De Open Brief: luchtdoelraket zonder software

Transcriptie

1 De Open Brief: luchtdoelraket zonder software Lezing op het ADC-congres Een steen op de maag. Vijftig jaar scheuring in de vrijgemaakte kerken, 28 oktober 2016 te Kampen. Inleiding De Brandbrief brandde hem op het hart, in de ziel, aan de geest, in de maag, op de tong. In de kopie die broeder Gunnink hem gisteravond had bezorgd, had hij razendsnel de namen van de ondertekenaars gewogen. In het begin van de alfabetische volgorde ontbrak Carré. Ergens in het midden stond tot zijn verbazing Oegema, een man die bepaald niet paste bij het filosofische kader van dit stuk. Flarden van zinnen uit de Brandbrief tergden de hersenen van professor Goes en zetten zich om in hoofdpijn. Religieus gevaarlijk. Klein vaderlands gedoe. Ideologie. En dat werd openlijk door vrijgemaakte ondertekenaars geschreven over de vrijmaking. 1 Een citaat uit Het hondje van Sollie van Hans Werkman. Terwijl Carré trekken van ds. G. Visée heeft en Oegema op ds. J.O. Mulder lijkt, protesteerde prof. J. Kamphuis ertegen dat hij model zou staan voor Remmelt Goes. Voorzover er herkenningspunten zijn, raken die meer prof. H.J. Schilder, zei hij desgevraagd. 2 Goes is in de schelmenroman degene die het verzet tegen de Brandbrief personifieert. Het woord Brandbrief laat een dubbele duiding toe. Enerzijds een vlammend protest van de schrijvers, anderzijds volgens Carré de aangereikte brandstof waarmee de meeste schrijvende kerkbodepredikanten de kerk in lichterlaaie zetten. 3 Voldoet deze beeldtaal in historisch opzicht als metafoor voor de Open Brief? Wie vandaag positie wil kiezen en daarmee de aandacht van een groot publiek zoekt lanceert een website of koopt advertentieruimte in een krant. Het genre open brief heeft eenzelfde doel en was in de zestiger jaren niets bijzonders. G. Janssen schreef in zijn eerste reactie: Open brieven zijn in de regel een teken van een of andere spanning, die ergens heerst. 4 In 1961 publiceerde een zevental kerkleden een Open brief aan de hoogleraren H.N. Ridderbos en J. Kamphuis onder de titel 1944 en In 1964 werd in vrijgemaakte kring het zgn. Getuigenis gepubliceerd, ondertekend door zo n vierhonderd broeders en zusters, tegen de schorsing van de predikant van Murmerwoude. Men tekende protest aan tegen de tendens (sinds de synode van Assen 1961) de Vrijmaking te vergelijken met de uitleiding uit Egypte. Ook acht van de vijfentwintig die de Open Brief van 1966 zouden tekenen (onder wie ds. Schoep en vijf Amsterdammers), gaven hun naam aan het Getuigenis, maar kwamen er op geen manier door in problemen. 6 1 Hans Werkman, Het hondje van Sollie (Kampen: Uitgeverij Kok, 1999), Interview door A.F. van Toor in Reformatorisch Dagblad, woensdag 21 juli 2004 (p. 13). 3 Werkman, Het hondje van Sollie, G. Janssen, De Open Brief aan de Tehuis-gemeente in Groningen, in: Rondom de Open Brief. Artikelen, reacties en besluiten n.a.v. de Open Brief, red. A.A.W. Bolland (Vlaardingen, [1967]), H. Albracht, J.R.van de Fliert, H.van Harten, L.Kok, J.H.Prins, G.Puchinger, J.Stellingwerff, 1944 en Open brief aan de hoogleraren H.N. Ridderbos en J. Kamphuis (Aalten: De Graafschap, [1961]). 6 Uit de kring van de latere ondertekenaars van de Open Brief vinden we onder het Getuigenis de namen van J. Kevelam (Groningen-Zuid), B.J.F. Schoep (Amstelveen), de Amsterdammers H. Brouwer, P. Braun, A. Sneep,

