Elke zondag buiten de vastentijd komt het alleluja bij de kantieken [ ] (RB 15, 1-3). 24 De week wordt net als het jaar door de liturgie gekenmerkt (zondag). Maar ook de dag: Laten we dus op die tijden onze Schepper hulde brengen [ ], dus bij lauden, priem, terts, sext, none, vespers en completen, en s nachts opstaan om hem te verheerlijken (RB 16, 5). 25 Dat is de beroemde dagindeling van benedictijnse kloosters die aantrekkelijk is voor veel gasten. 26 Men kan in dit ritme studeren en zal wellicht tentamens halen die men anders nooit gehaald zou hebben. 27 Maar is dat de bedoeling van Benedictus? Ja en nee: aan de ene kant is het evenwicht binnen die structuur inderdaad weloverwogen en zeer effectief. Maar het gaat een stap verder dan effectieve tijdmanagement : het is een cyclus met een boodschap en doel, een cyclus die uiteindelijk open moet staan. Binnen de cyclus breekt telkens weer het uur van de waarheid aan. En dat gebeurt, zoals gezegd, niet alleen binnen de dag. Ook de week en het jaar zijn dit soort cycli. Ze worden door feesten ingedeeld uren van de waarheid : jaarlijks door Kerstmis, Pasen, Pinksteren etc., wekelijks door de zondag en dagelijks door het feestelijke koorgebed. Zonder dit feestelijk perspectief zou men de essentie missen van wat de cycli bij de benedictijnen zijn de waarheidsdimensie. Daarmee is echter nog niets gezegd over de betekenis en de achtergrond van die cycli en feesten voor verschillende mensen vooral in de moderne samenleving. Wat is uiteindelijk de liturgie waar beide begrippen bij horen? Als religiewetenschapper ga ik opnieuw bij de filosoof Sloterdijk te rade. Volgens hem is het niet gek dat dit soort mechanismen als de liturgie in de huidige samenleving weer meer interesse wekken: Na eeuwenlange experimenten met nieuwe levensvormen dringt tegenwoordig het inzicht door dat mensen, in welke ethische, economische of politieke context ze ook leven, niet alleen maar binnen materiële condities bestaan, maar ook in een symbolische immunisering en rituele omhulsels. [ ] Dit duiden wij aan met het nuchtere woord antropotechniek. 28 Als deze functionalistische verklaring van Sloterdijk echter het enige perspectief blijft, is dit voor mij als religiewetenschapper een reductionisme, en voor mij als nieuwsgierig modern mens onbevredigend: ik wil graag weten wat achter die mechanismen zit, ben benieuwd naar de betekenis achter de functie. 22 Karl Heinz Bieritz: Het kerkelijk jaar. Christelijke feestdagen vroeger en nu. Amsterdam: Prometheus Marius van Leeuwen: Van feest naar feest. Over christelijke feesten, hun geschiedenis en betekenis. Amsterdam: Balans Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Regel van Sint-Benedictus, o.c., p David Steindl-Rast: Musik der Stille. Freiburg: Herder Thomas Quartier: Te gast bij Benedictus. Pastoraal ritualiseren met abdij bezoekers. Verschijnt in: Handelingen 2011 (in druk). 28 Peter Sloterdijk: Du musst dein Leben ändern, o.c., p

6 Voor deze betekenis achter de functie is het raadzaam om het binnenperspectief van de traditie waar we ons in bewegen te verkennen. De monnik van Maria Laach Odo Casel probeert in de eerste helft van de 20 e eeuw het mysterie in de liturgie te herontdekken. Welnu, denk ik als religiewetenschapper: een kijk op het mysterie achter de technieken komt dicht bij wat ik zoek. En inderdaad bespreekt Casel de twee begrippen: cyclus en feest. De cyclus is voor hem een symbolische werkelijkheid: De kring heeft geen begin en geen einde. Hij loopt in zichzelf terug en staat toch langs alle zijden gespannen. Hij verenigt dus hoogste rust met gespannen kracht. Bijgevolg stelt de kring het leven voor, maar het leven zonder ontwikkeling en zonder wasdom, eeuwig leven, volheid des levens. De heilige kringloop der liturgie zal dus verkondiging zijn van het eeuwige [ ]. 