De WMO-ladder De stedelijke organisatie van nieuwe solidariteit

Transcriptie

1 TSS-analyse Jos van der Lans, november 2007, pp Trefwoorden: WMO, welzijnsbeleid, civil society Nu de meeste aanbestedingsprocedures voor de huishoudelijke verzorging tot een einde zijn gebracht, bezint menig gemeente zich over wat zij verder met de WMO aan moet. De gemeente Amsterdam vroeg Jos van der Lans een voorzet te schrijven voor een nieuwe WMO-visie. In plaats van het opvullen van naast elkaar staande prestatievelden, formuleerde hij een samenhangende WMO-ladder. De WMO moet in de stedelijke samenleving nieuwe persoonlijke vormen van solidariteit mogelijk maken, solidariteit tussen sterk en zwak, gezond en ongezond, vitaal en hulpeloos. Hieronder een sterk ingekorte versie. Jos van der Lans De WMO-ladder De stedelijke organisatie van nieuwe solidariteit De WMO biedt gemeenten een unieke gelegenheid om hun visie op het sociale weefsel van de stad, bij gebrek aan goede Nederlandse term vaak aangeduid als civil society, en de rol van overheden en professionele organisaties te herijken. De WMO nodigt uit tot een handelingspraktijk waarin het zorgwekkende niet als een geïsoleerd gegeven wordt gezien, maar juist voortdurend in verbinding wordt gebracht met mogelijkheden, met gezonde sociale systemen. Juist daarom wordt de WMO omschreven als een wet die er op gericht is om mensen te empoweren, om ze een plek te geven in of de weg te wijzen naar gezonde, aantrekkelijke, vitale sociale verbanden en systemen. Dat is de essentie van de WMO. Daar schuilt een maatschappijvisie achter. Dat is niet een ouderwetse visie waarin nostalgisch wordt verlangd naar een overzichtelijke samenleving waarin naastenliefde en gemeenschapszin als vanzelf tot een hoge staat van medemenselijkheid leiden. In de moderne omstandigheden van een complexe en geïndividualiseerde stadssamenleving slaat een dergelijke nostalgie de plank behoorlijk misslaat. Juist zo n stadsamenleving produceert immers zijn eigen nieuwe vormen van zorgzaamheid en saamhorigheid, maar ook van isolement en uitsluiting. De kunst van de WMO is nu juist om sturingsinstrumenten en professionele praktijken af te stemmen op die moderne omstandigheden. De WMO-ladder biedt daartoe een helpende hand. De WMO-ladder moet een toetsingskader bieden om tot een ordening te komen van de verhouding tussen burgers, professionele organisaties en professionele (zorg-)interventies. De ladder telt zes treden, waarmee het continuüm van individuele autonomie en maatschappelijke afhankelijkheid doorlopen kan worden. 1. Het individuele bestaan Het private domein van burgers In een moderne samenleving zijn burgers in de eerste plaats individuen, die in hoge mate zelf verantwoordelijkheid dragen en nemen voor hun levens en de keuzen die ze daarin maken. Hun vrijheidsgraad is groot of zou dat in een moderne samenleving in ieder geval moeten zijn. Tegelijkertijd bestaan ze niet louter als individu, ze kunnen dat alleen zijn in een sociale context. 2. Het sociale bestaan De sociale context, netwerk, omgeving - 1

2 civil society Een samenleving bestaat niet louter bij de gratie van autonome individuen, maar wordt gevormd door alle mogelijke sociale verbanden, systemen, netwerken, organisaties, waarin die individuen tot elkaar komen. Het kenmerk van een grote stad is dat deze sociale verbanden zich daar bijna kwadratisch vermenigvuldigen. Dat is ook de rijkdom van een stad, een oneindig aantal soms zichtbare, vaak onzichtbare formele en informele verbanden tussen mensen. De meeste mensen vinden zelf hun weg naar en in de sociale netwerken van de stad. Zij sluiten zich aan bij verenigingen, of gaan naar een stamkroeg, worden lid van een leesclub of bingovereniging of participeren in verbanden en netwerken die de wijk- en buurtgrenzen verre overschrijden. Maar deze complexe laag van sociale verbindingen kent ook zijn uitsluitingen. Soms zijn het de