2 De vraag die ik probeer te beantwoorden is: hoe kon de Open Brief, naar zijn aard een eendagsvlieg, een luchtdoelraket worden die de vrijgemaakte kerken zo hard raakte? Ik bekijk de brief als 1. doelgericht antwoord, 2. ongeleid projectiel en 3. pièce de résistance. 1. DOELGERICHT ANTWOORD De zgn. Open Brief is in de eerste plaats een antwoord op een schrijven van de Tehuisgemeente Groningen-Zuid van februari Dit deel van de Gereformeerde Kerk van Groningen-Zuid kwam na de afzetting van Ds. A. van der Ziel zelfstandig bijeen. Deze predikant en de ouderling die hem volgde, R. Berends, hadden de gemeenteleden opgeroepen op zondag 31 oktober 1965 zich te begeven tot de door hen belegde samenkomsten, waarin de eerste ondertekenaar zou voorgaan. 8 De datum, die van Hervormingsdag, is gewoon de eerstvolgende zondag na het afzettingsbesluit van vrijdag 29 oktober. Van der Ziel kondigt aan in appèl te zullen gaan, maar roept de gemeente op ondertussen geen verantwoordelijkheid voor de afzetting te aanvaarden. 9 De kerkenraad noemt dit het houden van eigen schismatieke samenkomsten. In die situatie richtten dominee Van der Ziel en ouderling Berends zich per brief tot de vrijgemaakte kerken. Zij vragen de kerken hen niet los te laten. In de praktijk zou dit door sommige predikanten beantwoord worden met preekbeurten in de Tehuis-gemeente als blijk van erkenning. Op 13 december 1965 gaat een van de vier Kamper predikanten in deze afgescheiden gemeente voor, waarop de kerkenraad van Groningen-Zuid direct daartegen protesteert bij de kerkenraad van de GK Kampen. De classis Groningen besluit in februari 1966 de raad van de GK Groningen-Zuid te adviseren alles te doen wat in zijn vermogen is om de zusterkerken in den lande over het ware karakter van deze schismatieke actie in te lichten. Zie daar de context van het schriftelijk verzoek om steun van de Tehuis-gemeente. De Open Brief was er een zeer doelgericht antwoord op. Dat is als volgt voorbereid. De Amsterdamse bezinningsgroep Op een bepaald moment, waarschijnlijk in de loop van 1966, ontstond een bezinningsgroep van zo n vijftien kerkleden. Het betreft uit Amsterdam J. Kooiman, H. Brouwer, P. van Bolhuis, P. Braun, A. Sneep (deze vijf waren eerder betrokken bij het Getuigenis van 1964) en de predikanten J. Meester, J.P. van der Stoel en P. Wulffraat, uit Kampen de hoogleraren Jager en Veenhof, uit Groningen ds. A. van der Ziel en J. Kevelam, en nog mr.dr. J. Meulink (Enschede) en de predikanten W. Borgdorff (Baarn) en B.J.F. Schoep (Amstelveen). In deze kring werd de gedachte geboren een brief aan de Tehuisgemeente op te stellen. Het idee was P. van Bolhuis en J. Kooiman, en ds. B. Goudzwaard ( s-gravenhage). 7 Daaraan vooraf ging de brochure van A. van der Ziel, Een laatste appèl (Groningen, 1965), de reactie daarop van D. van Dijk W.G. de Vries, De jongste aanval op de vrijmaking als acte van trouw (Rondom de zaak-ds. a. v.d. Ziel ) (Bedum, [1965]), van G. Janssen, Aanvaardt elkander (Amsterdam, 1965) en de publicatie van het afzettingsbesluit door de kerkenraad van de Gereformeerde Kerk te Groningen-Zuid van 8 november Aangehaald naar het dossier van de kerkenraad van Groningen-Zuid, d.d. 14 april 1969 (gedrukt in 8 pagina s). 9 De eerste gedrukte versie van de Open Brief als brochure van 8 pagina s is ongedateerd. Vgl. C. Trimp die na een drietal artikelen zijn reactie laat culmineren in een Open antwoord-brief die als volgt begint: Op 3 november jl. bereikte mij vanuit Amsterdam uw ongedateerde brief (in: Rondom de Open Brief, 48). Een herdruk heeft bovenaan p. 1 deze toevoegde tekst: Op 31 oktober 1966 werd onderstaande brief gepubliceerd. De grote belangstelling ervoor maakte herdruk noodzakelijk. Verkrijgbaar bij de boekhandel en bij N.V. Buijten & Schipperheijn, Valkenburgerstraat 106, Amsterdam. Prijs f In Hans Werkman, Het hondje van Sollie (Kampen: Uitgeverij Kok, 1999) is de datum een aandachtsmarker (216, 223). Verdere bespreiding vond plaats door overname in Opbouw en in het provinciaal kerkblad van Noord-Holland.

