SYMPOSIUMBOEK Diversiteit in groei en ontwikkeling van jonge kinderen 27 september 2012 Concern Congres Centrum, Amsterdam

Transcriptie

1 SYMPOSIUMBOEK Diversiteit in groei en ontwikkeling van jonge kinderen 27 september 2012 Concern Congres Centrum, Amsterdam

2

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 3 Voorwoord 5 Promotie Marieke de Hoog 6 Promotie Aimée van Dijk 7 Programma - ochtend 8 Programma - middag 9 ABCD: hoe staat het ermee? 10 De associatie van voeding en groei in het eerste levensjaar met overgewicht en bloeddruk op leeftijd 5-6 jaar 11 Psychosociale stress tijdens de zwangerschap & cardiometabool profiel van het kind 12 Obesitas tijdens de zwangerschap; de lange termijn effecten op het kind 13 Lage sociaaleconomische status: als kleuter al een verhoogd cardiovasculair risico? 14 Vroege invloeden op cognitie en gedrag 15 Huilbaby s en gedrag in de kleutertijd 16 Nieuwe vragen, nieuwe data? 17 Etnische ongelijkheid in overgewicht: oorzaken & consequenties 19 Diversiteit in opvoedingspraktijken en overgewicht 20 De verklaring van etnische verschillen in indicatoren van gezondheid in de pre-, peri- en postnatale periode: de Generation R studie. 21 Etnische verschillen en SES verschillen in gedrag en cognitie bij basisschoolleerlingen 22 Accreditatie 23 Informatie 24 Dit symposium wordt mede mogelijk gemaakt door 3

4

5 Voorwoord Diversiteit in groei en ontwikkeling van jonge kinderen. De oorsprong van belangrijke gezondheidsproblemen bij kinderen (bijv. overgewicht en ADHD) en volwassen (bijv. hart- en vaatziekten) ligt vaak al in de zwangerschap en de vroege levensjaren. Het is belangrijk om hier meer over te weten, zodat zwangere vrouwen en jonge moeders beter begeleid kunnen worden en vroege preventie van gezondheidsproblemen mogelijk is. Tijdens het ABCD symposium op 27 september 2012 presenteert de ABCD-studie de resultaten van 10 jaar onderzoek naar de groei en ontwikkeling vroeg in het leven en het ontstaan van gezondheidsverschillen en ziekten. Diversiteit in geboorte-uitkomsten, groei, cardio-metabool profiel, voeding, cognitieve- en gedragsontwikkeling zullen tijdens deze bijeenkomst aan bod komen. Tijdens het ochtendprogramma worden recente resultaten van het onderzoek gepresenteerd. Ook zullen de nieuwe metingen en de mogelijkheden voor onderzoek in de toekomst aan bod komen. In de middag is er aandacht voor de diversiteit in gezondheid, groei en ontwikkeling van kinderen met verschillende etnische en sociaaleconomische achtergronden. In Nederland hebben kinderen uit lage sociaaleconomische groepen en sommige etnische minderheidsgroepen een gezondheidsachterstand. De oorzaken daarvan zijn nog grotendeels onbekend. Zorgverleners, beleidmakers, onderzoekers en andere belangstellenden kunnen via dit symposium kennis nemen van de verzamelde data en de implicaties daarvan, en kunnen daarnaast een bijdrage leveren aan de discussie over de vertaalslag van de gevonden resultaten naar beleid en de dagelijkse zorgpraktijk. Wij hopen er samen met u een interessante dag van te maken. De ABCD-projectleiding De ABCD-onderzoekers Dr. Tanja Vrijkotte Dr. Maaike Gademan Drs. Marieke de Hoog Dr.ir. Manon van Eijsden Drs. Marieke de Beer Drs. Eva Loomans Drs. Gerrit van den Berg Drs. Arend van Deutekom Drs. Adriëtte Oostvogels Drs. Laetitia Smarius Drs. Aimée van Dijk 5

6 Promotie Marieke de Hoog Op vrijdag 28 september verwacht Marieke de Hoog te promoveren op haar proefschrift: Ethnic inequalities in early overweight: determinants and consequences. In het eerste deel van haar promotieonderzoek onderzocht ze welke determinanten verschillen in overgewicht tussen etnische groepen onder jonge kinderen kunnen verklaren. Daarbij zijn drie belangrijke determinanten van overgewicht op jonge leeftijd onderzocht: 1) pre- en postnatale factoren, 2) (zuigelingen)voeding en 3) perceptie van de moeder over het gewicht van het kind. In het tweede deel van haar proefschrift onderzocht ze wat de cardiometabole gevolgen (zoals bloeddruk, glucose en cholesterol niveau) zijn van overgewicht op jonge leeftijd en in hoeverre deze gevolgen per etnische groep verschillen. Mariekes promotie vindt plaats op vrijdag 28 september om 14:00 in de Agnietenkapel van de Universiteit van Amsterdam (Oudezijds Voorburgwal 231). Tijdens haar presentatie in het middagprogramma van het ABCD-symposium zal Marieke dieper ingaan op de resultaten van haar promotieonderzoek en de implicaties ervan voor beleid en preventie binnen de jeugdgezondheidszorg. 6