verbanden zelf die mensen uitsluiten, soms ontberen individuen de vaardigheden, soms raken ze geïsoleerd en missen ze door ziekte, verslaving of andere narigheid de aansluiting. Het gaat, kortom, niet altijd van zelf. Kennistekorten, vereenzaming, faalangst, geldgebrek, onvermogen, onhandigheid kunnen participatie in de samenleving in de weg staan. Sterker, het kenmerk van een moderne stad is dat beide processen optreden. De stad is een broedplaats van initiatieven en nieuwe verbanden, maar tegelijkertijd brengt de stad meer mensen bijeen die daar moeite mee hebben die in anonimiteit, eenzaamheid of hulpeloosheid wegglijden. Die twee kanten horen bij de stad. Een ongekende vitaliteit creëert bijna tegelijkertijd achterblijvers. De civil society in zijn moderne veelvormigheid vormt, met andere woorden, nog altijd het motorblok van de samenleving, een conditio sine qua non, maar de startmotor moet wel vaak op gang geholpen worden. Dat wil zeggen: mensen en initiatieven aan jagen, systeemloosheid doorbreken, hulpeloosheid in beweging brengen. Dat is een publieke taak, waarvan de sturing bij de lokale overheid ligt. Die startmotororganisatie is de kern van de WMO, en wordt door de laddertreden 3, 4 en 5 in beeld gebracht. 3. Ondersteunen en faciliteren In de voorwaardelijke sfeer ruimte en mogelijkheden creëren voor zelforganisatie en burgerverbanden Grote delen van de civil society worden door lokale overheden in de voorwaardelijke sfeer gesteund door te zorgen voor infrastructuur en activiteitensubsidies. Denk aan sportvelden, sportkantines, club- en buurthuizen, het bieden van ontmoetingsplekken in de stad, etcetera. Daarnaast ontstaan er in moderne stedelijke samenleving allerhande nieuwe initiatieven: bijvoorbeeld lotgenotengroepen, vrijwilligers die met schoolverlaters aan de slag gaan, een computerclub voor oudere allochtonen. Het gaat om initiatieven die mensen over de drempel halen om iets gemeenschappelijks tot stand te brengen. Het kan soms gaan om kleine dingen, die voor betrokkenen grote gevolgen hebben omdat het dynamiek brengt in een situatie die tot stilstand is gekomen. Het ontwikkelen van een vitale sociale infrastructuur vormt uiteraard de basis van de WMO. Daar begint het zelforganiserende vermogen van de samenleving. 4. Verbinden en organiseren In bemiddelend opzicht mensen bij elkaar brengen. Zwakke en sterke systemen/groepen verbinden. Mentoren, buddy s, coaches 2

3 Verbinden is het kernbegrip van de WMO. Het verbinden van initiatieven, van mensen, van systemen, van krachtbronnen. Vaak willen mensen iets betekenen voor anderen, maar komt de verbinding niet tot stand. Dus moet die georganiseerd worden. Voorbeeld: er zijn veel mensen die jongeren als een soort mentor wel willen helpen met hun schoolprestaties. Dat kan helpen als de thuissituatie niet de ruimte en rust biedt om je huiswerk goed te doen. Maar de leerlingen moeten wel gekoppeld worden aan hun mentor. Vraag en aanbod moeten hier dus op elkaar afgestemd worden. Dat is meer dan een soort vrijwilligersbank, hier moet actief, geografisch geordend maatwerk gemaakt worden. Ander verbindingsvoorbeeld: in de jeugd- en pleegzorg zijn de Eigen Kracht Conferenties als methodiek in opkomst. Kort gezegd komt die methodiek er op neer dat in een vastgelopen situatie van een gezin of van een jongere het bestaande netwerk wordt opgetrommeld om in een soort conferentie te bespreken wat ze met elkaar nog kunnen doen om het gezin te ondersteunen, de ouders te verlichten, waarbij professionals als organisatoren en eventueel als achterwacht functioneren. In zulke gevallen is het sociale systeem al vaak zwaar op de proef gesteld, maar treden professionals op om mensen nog een keer met elkaar in verband te brengen en dat vervolgens te ondersteunen.. Waar het in deze voorbeelden om gaat is om vastgelopen situaties te dynamiseren door ze met nieuwe krachtbronnen in verbinding te brengen. Dat is