3 van laatstgenoemde en hij stelde een concept voor een brief (bewust niet nóg een brochure) op dat in een aantal besprekingen tot een gezamenlijk stuk leidde. 10 Binnen de bezinningsgroep werd de redactie van de brief gevoerd door de predikanten Schoep en Borgdorff (die elkaar goed kenden uit hun studietijd in Kampen) en dhr. Brouwer. 11 De Open Brief is gedrukt door uitgever Andries Sneep van het toen al bekende Buijten & Schipperheijn. Deze had in 1965 de brochure gepubliceerd Aanvaardt elkander van ds. J. Meester, een van de leden van de Amsterdamse groep, ds. J. Meester. In het archief-a. Sneep zijn verschillende documenten bewaard die de ontstaansgeschiedenis van de Open Brief belichten. In een interview meldde Schoep in 2007 dat hij de concepten van de Open Brief bewaard had. Ze zijn voer voor de historici van straks. 12 Mij is het helaas niet gelukt die in handen te krijgen. Wel vond ik in het archief van uitgever A. Sneep een conceptversie in typoscript met handgeschreven correcties en doorhalingen. Daarvan geef ik in een bijlage bij mijn boek De schele dominee een editie die tekstvergelijking tussen concept en druk mogelijk maakt. Ik wil uit dit concept enkele passages aanhalen om te laten zien hoe doelgericht de brief was. Het vrijgemaakt pleidooi in de Open Brief In de kern pleit de Open Brief er bij de Tehuis-gemeente voor dat zij hun plaats in de gemeenschap der Vrijgemaakte kerken behouden en zo deze kerken zal willen dienen, ook door contact met de plaatselijke synodaal-gereformeerde kerk. Een zin over samenspreken die niet in de druk zou voorkomen is: Maar uw gemeente behoeft o.i. niet op alle punten die ons als vrijgemaakten hoog zitten, bevrediging te ontvangen, om de conflictsituatie van 1944 principieel beëindigd te achten. Men wilde immers de vrijheid tot samenspreking verdedigen en geen discussie over de reikwijdte oproepen. DIA 4 Ook denken de schrijvers tegen het einde van de brief zich de situatie in: Mocht u er eens toe overgaan U afzonderlijk met de synodaal-gereformeerde kerken te verenigen, zonder vooraf het vrijgemaakt-gereformeerde kerkverband op een of andere wijze in Uw appèl tot vrede en verzoening te betrekken en dienomtrent in een reële beslissingssituatie te brengen, 10 Zie hierover uitvoeriger en gedocumenteerd Erik A. de Boer, De schele dominee, bijlage II (verschijnt binnenkort). Schoep zei in een interview: De woorden van ds. Lok hebben me geraakt. Ik kende de zin uit mn hoofd en kan hem nog altijd moeiteloos opzeggen. Ik vond dat het zinnetje weersproken moesten worden en heb in ons gespreksgroepje uiteengezet waarom. Men was het met me eens, ik moest maar een brochure schrijven. Maar thuisgekomen dacht ik: Weer een brochure? Er verschijnen er al zoveel. Toen besloot ik er een open brief van te maken, gericht aan de Tehuis-Gemeente in Groningen (Interview ds. B.J.F. Schoep (langere versie) door W. Bouwman in Nederlands Dagblad 27 oktober 2007). De woorden van ds. P. Lok werden door overname in De Reformatie bekend: Wil de zaak van Jezus Christus nog een toekomst hebben in ons land, dan zullen degenen die bij deze zaak betrokken zijn, elkander vóór alles hebben te vinden in de benoeming en waardering van dat wat in 1944 in Nederland is geschied binnen de Gereformeerde Kerken (vgl. De Reformatie, 41 ste jrg, nr. 38, pag. 299). 11 H. Brouwer fungeerde als secretaris. Schriftelijke reacties op de proefdruk moesten aan zijn adres (Amsteldijk 159, Amsterdam-Z) gericht worden. Zie zijn herinneringen bij: G. van den Brink H.J. van der Kwast, Een kerk ging stuk. Relaas van de breuk die optrad binnen de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) in de jaren (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, 1992), 112v (uit: Nederlands Dagblad jrg. 48 (9 november 1991, nr ). 12 Ik heb die Open Brief geschreven, maar voor publicatie is hij door velen ingezien. Vooral Wim Borgdorff, met wie ik in Kampen op kamers had gewoond, heeft er veel in veranderd. Alle concepten heb ik hier nog liggen, ze zijn voer voor de historici van straks. De gebruikte woorden waren weloverwogen en pasten bij de polemische stijl die toen in de vrijgemaakte kerken gangbaar (Interview ds. B.J.F. Schoep (langere versie) door W. Bouwman in Nederlands Dagblad 27 oktober 2007).