7 Promotie Aimée van Dijk Op woensdag 3 oktober verwacht Aimée van Dijk te promoveren op haar proefschrift: Cardio-metabolic risk in children prenatally exposed to maternal psychosocial stress. Het doel van haar promotieonderzoek was om meer inzicht te krijgen in de mogelijke rol van door de moeder ervaren stress tijdens de zwangerschap en risicofactoren voor hart- en vaatziekten bij het vijfjarige kind. Aimée heeft onderzocht of psychosociale stress in het begin van de zwangerschap geassocieerd is met ongunstige geboorteuitkomsten en of psychosociale stress in het begin van de zwangerschap geassocieerd is met een ongunstig cardio-metabool profiel van het kind. Ze heeft daarbij bekeken of het stress hormoon cortisol een rol speelt en of er verschillen waren tussen jongetjes en meisjes. Haar promotieonderzoek werd gefinancierd door de Nederlandse Hartstichting. Aimées promotie vindt plaats op woensdag 3 oktober om 14:00 in de Agnietenkapel van de Universiteit van Amsterdam (Oudezijds Voorburgwal 231). Tijdens haar presentatie in het ochtendprogramma van het ABCD-symposium zal Aimée dieper ingaan op de resultaten van haar onderzoek. 7

8 Programma - ochtend Voorzitters: Prof. dr. Arnoud Verhoeff Hoogleraar Grote Stad en Gezondheidszorg, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen. Hoofd cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering, GGD Amsterdam Prof. dr. Karien Stronks Hoogleraar Sociale Geneeskunde. Hoofd afdeling Sociale Geneeskunde, AMC, Universiteit van Amsterdam Ontvangst en registratie met koffie en thee ABCD: Hoe staat het ermee? Dr. Tanja Vrijkotte, Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam De relatie van voeding en groei in het eerste levensjaar met overgewicht en bloeddruk op leeftijd 5-6 jaar. Drs. Marieke de Beer, Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam Psychosociale stress tijdens de zwangerschap & cardiometabool profiel van het kind. Drs. Aimée van Dijk, Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam Obesitas tijdens de zwangerschap; de lange termijn effecten op het kind. Dr. Maaike Gademan, Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam Pauze met koffie en thee in de foyer Lage sociaaleconomische status: als kleuter al een verhoogd cardiovasculair risico? Drs. Gerrit van den Berg, Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam Vroege invloeden op cognitie en gedrag. Drs. Eva Loomans, Psychologie, Universiteit van Tilburg, Tilburg Huilbaby s en gedrag in de kleutertijd. Drs. Laetitia Smarius, Kinder- en Jeugdpsychiatrie, de Bascule, Amsterdam Nieuwe vragen, nieuwe data? Drs. Arend van Deutekom, Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam Drs. Adriëtte Oostvogels, Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam Pauze met lunch in de foyer 8

9 Programma middag Voorzitters: Prof. dr. Arnoud Verhoeff Hoogleraar Grote Stad en Gezondheidszorg, Universiteit van Amsterdam, Faculteit der Maatschappij en Gedragswetenschappen. Hoofd cluster Epidemiologie, Documentatie en Gezondheidsbevordering, GGD Amsterdam Prof. dr. Karien Stronks Hoogleraar Sociale Geneeskunde. Hoofd afdeling Sociale Geneeskunde, AMC,, Universiteit van Amsterdam Etnische ongelijkheid in overgewicht: oorzaken & consequenties. Drs. Marieke de Hoog, Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam Diversiteit in opvoedingspraktijken en overgewicht. Dr. Carel Thijs Associate professor of Epidemiology, Universiteit Maastricht, Maastricht. Initiator KOALA-onderzoek waarin ruim 2500 gezinnen gevolgd worden met als hoofdthema s: allergie en astma en groei en ontwikkeling Pauze met koffie & thee in de foyer De verklaring van etnische verschillen in indicatoren van gezondheid in de pre-, peri- en postnatale periode: de Generation R studie. Prof. dr. Hein Raat, Professor of Infant, Child and Adolescent Public Health, Sociale Geneeskunde, Erasmus medisch centrum, Rotterdam. Staflid Generation R, onderzoek naar groei, ontwikkeling en gezondheid van opgroeiende kinderen in Rotterdam Etnische verschillen en SES verschillen in gedrag en cognitie bij basisschoolleerlingen. Prof. dr. Hans Koot, Hoogleraar en hoofd afdeling ontwikkelingspsychologie, VU, Amsterdam. Hoofd Mental Health Program EMGO+ Research Institute Algemene discussie O.l.v. Prof. dr. Karien Stronks Borrel in de foyer 9