29 De cyclus wordt hier dus als symbool voor eeuwigheid geduid, en dat is voor Casel uiteindelijk deel van het goddelijke mysterie. De liturgie brengt deze symboliek van de eeuwigheid tot uitdrukking en stelt haar present. Dit zou men met Sloterdijk nog als antropotechniek kunnen duiden: een symbolisch omhulsel. Dat is het natuurlijk ook, maar voor de monnik Casel zit er nog een realiteit achter die met zijn religie te maken heeft: het mysterie van Jezus. In de kringloop komt de mens feesten tegen die telkens weer Christus present stellen. Daarbij raken eeuwigheid en tijdelijkheid elkaar het mysterie wordt ervaarbaar: De mysteriën van Christus hebben een tweevoudig karakter. In zichzelf zijn zij goddelijk en bovenaards, en toch weerspiegelen zij ook tijdelijke gebeurtenissen. 30 De liturgie kent een merkwaardige verstrengeling van tegenwoordige tijd en eeuwigheid door de incarnatie van Christus zoals trouwens ook andere religies. Maar wat betekent dit voor het feest? Het feest is binnen de cyclus die het definieert het moment bij uitstek voor deze verstrengeling, zoals Jan Assmann vanuit historisch perspectief laat zien. 31 De inhoud van de meetbare tijd waar ik met Leach op gewezen heb, bestaat er dus in dat de tijd in het perspectief van de eeuwigheid komt te staan. De geschiedenis heeft dan een doel, ieder menselijk leven heeft een doel, en dat doel wordt ervaarbaar door de kleine feesten van iedere dag, het feest van iedere zondag en de grote feesten binnen het jaar te vieren kortom: de liturgie. Dit mag binnen het perspectief van de benedictijnse traditie met een van hun grote denkers uit de vorige eeuw wellicht aannemelijk klinken en in de school van Benedictus te leren zijn, maar wat heeft het met het echte leven van vandaag te maken? Wellicht weinig, maar wellicht ook alles. Het ligt er maar aan hoe het benaderd wordt. Als we het in de functionalistische zin benaderen, dan moeten we constateren dat dit soort cycli en feesten in de huidige maatschappij maar weinig aan te treffen en ook moeilijk realiseerbaar zijn. De cycli vervagen steeds meer: denk maar aan de openingstijden van de winkels, maar ook het kerstfeest dat in de huidige cultuur een week voor de eerste advent begint en het paasfeest dat een korte lentevakantie is. 32 Als we echter een stap verder terug doen en naar de levenshouding vragen die een auteur als Casel in de leer bij Benedictus voor het echte leven tracht te ontwikkelen, valt er Mohn. 32 Odo Casel: Het christelijke cultusmysterium. Brugge: De Kinkhoren 1943, p Odo Casel: Het christelijke cultusmysterium, o.c., 134. Jan Assmann: Das Fest und das Heilige Religiöse Kontrapunkte zur Alltagswelt. Gütersloh: Thomas Quartier: Een kerkelijk feest - waarom en voor wie? Inzet. Tijdschrift voor wie werkt aan liturgie. 31 (2003) 5, p

7 wellicht toch iets van te leren: voor de nieuwsgierige moderne mens en de religiewetenschapper. Welnu, laat ik het maar meteen zeggen: volgens mij heeft deze mogelijkheid tot het ritualiseren van het leven door cyclus en feest die met de eeuwigheid verbindt met een contemplatieve levenshouding te maken. 3) Ruimte: contemplatie Wil men het doel van het monastieke leven begrijpen, dan stuit men bij het lezen vlug op het woord contemplatie. Een contemplatief leven heeft een doel: zich ontvankelijk stellen voor iets dat groter is dan de mens werkelijk God zoeken volgens Benedictus (RB 58, 7). 33 Iedereen kan volgens de al eerder geciteerde Klaus Berger dit doel en deze openheid hebben, maar daar is ritueel voor nodig. 34 Geritualiseerd kun je ontmoeten wat ís, aldus Berger. 35 Contemplatie ontstaat door herhaling: dag, week, jaar en leven worden geritualiseerd. Ontsluit men daardoor op contemplatieve wijze in cyclus en feest het echte leven? Voor een antwoord op deze vraag moeten we eerst nagaan wat contemplatie eigenlijk is. Er zijn bibliotheken over volgeschreven. Ik wil me daarom beperken tot één auteur uit de traditie waar we ons hier in bewegen die al kort aan het woord was: de trappist Thomas Merton. Hij verstaat onder dit begrip het volgende: De contemplatie is de echo op de vraag die mensen in hun binnenste, ware zelf waarnemen. Zij is een weerklank in het diepst van onze geest. Het leven van de contemplatie omvat daarom twee niveaus van bewustzijn: het bewustzijn van de vraag en het bewustzijn van het antwoord. 