4 dan zullen wij U ook niet kunnen vasthouden op de wijze als wij eerder aangaven. U zou dan de grens passeren. De betreffende paragraaf En wij? eindigt met de zin: Want wij begeren geen beëindiging van afzonderlijk vrijgemaakt kerkelijk leven, tenzij God ons anders aanwijst. Op die zin over voortzetting van het vrijgemaakte leven volgt in het concept een passage die daarin niet is doorgestreept maar toch in de druk is weggelaten. Die luidt als volgt: Natuurlijk is het mogelijk dat de ontbindende krachten in ons kerkverband zó doorwerken dat we als meerderheid of minderheid op onszelf komen te staan. Dit zou mogelijk verzoeningspogingen bespoedigen en minder problemen opleveren dan thans het geval is, nu wij voor deze zaak nog altijd heel de vrijgemaakte kerkgemeenschap kunnen bereiken. Dat laatste willen wij ook. We dienen altijd Gods ganse volk, willigen en onwilligen, sterken en zwakken, in de zaak van de eenheid te betrekken. Jezus bad: opdat ze állen één zijn Ik kan begrijpen dat men uiteindelijk de zin schrapte die zinspeelt op mogelijke ontbinding van het kerkverband en een breuk tussen meerder- en minderheid. Toch illustreert zo n zin dat de schrijvers wel verder dachten. En vreesden. Dat blijkt ook uit andere geschrapte zinnen, zoals bij de verklaring dat men de Tehuis-gemeente wil vasthouden, zoals we ook de versmade broederschap in Breda, Rijsbergen en elders willen vasthouden. 13 Deze verwijzing, impliciet naar de kwestie-ds. B. Telder, zou de aandacht van het concrete doel afleiden. De wijder kring Nadat de Open Brief in de bezinningsgroep van vijftien leden was vastgesteld is een proefdruk aan nog eens negenendertig predikanten gezonden. 14 Sneep zou bij het aantal van vijfentwintig toezeggingen ophouden met telefonische navraag. Blijkbaar vond hij de tijd dringen en vijfentwintig handtekeningen waren genoeg. Een saillant feit is dat op twee na alle aangeschreven buiten het verband zouden raken. Alleen R.H. (Rolf) Bremmer en W.G. (Wim) Raven zouden hun positie in de vrijgemaakte kerken behouden. Een ander saillant feit: geen één van de negenendertig extra aangeschrevenen zou weer synodaal worden. Van de ondertekenaars hebben zeven van de negentien predikanten zich al gauw bij de GKN gevoegd. Kortom, de inschatting van de Amsterdamse groep bij het opstellen van een lijst potentiële ondertekenaars was in de roos. Zij zouden meer vrijgemaakt blijken dan de Amsterdamse kerngroep. Maar zette de Open Brief-schrijvers niet zelf de verhouding op scherp? Voor een antwoord op die vraag moeten we naar het volgende. 2. ONGELEID PROJECTIEL Ik noem de Open Brief zo omdat die na publicatie uit handen gegeven en wat uitleg betreft niet te beheersen bleek. Er was geen software voor handen. In mijn boek De schele dominee onderzoek ik wat de gevolgen waren voor de eerste predikant-ondertekenaar in zijn twee gemeenten. Dat was voordat de generale synode te Amersfoort-West bijeen zou komen. De synode oordeelt over de Open Brief De generale synode van Amersfoort-West 1967 heeft tijdens de eerste drie zittingsdagen de Open Brief veroordeeld. In het hoofdstuk De wraking van een afgevaardigde toon ik aan dat 13 Zie bijlage II in: Erik A. de Boer, De schele dominee (verschijnt binnenkort). 14 Zie over hen de korte biografische teksten in bijlage III van De schele dominee.