10 ABCD: hoe staat het ermee? De ABCD Amsterdam Born Children and their Development studie ging 10 jaar geleden van start en is een langlopend, grootschalig onderzoek naar de gezondheid van Amsterdamse (pasgeboren) kinderen. De ABCD-studie onderzoekt de leefgewoonten tijdens de zwangerschap bij verschillende etnische groepen en geeft inzicht in hoeverre deze leefgewoonten een relatie hebben met de gezondheid van het kind. Dit inzicht is nodig om zwangere vrouwen beter te kunnen begeleiden en om cultuurspecifieke preventieprogramma s te kunnen ontwikkelen. De gezondheid van kinderen hangt sterk af van de etnische afkomst van de ouders. Het is echter nog grotendeels onduidelijk wat de oorzaken daarvan zijn. Daarom besteedt de ABCD-studie specifiek aandacht aan het verklaren van de gezondheidsverschillen tussen kinderen van verschillende etnische afkomst. Meer inzicht in de factoren maakt het mogelijk algemene en cultuurspecifieke preventieprogramma s te ontwikkelen, om zo de etnische ongelijkheid in gezondheid terug te dringen. Wij streven naar een goede en gelijke start van alle Amsterdammertjes. De ABCD-studie is opgezet vanuit de GGD Amsterdam, in samenwerking met het Academisch Medisch Centrum. Ruim 12,000 vrouwen in Amsterdam werden in 2003 en 2004 benaderd om mee te doen; 8266 vrouwen vulden tijdens de zwangerschap een vragenlijst in en meer dan de helft stond extra bloed af (fase 1); 7050 vrouwen gaven toestemming voor de follow-up van hun kind na de geboorte (fase 2). Fase 3 ging van start in 2008 toen de kinderen 5 jaar werden adressen konden worden getraceerd; 4500 moeders vulden een vragenlijst in; bijna 3300 kinderen werden lichamelijk onderzocht en getest op hun cognitieve ontwikkeling op hun school, in NEMO en in Artis. Bij 2100 kinderen werd ook bloed afgenomen met behulp van een vingerprik. Deze grootschalige dataverzameling heeft 2½ jaar geduurd en veel gegevens opgeleverd. Op het symposium worden de meest recente resultaten van deze fase gepresenteerd. Tanja Vrijkotte Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam t.vrijkotte@amc.uva.n 10

11 De associatie van voeding en groei in het eerste levensjaar met overgewicht en bloeddruk op leeftijd 5-6 jaar Prenatale- en postnatale groei hangen samen met body mass index (BMI) en bloeddruk op latere leeftijd. Het is nog onvoldoende bekend welke periode in het eerste jaar de grootste invloed heeft, wat de associatie is met vet massa (FM) en vetvrije massa (FFM) en wat de invloed hierop is van zuigelingenvoeding. Onze studie is gebaseerd op 2,338 a term geboren kinderen van 5-6 jaar die deelnamen aan de ABCD studie. Associaties van geboortegewicht en postnatale gewichtstoename 0-1, 1-3, 3-6 en 6-12 maanden met FFM, FM en bloeddruk op leeftijd 5-6 jaar werden onderzocht. Ook de associaties van duur van borstvoeding en de leeftijd waarop met bijvoeding werd gestart met de genoemde uitkomstmaten bij 5-6 jaar werden bekeken. We vonden positieve associaties tussen geboortegewicht met FFM en FM bij 5-6 jarigen, waarbij de associatie met FFM sterker was dan met FM. Geboortegewicht had een negatieve associatie met bloeddruk. Snellere groei in het eerste jaar was geassocieerd met een grotere FFM, FM (FM>FFM, mn in de periode 1-3 maanden) en een hogere bloeddruk bij 5-6 jaar. Na correctie voor lengte en BMI op de actuele leeftijd (5-6 jaar), verdwenen vrijwel alle associaties tussen eerstejaars groei en bloeddruk. Echter een trager dan verwachte groei 0-1 maand was geassocieerd met een hogere bloeddruk. Latere introductie van bijvoeding liet een dosis-afhankelijke associatie zien met een kleinere FM en een lagere bloeddruk. Daarnaast was langere duur van borstvoeding geassocieerd met een lagere bloeddruk. Een hoger geboortegewicht en een snellere eerstejaars groei hingen samen met meer FFM en FM op 5-6 jaar. Geboortegewicht was de beste voorspeller voor FFM terwijl eerstejaars groei (mn 1-3 maanden) een betere voorspeller was voor FM. De negatieve associatie tussen geboortegewicht en groei in de eerste maand met bloeddruk op 5-6 jaar duidt mogelijk op een programmeringseffect. Onze bevindingen ondersteunen het belang van een langere duur van borstvoeding en het uitstellen van de introductie van bijvoeding. Marieke de Beer Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam m.debeer@vumc.nl 11