36 Dit betekent dat mensen in eerste instantie open moeten staan voor de existentiële vraag, willen ze het contemplatieve echte leven betreden. Welnu, zou dit de aanraking van de eeuwigheid kunnen zijn waar ik in de vorige paragraaf met Casel over sprak? Ook de openheid van Merton is er niet zomaar, maar dient geschapen te worden. Als dat lukt, kan de mens, aldus Merton, langzaam inzien dat de vraag tegelijk het antwoord is: De vraag is zelf het antwoord. En wij zelf zijn beiden. Maar dat kunnen we pas zien, als we tot het tweede bewustzijn zijn doorgedrongen 37. Hier komen we bij de beslissende term: het tweede bewustzijn. Dat heb je nodig om de tijd als betekenisvol te kunnen ervaren. Het is niets dat je in je agenda kan plannen, het hoort bij het leven in cycli en bij het vieren van feesten, zo zou je met Merton kunnen zeggen, en daarom is het ook volkomen gratuit. Voor Merton is duidelijk dat de contemplatie alleen maar als geschenk opgevat kan worden: Zo is de contemplatie, waar ik hier over spreek, een religieus en transcendent geschenk. 38 Net zoals ieder feest een geschenk is en nooit volledig gepland kan worden. Contemplatie is een langdurig beleven en zijn een schouwen. 39 Als Merton over rituelen spreekt, dan zijn ze volgens hem een voorwaarde voor de contemplatie, en 33 Regel van Sint-Benedictus, o.c., p Klaus Berger: Jesus, o.c., p Klaus Berger: Jesus, o.c., p Thomas Merton: Christliche Kontemplation. Ein radikaler Weg der Gottessuche. München: Claudius Verlag 2010, Thomas Merton: Christliche Kontemplation, o.c., p Thomas Merton: Christliche Kontemplation, o.c., p Franz Jalics: Kontemplative Exerzitien. Eine Einführung in die kontemplative Lebenshaltung und in das Jesusgebet. Würzburg: Echter 2009, p

8 dat sluit aan bij de gedachte van Berger. Rituelen scheppen de ruimte waarbinnen de mens de eigenlijke vraag van zijn bestaan kan horen en kan inzien dat hetzelfde bestaan ook het antwoord is: hetgeen hem is gegeven. In het geritualiseerde leven zijn er halteplaatsen om te contempleren. Dagelijks, wekelijks, jaarlijks en op belangrijke scharniermomenten van het leven. Uiteindelijk gaat het bij een contemplatief leven erom dat er ruimte open blijft, waarbinnen dingen op de mens af kunnen komen, waarbinnen hij kan ontvangen. Daarachter schuilt een bepaald mensbeeld: de mens heeft het echte beleven van tijd en ruimte uiteindelijk niet in eigen hand: De contemplatie is geen functie van het uiterlijke zelf. Er is een diepe tegenstelling tussen het diepe, transcendente zelf dat alleen maar in de contemplatie wakker wordt en het oppervlakkige zelf dat wij met eerste persoon enkelvoud aanduiden. 40 In tegenstelling tot veel vormen van moderne spiritualiteit die de kracht vooral binnen de mens zelf zoeken, is de contemplatieve levenshouding voor Merton geen autonome spiritualiteit. Dat zou het hogere doel dat de beleving van de tijd moet krijgen, ook niet toestaan. Het menselijke leven is ergens op gericht: die assumptie ligt hierachter. Het is heteronoom, of in de zin van Merton: theonoom. Voor Merton is pas het tweede zelf de persoon die de mens in Gods ogen ís. Het autonome individu dat de mens denkt te zijn, stoot voortdurend aan grenzen en kan uiteindelijk niet tot het echte leven leiden. Een hele mondvol, denkt de nieuwsgierige moderne mens. Wat heeft dat nou met de fascinatie voor het benedictijnse te maken? Een interessante assumptie, denkt de religiewetenschapper die met verschillende soorten van rituele spiritualiteit bezig is. Binnen de participerende observatie van benedictijnse spiritualiteit zijn we hier wellicht een contra-intuïtieve maar fascinerende gedachte op het spoor. Maar wat kun je ermee? 4) Benedictijnse levenskunst De Vlaamse Benedictijn Benoit Standaert spreekt over spiritualiteit als levenskunst. Welnu, aan alle debatten over levenskunst heeft het geritualiseerde benedictijnse leven dat we participerend proberen te begrijpen wellicht een nieuw aspect toe te voegen. Volgens Standaert is de spirituele levenskunst namelijk gericht op de echte tijd en daarmee het echte leven. Dat is alles behalve vanzelfsprekend: Voor velen is de tijd een god gebleven, en wel een vreselijke. Kronos vreet zijn eigen kinderen op. Wie deze God dient zal moeten bekennen dat hij hetzelfde doet. Het leven onder die god is dwangmatig, vol angst, gedreven door de innerlijke tirannie die in staat is het leven te versmachten. Tijd werkt dodend. 