5 dit al in de aanloop naar de synode is voorbereid. 15 De kerkrechtelijke opties om schrijvers c.q. ondertekenaars te confronteren zijn grondig gewogen. Juist een vrijgemaakte synode moest elke schijn vermijden ambtstucht uit te oefenen. Deze voorbereiding is in ieder geval in Friesland onder leiding van D. Deddens en in Drenthe door Joh. Francke, mogelijk in samenspel met eerstgenoemde, opgezet. Waar het op de classis Leeuwarden niet lukte, slaagde de kerkenraad van Hoogeveen er wel in de classis en de PS Drenthe te overtuigen en een instructie aan de afgevaardigden mee te geven. De grondige voorbereiding blijkt ook uit de opbouw van de instructie. Het gekozen moment ( na de betuiging van instemming met de belijdenis ), het kritieke punt ( in publieke geschriften het geheel van de belijdenis disputabel stellen en/of artikelen en stukken der leer weerspreken en loochenen ) en het historische parallel (het al of niet ontvangen van de Overijsselse afgevaardigden in 1854 én voorstel tot herinvoering van de Opentlijke verklaring van 1893) illustreren dit. Nog in 1995 zou D. Deddens verklaren dat in 1967 kerkrechtelijk zeer zorgvuldig gehandeld is. Zonder communicatieve fijngevoeligheid kan die kerkrechtelijke zorgvuldigheid kan echter op chirurgische kilheid lijken. De hartstocht waarmee Amersfoort opkwam voor de belijdenis der waarheid werd in taal en daad geuit waarin niet de hand gereikt maar de grens getrokken werd. Ik zei: juist een vrijgemaakte synode moest elke schijn vermijden ambtstucht uit te oefenen. De synode wilde middels terugverwijzing van Schoep naar de PS Noord-Holland de kerkenraad van Amstelveen op haar verantwoordelijkheid wijzen. Toch heeft men op dit punt de overgevoeligheid van vrijgemaakten voor tucht over ambtsdragers, vooral predikanten, onderschat. Was dat niet gebleken in het verzet tegen de schorsing of het nu de grond of de procedure betrof van ds. A. van der Ziel? Op de agenda van de synode van Amersfoort stonden ook revisieverzoeken inzake Delfshaven 1964, onder meer van de kerk te Oegstgeest (ds. R. Brands). De wraking van afgevaardigde Schoep werd als vorm van schorsing en als onrecht tegenover een ambtsdrager ervaren. Dat werd nog sterker toen zijn medeafgevaardigde, ds. H. van Ommen, loyaal bleef en met Schoep vertrok (hoewel de twee ouderlingen bleven). In een cultuur waarin predikanten toch net een tree hoger op de kerkelijke ladder staan, was de reactie in Noord-Holland heftig. Van Ommen typeerde het besluit kernachtig als een jacht-acte met verlof tot vrij schieten. Zo vatte ook ds. J. Meester het op: met de typering van de Open Brief als een generale problematisering van de belijdenis der gereformeerde kerken werd niet één maar werden alle ondertekenaars veroordeeld. Niet onterecht wees preses D. Deddens erop dat de synode 1967 met bijna algehele, verblijdende eenparigheid tot haar besluit is gekomen. De als eerste afgevaardigde ouderlingen waren gebleven, de predikanten van Noord-Holland zijn vervangen door twee secundi. Van een diepe verdeeldheid, zoals in 1964, was op de synode in Amersfoort geen sprake. Maar dat betekent tegelijk dat de synode gerust mét Schoep (en Van Ommen) had kunnen vergaderen. Misschien waren sommige besluiten er iets minder eensgezind van geworden, maar het voorafgaande gesprek was dieper geweest. Op scherp gesteld Er is nadien veel over gesproken of de synode de Open Brief wel mocht beoordelen. Het stuk was immers niet door de kerken op de agenda gezet. De instructie vanuit de PS Drenthe en het moment van bespreking zijn omstreden. Duidelijk is dat de meerderheid van de synode ervoor 15 Zie ook P.H. Siebe in: Vuur en vlam. Aspecten van het vrijgemaakt-gereformeerde leven (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn, [1994]), 229v en noten