12 Psychosociale stress tijdens de zwangerschap & cardiometabool profiel van het kind Uit epidemiologisch onderzoek blijkt dat een laag geboortegewicht samenhangt met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Het is onwaarschijnlijk dat het geboortegewicht hier een directe oorzaak van is. Het doel van het promotieonderzoek van Aimée van Dijk was te verhelderen of prenatale blootstelling aan psychosociale stress van de moeder een gemeenschappelijke, onderliggende factor zou kunnen zijn die foetale groei en cardio-metabole gezondheid van het kind beïnvloedt. In haar presentatie zal zij aan de hand van de resultaten van haar onderzoek toelichten hoe de antwoorden op o.a. de vragen Is psychosociale stress in het begin van de zwangerschap geassocieerd met ongunstige geboorteuitkomsten? en Is psychosociale stress in het begin van de zwangerschap geassocieerd met een ongunstig cardio-metabool profiel van het kind? tot stand kwamen. Uit de resultaten blijkt dat een groot deel van de zwangere vrouwen veel symptomen van angst en depressie ervaart (bijna 30%). Zulke reguliere psychosociale stress is geassocieerd met een kortere zwangerschap en lager geboortegewicht, maar de associaties zijn zwak. Er werd geen bewijs gevonden voor de hypothese dat reguliere psychosociale stress een rol speelt in de foetale programmering van cardio-metabool risico, gemeten in kinderen in basale (rust) omstandigheden. Aimée van Dijk Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam 12

13 Obesitas tijdens de zwangerschap; de lange termijn effecten op het kind In onze westerse samenleving leiden steeds meer vrouwen aan overgewicht/obesitas, zo ook vrouwen in de reproductieve leeftijd. Dit brengt een hoger risico op zwangerschapscomplicaties zoals, vroeggeboorte, preemclampsie en zwangersschapsdiabetes met zich mee. Volgens de DOHAD hypothese (developmental origins of health and disease) zou overgewicht/obesitas van de moeder tijdens de zwangerschap echter ook lange termijn consequenties voor het kind kunnen hebben. Binnen ABCD hebben we onderzocht wat de effecten van overgewicht/obesitas tijdens de zwangerschap op de lichaamssamenstelling, de bloeddruk en het autonome zenuwstelsel van het 5-6 jarige kind zijn. Aangezien overgewicht/obesitas vaak samen gaan met een ongezonder lipidenprofiel hebben we ook de associatie tussen het maternale lipidenprofiel (totaal cholesterol, trigliceriden, apoprotein A1 (apoa1), apoprotein B (apob), vrije vetzuren (FFA)) en de lichaamssamenstelling van het 5-6 jarige kind onderzocht. Uit ons onderzoek is gebleken dat een hoger BMI van de moeder tijdens de zwangerschap geassocieerd is met een hogere bloeddruk bij het 5-6 jarige kind. Dit lijkt niet het resultaat te zijn van veranderingen in het autonome zenuwstelsel van het kind. Daarnaast vonden wij dat een hoger maternaal BMI geassocieerd is met een hogere middelomtrek/lengte verhouding, een hoger BMI, een hoger vetpercentage en een groter risico op overgewicht van het 5-6 jarige kind. Deze associatie wordt echter niet gemedieerd door het maternale lipidenprofiel. Wel lijkt het maternale lipidenprofiel, en dan voornamelijk TC, ApoB en FFA, een onafhankelijk effect te hebben op de lichaamssamenstelling van het 5-6 jarige kind. Maaike Gademan Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam m.g.gademan@amc.uva.nl 13