een ontwikkeling die je op veel plaatsen in de stad ziet en waar mensen in toenemende mate aan mee willen werken. Niet voor niks stond het stimuleren van het mentorschap bovenaan de sociale agenda die Volkskrant-lezers in 2006 samen met deskundigen vaststelden. Mentoren, buddy s, coaches - de basisgedachte is dat wat kwetsbaar is zich omhoog kan trekken aan iets wat krachtig is. Zo zijn er veel meer personele verbanden in de stad aan te leggen: tussen achterstand en voorsprong, tussen ongezond en gezond, tussen idolen/voorbeelden en bewonderaars, tussen geslaagd en gebrek, tussen sterk en zwak, tussen jong en oud, waardoor mensen zich aan elkaar kunnen optrekken. De WMO maakt in feite een andere vorm van solidariteit mogelijk. Dat is nieuw. Werd solidariteit vroeger via de staat of via professionele organisaties op abstract niveau georganiseerd, tegenwoordig willen mensen daar een persoonlijke invulling aan geven. De WMO moet die vormen ook mogelijk maken en het welzijnswerk zou zich in dat opzicht ook als verbindingsmakelaar moeten ontwikkelen.. 5. Ontwikkelen, trainen en coachen Competenties aanleren / bij brengen Meedoen in de samenleving vraagt om vaardigheden en plekken waar je die vaardigheden kunt aanleren. Wie de vaardigheden ontbeert mist veelal de aansluiting. Dat geldt bijvoorbeeld voor vroegtijdige schoolverlaters, voor mensen die langdurig uit het arbeidsproces zijn geweest, voor allochtone vrouwen voor wat betreft de Nederlandse taal. Niet zelden gaat het niet alleen om cognitieve kennis, maar vooral ook om sociale en communicatieve vaardigheden, om aanpassingsvermogen en discipline. Dat leer je in de werkelijkheid, van mensen die met het gezag van de meester spreken. Die leerplekken moeten er wel zijn. Bekend voorbeeld is natuurlijk het restaurant FIFTEEN in Amsterdam, hoogwaardige cuisine (Jamie Oliver) met kansarme jongeren. De WMO zou er toe moeten stimuleren dat meer ondernemers jongeren adopteren, dat er ervaringsplekken komen, dat er geoefend en nagevolgd kan worden. Samenwerking met jeugdzorg en de Diensten Werk en Inkomen ligt hier voor de hand. Natuurlijk zijn er zeker in de stedelijke samenleving - mensen die niet voor zichzelf kunnen zorgen, die in grote psychische problemen zijn, in schulden verkeren, zichzelf verwaarlozen of anderszins niet langer geheel zelfstandig op de been kunnen blijven. Voor deze mensen is 3

4 het motorblok kapot. Het klassieke denken is dat het motorblok bij zulke mankementen naar de garage moet voor reparatie. Er volgen gesprekken, zittingen, pillen, in de hoop dat de persoon zichzelf weer op de rails krijgt. Zo geformuleerd is het enigszins een karikatuur, maar het denken dat de WMO wil stimuleren is dat de zorgverlener niet als een garagehouder, maar veeleer als wegenwacht opereert. Dat wil zeggen: dat er veel meer geopereerd wordt in de leefwereld van de betrokkenen, zodat er zicht ontstaat op en contact gemaakt wordt met de aanwezige krachtbronnen in iemands omgeving, zodat de kans groter wordt dat de startmotor aangezwengeld kan worden. In die zin moet de basisfilosofie van de WMO (mensen ondersteunen in hun sociaal-maatschappelijk bestaan) ook zijn weerklank vinden in de professionele aanpak waarin voor het professionele handelen de praktische organisatie van het sociale bestaan, het op enigerlei wijze meedoen aan de samenleving, steeds een kernoriëntatie moet vormen. 