6 gekozen heeft de Open Brief (en niet publicaties van drs. Schoep) in het brandpunt te zetten. De kerkelijke pers had als luchtafweer gefunctioneerd in de pogingen de brief af te schieten. Daarbij was vooral gericht op de bekende twee passages. Eerst werd kritisch gesproken van vrijmakingsgeloof en vrijmakingsideologie als zijnde religieus zeer gevaarlijk. Vervolgens leek de belijdenis te worden gebagatelliseerd. Ook de synode richtte zich tegen die twee punten. Dit leidde tot het oordeel van een onaanvaardbare tegenstrijdigheid tussen enerzijds de instemming met de belijdenis der kerk [ ] en anderzijds de inhoud van de Open Brief [ ]. Een andere uitleg van de gewraakte passages werd vroeg ondernomen, maar is door de synode afgewezen. Daarvoor werd geen nadere bewijsvoering nodig geacht dan die in mei 1967 gegeven was. 3. Pièce de résistance Hoewel het oordeel over de Open Brief in het synodebesluit toegepast was op ds. Schoep, was het document en de ondertekening ervan veroordeeld. Daarmee was het ongeleide projectiel op scherp gesteld. En was dat niet vanaf het begin de bedoeling van de voorbereidde instructie? Alle ondertekenaars getarget? Uit de eerste reacties van ds. Van Ommen ter synode en van ds. J. Meester in de Kerkbode van Noord-Holland is duidelijk dat mensen vreesden dat het oordeel over de Open Brief niet alleen Schoep maar alle ondertekenaars kon raken. Dat was al bezig te gebeuren met ds. Roel Brands, predikant in de twee gemeenten Oegstgeest en Valkenburg. De behandeling van een klacht inzake Brands ondertekening van de Open Brief dient in maart 1967 op de classis Gouda-Leiden-Woerden. De besluitvormende vergaderingen van 4-7 april vallen samen met de eerste zittingsdagen van de synode te Amersfoort. De classis dringt er bij ds. Brands op aan zijn handtekening terug te nemen. Wanneer hij dat weigert, is één maand later op 5 mei, de dag na hemelvaart, bevrijdingsdag zijn schorsing door de kerkenraad te Valkenburg een feit. Eerder noemde een van de ouderlingen zijn persoonlijke blijdschap dat de generale synode in de kracht des Heeren rechte lijnen trekt. In de schorsing van ds. Brands als eerste van de ondertekenaars is de impact van het oordeel van Amersfoort tastbaar. 16 Op 26 mei drukt Opbouw de tekst van het hele schorsingsvonnis van Valkenburg af. In hetzelfde nummer plaatst G. Janssen schrijver van het werk ter verdediging van de Vrijmaking, De feitelijke toedracht een eerste van twee artikelen over De betekenis van de vrijmaking. Hij toornt erover dat Brands niet geschorst is vanwege concrete afwijking van de leer, maar om het handhaven van zijn handtekening onder de Open Brief. Twee weken later houdt C. Veenhof de kwestie warm met zijn Rondom de schorsing van ds. Brands, waarbij hij Brands enige bijdrage aan Opbouw uit 1962 opnieuw laat afdrukken. Kortom, de landelijk-kerkelijke pers hamert op het aambeeld van Amersfoort om te laten zien dat het projectiel Open Brief en ondertekening op scherp staat. Een gesloten front Bij alle ondertekenaars zal zijn aangedrongen hun steun aan de Open Brief in te trekken. Uit het levensverhaal van R. Brands maak ik op dat de vijfentwintig ondertekenaars na de veroordeling door Amersfoort regelmatig bij elkaar gekomen zijn. Op 22 maart en 6 april is hij bijvoorbeeld niet in de classisvergaderingen aanwezig. Als ouderlingen hem dat verwijten, 16 Zie hierover breder hoofdstuk 8 van De schele dominee.