14 Lage sociaaleconomische status: als kleuter al een verhoogd cardiovasculair risico? Hypertensie begint al op de kinderleeftijd. Om de prevalentie van hypertensie terug te dringen is het van belang om de kinderen te identificeren die een verhoogde bloeddruk hebben. Aangezien de prevalentie van hypertensie hoger is in lagere sociaaleconomische groepen, is het van belang om te weten of dit ook al op de kinderleeftijd het geval is en hoe deze verschillen verklaard kunnen worden. Binnen de ABCD-studie onderzochten we de associatie tussen bloeddruk en opleidingsniveau van de moeder. Kinderen met een laag opgeleide moeder (lbo of lager) hebben gemiddeld een systolische bloeddruk van (sd 8.3) mm Hg, terwijl dit bij kinderen met een hoog opgeleide moeder (hbo of hoger) 98.7 (sd 6.8) mm Hg is. Ook de prevalentie van prehypertensie (systolische of diastolische bloeddruk > p90) is in de laag-opgeleide groep hoger t.o.v de hoog-opgeleide groep (26.6% vs 13.2%). Deze verschillen kunnen verklaard worden door een lager geboortegewicht, een kortere borstvoedingsduur en een hogere BMI bij de laag-opgeleide groep. De volgende factoren spelen hierin geen rol: roken van de moeder, BMI moeder, hypertensie in de familie, of zwangerschapshypertensie. Het lijkt dus alsof het verhoogde risico van laag sociaaleconomische groepen op hypertensie al op de kinderleeftijd begint. Een hoger geboortegewicht, het verlengen van de borstvoedingsduur en het verlagen van het BMI lijken belangrijk te zijn in het terugdringen van de sociaaleconomische ongelijkheid in hypertensie. Gerrit van den Berg Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam 14

15 Vroege invloeden op cognitie en gedrag De developmental programming hypothese stelt dat invloeden tijdens de vroege ontwikkeling kunnen zorgen voor een permanente verandering in structuur en functie met gevolgen voor de ontwikkeling van het kind op de lange termijn. De hersenen ontwikkelen zich tijdens de zwangerschap zeer snel en zijn daardoor mogelijk ook kwetsbaar voor invloeden van buiten. Binnen de ABCD-studie is gekeken of verschillende factoren bij de moeder tijdens de zwangerschap van invloed zijn op het gedrag en de cognitieve ontwikkeling van kleuters. Zo bleken kinderen van moeders die tijdens de zwangerschap heel angstig waren minder goed te presteren op een reactietijd taak vooral wanneer deze taak ingewikkelder werd. Bovendien bleken zij meer gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtsproblemen, emotionele problemen, problemen met leeftijdsgenootjes, oppositionele gedragsproblemen en minder pro-sociaal gedrag te laten zien in vergelijking met kinderen van moeders die tijdens de zwangerschap minder angstig waren. Jongens waren gevoeliger voor de invloed van angst dan meisjes. Het drinken van cafeïne houdende dranken zoals koffie, thee en frisdrank tijdens de zwangerschap lijkt het risico op gedragsproblemen bij kleuters niet te vergroten. Ten slotte is gekeken of de hoeveelheid omega-3 en omega-6 vetzuren in het bloed van de moeder tijdens de zwangerschap van invloed is op gedragsproblemen bij kleuters. Een hoge concentratie omega-3 vetzuren in het bloed van de moeder tijdens de zwangerschap lijkt het risico op gedragsproblemen en emotionele problemen bij vijfjarigen te verminderen. Een hoge concentratie omega-6 vetzuren lijkt het risico op problemen met leeftijdsgenootjes juist te vergroten. Een hoge concentratie omega-6 vetzuren ten opzichte van omega-3 vetzuren vergroot het risico op gedragsproblemen, hyperactiviteit/aandachtsproblemen en problemen met leeftijdsgenootjes. Eva Loomans Psychologie, Universiteit van Tilburg, Tilburg 15

16 Huilbaby s en gedrag in de kleutertijd Tijdens de kleutertijd komen gedragsproblemen en emotionele problemen regelmatig voor. Er is toenemend bewijs dat deze problemen verband houden met factoren in het vroege (pre- en postnatale) leven. Kinderen die als baby veel (excessief) huilden lijken vaker gedragsproblemen te vertonen op kleuterleeftijd. Er is nog onvoldoende bekend over de eventuele samenhang tussen dit huilgedrag en latere emotionele problemen. Ook de onderliggende mechanismen van deze verbanden zijn onbekend. Mogelijk speelt het gedrag van de moeder/verzorger een belangrijke rol: in de zuigelingenperiode zijn het vooral de ouders die de baby leren het dagelijkse ritme van honger, slapen en waken te reguleren. In dit onderzoek wordt specifiek gekeken naar de relatie tussen baby s die veel huilden (huilbaby s) en gedrags- en emotionele problemen later in de kleutertijd. Ook is onderzocht in hoeverre de belasting die de moeder ervaart in de verzorging van haar baby en haar gedrag richting de baby (boos of agressief gedrag) een rol spelen. Tot slot is effect modificatie door geslacht en pariteit van de moeder onderzocht. Resultaten laten zien dat huilgedrag op babyleeftijd geassocieerd is met alle soorten gedragsproblemen (hyperactiviteit/aandachtsproblemen, emotionele problemen, problemen met leeftijdsgenootjes, oppositionele gedragsproblemen), met pro-sociaal gedrag en met stemmingsproblemen en angsten in de kleuterleeftijd. Excessief huilen zorgt daarbij voor een toename van gedragsproblemen, stemmingsproblemen en angsten en voor een afname van prosociaal gedrag. Na correctie voor mogelijke verstorende factoren, zoals opvoedingsstijl van de moeder, blijft een verband bestaan tussen baby s die veel huilden en de totaal score van gedragsproblemen, hyperactiviteit en stemmingsproblemen. Dit wordt ten dele verklaard door de belasting die de moeder ervoer in de verzorging van haar baby. Gedrag van de moeder richting haar baby heeft weinig invloed. Er zijn geen verschillen (effect modificatie) gevonden naar geslacht of pariteit. Laetitia Smarius Kinder- en Jeugdpsychiatrie, de Bascule, Amsterdam l.smarius@debascule.com 16