41 Maar er is ook een andere tijd, als men hem goed beleeft en er ruimte voor weet te maken, zoals een andere huidige Benedictijn, David Steindl-Rast, beklemtoont: Het werkelijke leven voltrekt zich niet in de kloktijd (kronos) maar in de kairos de gelegenheid of de ontmoeting. 42 En daarmee zijn we terug bij het begin: het uur van de waarheid in de school van Benedictus. Wat hebben we met dit doel voor ogen tijdens onze benedictijnse zoektocht participerend observerend gezien? Ten eerste dat het om een rituele levenshouding Merton, o.c., 31. Benoit Standaert: Spiritualiteit als levenskunst. Alfabet van een monnik. Tielt: Lannoo 2007, p. David Steindl-Rast: Musik der Stille, o.c., p

9 gaat die echte tijdsbeleving pas mogelijk maakt. In deze levenshouding ontstaat structuur in de tijd. Daar komt echter meteen de vraag naar betekenis bij. Het kader dat benedictijnen daarbij gebruiken is de liturgie: het bewuste beleven van cycli en feesten maakt hen open voor de eeuwigheid, in hun termen voor God. Men kan dit interpreteren als een immunisering om het leven aan te kunnen, in de lijn van Sloterdijk. Maar het begrip contemplatie gaat een stap verder wat betreft de ontwikkeling van de eigen identiteit: de echte identiteit die tot het echte leven in staat is. Dat is in een notendop het resultaat van onze les bij Benedictus. De nieuwsgierige moderne mens heeft nu nog altijd de vraag of dit nog wel in de moderne tijd past. Wat als men niet in God gelooft? Wat als men juist een gevuld leven heeft en geen ruimte? Dit zijn lastige vragen. Vanuit de traditie die we in dit artikel volgen, zou je wellicht het volgende kunnen zeggen: Voor de bewegingen die hier beschreven zijn hoef je niet per se katholiek te zijn. Je hoeft het doel van je leven ook niet uitdrukkelijk God te noemen. Maar het is wél noodzakelijk dát je een doel in je leven zoekt dat verder reikt dan jezelf. Anders is er geen drijfveer om ruimte te maken, want de antropotechniek is alleen maar aantrekkelijk als hij ergens toe dient, of zoals een monnik het tegen me zegt: Als je nergens naar op zoek bent, slaat dit alles nergens op. Openheid is de veronderstelling om bij Benedictus in de leer te kunnen gaan, niet meer en niet minder. 43 De religiewetenschapper vindt het nog steeds hoogst interessant. Maar ook hij blijft met de vraag zitten, hoe hedendaagse mensen zich door deze traditie laten inspireren. Is dit niet een te beperkt bereik om iets over de school van het echte leven te kunnen zeggen? Op zoek naar het echte leven voegen de ontdekkingen voor mij aan het concept van een rituele levenshouding 44 iets toe, namelijk dat deze veronderstelt, wat je met Hans Joas zelftranscendentie kan noemen. 45 Of die zelftranscendentie expliciet religieus is of niet, is een andere vraag, maar dát hij er is maakt het onderscheid uit tussen deze traditie en een modern tijdmanagement. En iedereen die hiermee bezig is, vormt een interessante bron bij het veldwerk, want dit heeft met spiritualiteit te maken. In veel contexten en op veel verschillende wijzen, ook buiten het klooster. Ik besluit dit artikel met een citaat van Cees Nooteboom. Op de vraag of hij nooit in het klooster heeft gewild, laat Nooteboom zijn hoofdpersonage antwoorden: Mijn klooster is de wereld. 46 Is dat het echte leven? Dat weet je nooit. Dat kun je hooguit ritueel beleven in de leer bij Benedictus. 43 Michael Casey: Naar God. Inleiding tot de praktijk van het gebed. Tielt: Lannoo Thomas Quartier: Ritueel beleven leren van een benedictijnse houding. Speling 2011 (in druk). 45 Hans Joas: Braucht der Mensch Religion? Über Erfahrungen der Selbsttranszendenz. Freiburg: Herder Cees Nooteboom: Rituelen. Amsterdam: De Arbeiderspers 1980, p