7 verklaart hij dat hij op een vergadering van ondertekenaars van de Open Brief was met het doel deze te bewegen een brief naar de classis te schrijven met welke bedoelingen deze Brief geschreven was. 17 Brands verklaart eind 1966 nog dat als hij geweten had dat het stuk zoveel opschudding zou verwekken, hij het niet had getekend. Maar als de classis begin mei 1967 haar besluit neemt zet hij de hakken in het zand en is de solidariteit met de groep ondertekenaars zijn houvast. De Open Brief is hun pièce de résistance. Terwijl hij in afwachting is van de classisuitspraak over zijn appèl is Brands ultieme daad van verzet is een ruilbeurt met A. van der Ziel van de Tehuis-gemeente eind september De Amsterdamse groep die actief was van het Getuigenis uit 1964 en de voorbereiding van de Open Brief uit 1966 blijkt een sturende kracht te zijn in de bijeenkomsten van de ondertekenaars. In de loop van mei 1967 bereiden zij een Verklaring voor om adhesie te verlenen aan het Verweerschrift van ds. Schoep, gericht aan de particuliere synode Noord- Holland, als antwoord op het feit dat de generale synode deze afgevaardigde niet wilde ontvangen. 18 De uitnodiging tot betuiging van adhesie is gedateerd 30 mei 1967 te Amsterdam en getekend door A. Sneep namens P. van Bolhuis, P. Braun, drs. H. Brouwer, J. Kooiman, ds. J.P. van der Stoel en ds. P. Wulfraat. Op een proefdruk hield Sneep de reacties bij en streepte de namen van H. Amelink en J.O. Mulder door. Beiden zeiden Neen, de overige drieëntwintig gaan akkoord. Toch moet Sneep in juni melden dat het niet gelukt is álle ondertekenaars achter de verklaring te krijgen. De predikanten Amelink en Mulder vinden de toelichting [van Schoep, EAdB] niet duidelijk en weigeren mee te doen met de Verklaring. Sommige andere ondertekenaars achten het nu ongewenst naar buiten te laten blijken dat de eenheid in optreden gebroken is. Zij vrezen uitbuiting van de situatie door leugenstukjesschrijvers. 19 Handtekening terugnemen Bij mijn weten heeft geen van de ondertekenaars zijn steun aan de Open Brief inderdaad ingetrokken. Opbouw noemde dat echter wel zo wanneer een van hen zich de eenheid doorbrak door zich bij de GKN te voegen. Wanneer ds. J. Keizer zich in 1968 de vrijgemaakte kerk verlaat kopt G. Visee in Opbouw: Handtekening onder de Open Brief teruggenomen. 20 Hij schrijft: Men mocht verwachten dat alle ondertekenaars zich aan hun woord hielden, en 1. Niet individueel en individualistisch handelen; 2. Dat zij, indien God bij het licht van zijn Woord een andere weg mocht hebben gewezen, zij dat licht zouden laten schijnen voor ons. Een man een man, een woord een woord. Ditmaal was, helaas, ds. J. Keizer de man niet. Brands, Schoep, Van der Stoel, Wulffraat (naast de niet-ondertekenaars Van der Vliet en Van der Ziel uit Groningen) waren hem voorgegaan. J. Snijder zou nog volgen. Ds. G.Th. Koopman van s-gravenhage-west was op 15 september 1968 op 55-jarige leeftijd door een auto-ongeluk om het leven gekomen. De Open Brief werd het front waarop de ondertekenaars zich terugtrokken en zij hebben die stelling niet willen prijsgeven. Dat kan men betreuren. Zij hadden een sleutel in handen om het conflict wat de Brief betreft te ontlonten. Dat ene stukje hardware hebben zij 17 Zie over die vergadering archief GKv Valkenburg, notulen kerkenraad 20 april Een ouderling noemt het bezoeken van een vergadering van de briefschrijvers kerkontbindend. 18 Zie het slot van bijlage III in mijn De schele dominee. B.J.F. Schoep, Verweerschrift, Amstelveen april-mei 1967 (8 pagina s). 19 Archief NGK-135, brief A. Sneep aan de ondertekenaars van de Open Brief buiten Noord-Holland, 12 juni Opbouw 12, nr 26 (11 oktober 1968).

8 niet gebruikt. Men meende dat de schade al was aangericht en dat het op de software aankwam: een geestelijke houding van nederigheid, gericht op behoud en verzoening. Erik A. de Boer Bijlage A: 37 vrijgemaakte predikanten die zich weer bij de GKN aansloten 21 F.A. den Boeft ( ), in 1960 naar GKN. H. (Huib) den Boeft ( ), in 1961 naar GKN. W. H. (Wopke Hendrik) de Boer (1917-) te Vlaardingen, die op 15 januari 1967 predikant van de Gereformeerde Kerk synodaal te Andijk werd. 22 F. Boonstra ( ) te Leens, in 1963 naar GKN B.A. Bos ( ) te Voorburg, in 1950 naar GKN. F.L. Bos ( ) te Vlaardingen, in 1950 naar GKN. F. van der Bos ( ) te Avereest-Dedemsvaart, in 1960 naar