17 Nieuwe vragen, nieuwe data? Recent zijn een aantal nieuwe dataverzamelingen gestart binnen de ABCD-studie. Deze focussen zich op drie onderwerpen: de zwangerschap, invloed van elektromagnetische velden en de conditie & beweging van het kind. Dataverzameling zwangerschapsdossiers Data over de gezondheid van de moeder zoals genoteerd door de zorgverlener ontbrak nog in de ABCD-database. Op dit moment worden van 7043 vrouwen die hiervoor toestemming hebben gegeven de zwangerschapsdossiers ingezien bij de zorgverleners om belangrijke gegevens zoals bloeddruk, bloedwaarden en echodata te verzamelen. Met behulp van deze data zullen de invloeden van de zwangerschap op het kind nog grondiger worden onderzocht. Hiermee hopen we bewijs te vinden voor fetal programming van het cardio-metabool profiel van het kind. IRAS In de IRAS-studie wordt recente blootstelling aan Radiofrequency electromagnetic fields (RF-EMF) en de potentiële effecten hiervan op cognitie en gedrag onderzocht bij kinderen van 5-6 jaar. RF-EMF zijn tegenwoordig overal aanwezig, maar er is weinig bekend over de invloed hiervan op de gezondheid van kinderen. Gegevens over luchtverontreiniging, geluidsoverlast en elektromagnetische velden thuis zijn verzameld via vragenlijsten. Op de scholen van de ABCDkinderen zijn metingen verricht. Op basis van een vragenlijst over het gedrag en de gezondheid van het kind en een cognitieve test bij het kind wordt het gedrag en de cognitie van het kind bepaald. Conditie en beweging Zowel een laag geboortegewicht als versnelde groei op zuigelingenleeftijd is geassocieerd met obesitas en hart- en vaatziekten. Een verklaring voor deze associatie is dat perinatale omgevingsinvloeden de energiehuishouding moduleren, zoals spontane lichamelijke activiteit. Ook spierkracht en conditie lijken negatief te worden beïnvloed. Om dit verder te onderzoeken wordt een subgroep van 250 kinderen van de ABCD-studie opnieuw uitgenodigd voor extra metingen. Bij deze kinderen worden achtereenvolgens een vragenlijst over lichamelijke activiteit afgenomen, spierkracht- en conditietesten verricht en de mate van lichaamsbeweging geobjectiveerd middels accelerometrie. Deze extra metingen zullen in het najaar van 2012 worden verricht. 17

18 Arend van Deutekom Kindergeneeskunde, VUmc, Amsterdam Adriëtte Oostvogels Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam 18