6. Interveniëren, zorgen, helpen Professionele (zorg)organisaties Er zijn een groot aantal professionele organisaties die op het terrein van zorg- en welzijn dagelijks met grote problemen worden geconfronteerd. Het gaat om de jeugdzorg, het maatschappelijk werk, de schuldhulpverlening, de ggz-instellingen, de maatschappelijke opvang, maar uiteraard ook de thuiszorg, de wijkagenten, het ouderenwerk. En dan nog is deze lijst verre van compleet. Er wordt veel werk verricht en vaak in moeilijke omstandigheden. De WMO moet voor deze organisaties een uitdaging zijn om hun werk beter te kunnen doen, waarbij vooral het mobiliseren van krachtbronnen, het empoweren in samenwerking met andere organisaties een belangrijk referentiepunt vormt in de methodische aanpak en de individuele behandelingen. Juist op die participatiedimensie moeten organisaties elkaar sneller kunnen vinden en inschakelen. Er wordt sinds jaar en dag gesproken over integrale benadering en ketenzorg, de WMO zou op dit punt eindelijk een verandering teweeg moeten brengen. Wat in ieder geval van alle actieve instellingen verwacht mag worden is dat zij zich in hun maatschappelijke verantwoording verhouden ten opzichte van de doelstellingen zoals die met de WMO gegeven zijn en in deze WMO-ladder zijn geordend. Misschien dat een denkvoorbeeld kan verhelderen waaraan dan gedacht kan worden. Het al eerder aangehaalde voorbeeld van de Eigen Kracht Conferentie vindt momenteel op nog bescheiden schaal toepassing in de pleeg- en jeugdzorg. Maar het model op zichzelf is natuurlijk ook denkbaar en organiseerbaar in het maatschappelijk werk, de geestelijke gezondheidszorg, de thuiszorg of de woonbegeleiding in de maatschappelijke omvang. Het idee om als het ware zorgverantwoordelijkheid te collectiveren in de omgeving van de zorgbehoevende door krachtbronnen aan te spreken/op te zoeken/te organiseren is iets dat op veel meer domeinen kan worden uitgewerkt en waarvoor vormen kunnen worden ontwikkeld. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de Er Op Af-benadering die in een samenwerkingsverband tussen woningcorporaties en de maatschappelijke dienstverlening in Amsterdam in een aantal stadsdelen in een pilot verder wordt uitgewerkt. Het idee daarbij is simpel: zo vroeg mogelijk interveniëren op het moment dat zich huurschulden aandienen om daarbij huisuitzettingen te voorkomen. Er Op Af is daarbij het parool, eerst door de corporatie zelf, maar als zich meer problemen aandienen dan neemt het maatschappelijk werk de fakkel over. Daarbij wordt nu bewust gezocht om waar dat nuttig is in het traject de aanpak van de Eigen Kracht Centrale te introduceren. Dat is een mooi voorbeeld van een directe vorm van hulpverlening, die er op gericht is om niet louter het individu maar het sociale systeem te activeren om daarmee een duurzamer effect te realiseren. 4

5 De WMO-ladder biedt, kortom, volop mogelijkheden voor welzijnsorganisaties om na jaren van kritiek zich te rehabiliteren en zich te ontwikkelen als de dragende organisaties van de startmotor-treden van de WMO-ladder. Dat betekent concreet dat zij hun functies en activiteiten in toenemende mate definiëren in de startmotortermen van ondersteuning en faciliteren, verbinden en organiseren, en trainen en coachen. Dat vraagt ook om een andere omgang met deze organisaties. Een nieuwe WMOpraktijk maakt het ook mogelijk om te ontsnappen aan het benauwende controledenken dat zich de laatste jaren van de welzijn- en zorgsector meester heeft gemaakt. Zonder het uitgangspunt te willen loslaten dat publieke gelden publiek verantwoord moeten worden is het zaak om naar andere meer op vertrouwen gebaseerde vormen van verantwoording te gaan stimuleren De WMO wijst grote steden nog eens nadrukkelijk op hun sociale verantwoordelijkheid. Grootstedelijk leven vraagt om een eigentijdse visie over hoe die sociale dynamiek iedereen mee kan nemen. Grootstedelijk leven vraagt om initiatieven die de achterblijvers van deze dynamiek in staat stelt toch een plek te vinden. Grootstedelijk leven vraagt om een moderne visie, nieuwe vormen van solidariteit en een professionele mentaliteit die de stad leefbaar houdt door in het sociale domein krachtbronnen te mobiliseren. Jos van der Lans is cultuurpsycholoog en publicist. Bovenstaande tekst is een sterk ingekorte bewerking van een notitie die hij schreef voor de Dienst Zorg en Samenleving in Amsterdam. Voor de volledige versie kan men terecht op: 5