19 Etnische ongelijkheid in overgewicht: oorzaken & consequenties Ongeveer 14% van alle kinderen in Nederland heeft overgewicht. Hoewel de huidige epidemie zich lijkt te stabiliseren, geldt dit niet voor kinderen uit etnische minderheidsgroepen. Het proefschrift van Marieke de Hoog met de titel: Ethnic inequalities in early overweight: determinants and consequences beschrijft de oorzaken en gevolgen voor overgewicht op jonge leeftijd bij kinderen van Turkse, Marokkaanse, Afrikaanse en Nederlandse herkomst. Het percentage overgewicht bij Turkse en Marokkaanse kinderen ligt ~3 keer hoger in vergelijking met autochtone kinderen. Deze verschillen worden al zichtbaar in de eerste 2 levensjaren. De basis hiervoor wordt al in de eerste 6 maanden gelegd door snelle groei. De hogere prevalentie van vroege snelle groei bij Turkse en Marokkaanse zuigelingen wordt niet verklaard door verschillen in borstvoedingsduur. Borstvoeding, dat beschermend werkt voor overgewicht, wordt namelijk in deze groepen meer en langer gegeven dan onder de autochtone Nederlandse kinderen. Mogelijk speelt hoeveelheid voeding of voedingsgewoonten een rol, maar daar is meer onderzoek naar nodig. Dat ouders betrokken worden bij de behandeling en preventie van overgewicht bij kinderen, is belangrijk met het oog op de effectiviteit ervan. Hiervoor zouden professionals zich er bewust van moeten zijn dat ouders, ongeacht etnische achtergrond, niet noodzakelijkerwijs hun kinderen ook als te dik ervaren. Zeker niet als ze in een omgeving leven waarin heel veel kinderen te dik zijn, en dik eigenlijk de norm bepaalt. Turkse kinderen hebben, vergeleken met etnisch Nederlandse kinderen op 5-6 jarige leeftijd een hogere bloeddruk, glucose-, en triglyceride gehalte. Bij Marokkaanse kinderen zijn deze verschillen (nog) niet zichtbaar, maar doordat de prevalentie van overgewicht hoog is op jonge leeftijd, lopen ook zij meer risico om hart- en vaatziekten te ontwikkelen op volwassen leeftijd. Preventie van overgewicht vroeg in het leven biedt mogelijkheden om etnische verschillen in gezondheid nu en op latere leeftijd te verkleinen. Marieke de Hoog Sociale Geneeskunde, AMC, Amsterdam m.l.dehoog@amc.uva.nl 19

20 Diversiteit in opvoedingspraktijken en overgewicht Voeding en beweeggedrag zijn al op jonge leeftijd van belang voor de groei, ontwikkeling en gezondheid op latere leeftijd. Ouders hebben op verschillende manieren invloed op de voedingspatronen en het beweeggedrag van hun kinderen. Ze geven het goede voorbeeld, hanteren regels, houden toezicht, en stimuleren hun kind om nieuwe dingen te proeven en ondernemen. In het KOALA-onderzoek (een geboortecohort in het zuiden van Nederland) hebben we de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar opvoedingspraktijken, gericht op factoren die van belang zijn voor de ontwikkeling van een gezond lichaamsgewicht. Daaruit kwam onder andere naar voren dat bevorderen van goed gedrag beter werkt dan het verbieden van slecht gedrag door ouders. Ook keken we naar voedingspatronen en beweeggedrag, en hun relatie met de ontwikkeling van overgewicht. Al op jonge leeftijd (vanaf 2 jaar) bleken minder gezonde voedingsgewoonten en gebrek aan beweging vaak samen te gaan (clusteren). Het KOALA-onderzoek heeft weinig etnische diversiteit, maar omvat wel een aparte groep deelnemers met alternatieve leefwijzen. Moeders in deze groep hadden bijvoorbeeld zelf minder vaak overgewicht, gaven langer borstvoeding, en hanteerden meer regels ten aanzien van snoepen en snacken. Verder bleken opvoedingspraktijken samen te hangen met sociaaleconomische kenmerken van de ouders, vooral opleiding en buitenshuis werken van de moeder. De resultaten tot dusver wijzen erop dat voor effectieve preventie van overgewicht een integrale benadering nodig is, die gericht is op zowel voeding als beweging, en wel vanaf jonge leeftijd. Mogelijk werkt dat alleen als rekening wordt gehouden met opvattingen en algemene opvoedingsstijlen van ouders, gekenmerkt door de mate van betrokkenheid, structuur en bescherming. In het KOALA-onderzoek hebben we de basis gelegd om daar in de komende jaren op verder te gaan, als de kinderen in de turbulente periode van de puberteit komen. Carel Thijs Epidemiologie, Universiteit van Maastricht, Maastricht. KOALA-studie. c.thijs@maastrichtuniversity.nl 20

21 De verklaring van etnische verschillen in indicatoren van gezondheid in de pre-, peri- en postnatale periode: de Generation R studie. In deze voordracht wordt een overzicht gegeven van bevindingen uit de Generation R geboortecohort studie in Rotterdam ten aanzien van sociaaleconomische verschillen in gezondheid in de zwangerschap, rondom de geboorte, en tijdens de eerste levensjaren. De resultaten illustreren dat sociaaleconomisch en etnische gezondheidsverschillen hun wortels hebben tijdens de zwangerschap, voor wat betreft verschillende aspecten van de gezondheid van de moeder (hoge bloeddruk, zwangerschapsdiabetes, en zwangerschapsvergiftiging), en wat betreft de groei van de foetus. De gezondheidsverschillen zijn ook gedocumenteerd wat betreft de geboorteuitkomsten, en verschillende gezondheidsindicatoren in de eerste levensjaren. Dit geldt voor somatische ziekteuitkomsten, maar ook voor psychosociale uitkomsten en de aanwezigheid van (on)gezonde leefwijzen bij jonge kinderen. Zowel sociaaleconomische als etnische verschillen zijn aanwezig. In sommige gevallen konden in de Generation R studie de verschillen worden verklaard door verschillen in bekende determinanten van de uitkomsten (mediatie analyse). Er is echter nog verder onderzoek nodig om een volledige verklaring te vinden voor de mechanismen via elke sociaaleconomische en etnische gezondheidsverschillen ontstaan bij jonge kinderen. Hein Raat Sociale Geneeskunde, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam. Generation R studie h.raat@erasmusmc.nl 21

22 Etnische verschillen en SES verschillen in gedrag en cognitie bij basisschoolleerlingen Gedragsproblemen komen meer voor bij jongeren uit etnische minderheden dan bij autochtone groepen. Geregistreerde criminaliteit in de adolescentie zien we tot zes keer vaker bij jongeren uit immigrantengroepen dan bij autochtone jeugd. Er zijn echter nauwelijks onderzoeken die een verklaring bieden waarom dit zo is. Daarnaast blijven de schoolprestaties van kinderen van diverse immigrantengroepen sterk achter bij die van autochtone Nederlanders. Schoolprestaties zijn een van de sterkste voorspellers van later economisch succes, de eindkwalificatie van jongeren, hun uiteindelijke arbeidsniveau en zelfs delinquentie. Gedragsproblemen en schoolprestaties in de basisschoolleeftijd lijken dus kernvariabelen voor het latere welzijn van kinderen en verschillen tussen allochtone en autochtone kinderen op deze terreinen zijn waarschijnlijk van groot belang voor hun kansen in de samenleving en hun materiële en immateriële welzijn op latere leeftijd. Allerlei factoren zijn aangevoerd als verklaring voor deze verschillen: immigratiestress, culturele waarden en verschillen in opvoedingsstijl, sociaaleconomische herkomst en achterstand, armoede, taalachterstand, discriminatie/uitsluiting. In deze presentatie wordt aangetoond dat vanaf de entree in het basisonderwijs probleemgedrag, uitsluiting door klasgenoten en taalvermogen bijdragen aan etnische verschillen in gedragsproblemen en schoolprestaties. We volgden 750 kinderen van de kleuterklas tot en met groep 8 en vonden dat kinderen van minderheden al vanaf de kleuterklas een verhoogd risico hebben op zowel probleemgedrag als moeilijkheden met klasgenootjes, onafhankelijk van de sociaaleconomische positie van het gezin of de school. Etnische verschillen in relaties met klasgenootjes verklaarden etnische verschillen in gedragsproblemen. Kinderen uit etnische minderheden hadden behalve meer probleemgedrag en slechtere relaties met leeftijdgenoten ook agressievere vriendjes en minder taalvaardigheid. Etnische verschillen in probleemgedrag en taalvaardigheid verklaarden de etnische verschillen in schoolprestaties aan het einde van de basisschool. Deze bevindingen hebben duidelijke implicaties voor interventies gericht op de reductie van deze verschillen. Hans Koot Ontwikkelingspsychologie VU, Amsterdam. Mental Health Program EMGO+ Research Institute j.m.koot@vu.nl 22

23 Accreditatie Het ID nummer van dit symposium voor nascholing is: Accreditatie is verleend door het Accreditatiebureau Sociale Geneeskunde (AbSg), 5 punten, voor de volgende groepen: Artsen Jeugdgezondheidszorg Nederland (AJN) Artsen Maatschappij en gezondheid (KAMG) Forensisch Medisch Genootschap (FMG) Nederlandse Vereniging voor Medische Milieukunde (NVMM) Profielregister Artsen Beleid & Advies Sectie Infectieziektebestrijding van de Vereniging van Infectieziekten (VIZ) Vereniging van Artsen werkzaam in de Tuberculosebestrijding (VwAwT) Vereniging van Indicerende en Adviserende Artsen (VIA) Accreditatie is verleend door de Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV) voor 5 uren. Tevens is accreditatie aangevraagd bij het Accreditatiebureau NIP Kinder- en Jeugdpsycholoog (K&J) / NVO Orthopedagoog-Generalist (OG). Hier is bij het ter perse gaan van dit symposiumboek nog geen uitsluitsel over gegeven. Mocht u geïnteresseerd zijn in de status van deze accreditatieaanvraag, dan kunt u terecht bij de organisatie. 23

24 Informatie De organisatie van het symposium is in handen van de GGD Amsterdam en het AMC. GGD Amsterdam Cluster EDG t.a.v. ABCD-studie Postbus CE Amsterdam