GKN. M.J.C. Bosscha ( ) te Winschoten, in 1950 naar GKN. R. Brands ( ) te Oegstgeest en Valkenburg, in 1968 naar GKN. H.D. Doorenbos ( ) te Nijmegen, in 1967 naar GKN (later NGK). H. Dijkstra (1915-) te Zuidlaren, in 1950 naar GKN. K.D. Gerber (1911-) te Hengelo, in 1957 naar GKN. M. Goede (1910-) te Utrecht N.W, in 1950 naar GKN J. van der Haagen (1916-) te Deventer, in 1964 naar GKN. J.J. van der Hoek (1910-) te Den Ham, in 1965 naar GKN. Jopke Keizer ( ) te Brouwershaven, in 1968 naar GKN. G. Koenekoop (1906-) te Rotterdam-Charlois, in 1955 naar GKN. G. Lievaart (1927-) te Onnen, in 1967 naar GKN (maar niet als predikant). K. Meima (1908) te Enumatil, in 1954 naar GKN. C. van Ommen ( ) te Hattem, in 1965 naar GKN. W.J. van Otterlo (1906-) te Rotterdam-Kralingen, in 1954 naar GKN H.C. Overeem (1922) te Hattem, in 1961 naar GKN P. Rullmann (1908-) te Driesum, in 1950 naar GKN. J. van der Schaft (1912-) te Murmerwoude en Oenkerk, in 1964 naar GKN. J. Schelhaas ( ) te Roodeschool, in 1950 naar GKN. B.J.F. Schoep (1928-) te Amstelveen, in 1968 naar GKN. J. Snijder ( ) te Rotterdam Delfshaven, in 1969 naar NGK Amsterdam-Centrum, in 1970 naar GKN Berkel en Rodenrijs. 23 J.F. Sollie ( ) te Nijega-Opeinde,, in 1964 naar GKN. J.P. van der Stoel (1914-) te Amsterdam Centrum, in 1968 naar GKN. I. van Til (1915-) te Haulerwijk, in 1968 naar GKN. A. Troost ( ) te Vleuten-De Meern, on 1951 naar GKN (later lid NGK). J. Verlare ( ) te Capelle a/d IJssel, in 1950 naar GKN. M.J. Vermeer (1908-) te Niezijl en Kommerzijl, in 1949 naar GKN. L.L. van der Vliet (1915-) te Groningen-Noord, in 1966 naar GKN. 24 P. Wulffraat (1920-) te Amsterdam-Centrum, in 1968 naar GKN. 21 Bron onder meer: J.A. Karssenberg, 40 jaar vrijgemaakte gereformeerde gemeenten en predikanten (Haarlem: Vijlbrief, 1985). 22 Zie over hem het interview in: Kamper Almanak. Cultuur Historisch Jaarboek 2012, Zie Opbouw 16 mei 1967, 52.

9 A. van der Ziel (1905-) te Groningen-Zuid, in 1968 overgang naar GKN. H.J. Zwarts (1918-) te Vlaardingen (legerpredikant), in 1963 naar GKN. Bijlage B: 19 predikant-ondertekenaars van de Open Brief Wat gebeurde er met de predikant-ondertekenaars (en eventueel hun gemeenten)? Tegen wie is een zaak van ambtstucht gevoerd? 1. A.H. Algra, Wormer: hij had in 1962 met een breuk in Gorinchem te maken gehad; kwam met de gemeente te Wormer in z n geheel buiten verband (en werd in eigen gemeente niet op de Open Brief werd aangesproken). 2. H. Amelink, Langerak: door uitspraken van de classis Dordrecht-Gorkum is hij buiten verband geplaatst. Bij de afvaardiging naar de particuliere synode Zuid-Holland 1968 kregen de afgevaardigden van de classis Gouda-Leiden-Woerden een instructie mee inzake Amelinks afvaardiging. 3. M. Bakker, Maastricht: met classis Noord-Brabant-Limburg buiten verband geplaatst (en werd in eigen gemeente niet op de Open Brief werd aangesproken). 4. W. Borgdorff, Baarn: de classis Utrecht maande hem in november 1967 op voorstel van de kerk te Bunschoten-Spakenburg aan zijn handtekening terug te nemen. De gemeente scheurde in december R. Brands, Oegstgeest en Valkenburg, is geschorst door de gereformeerde kerk te Valkenburg. Zijn gemeente te Oegstgeest scheurde. Ondanks het feit dat deputaten van de P.S. Zuid-Holland de schorsing vernietigden voegde hij zich in 1968 bij de GKN. 6. J. (Jan) Goudzwaard, emeritus van Zaandam, legerpredikant te Neede (classis Zutphen). 26 Als legerpredikant was hij gemeentelid te Neede en verantwoordde zich een- en andermaal. Op 25 november 1969 roepen diakenen de gemeente er weg achter de kerkenraad, hoewel zowel kerkenraad als classis oordeelden dat hem geen afwijking van Schrift en belijdenis en laste kan worden gelegd (nadat ds. K. de Groot het beroep heeft aangenomen). Ds. Goudzwaard volgde de kerkenraad onder leiding van ds. Van Ommen te Zaandam. 7. K.J. Kapteijn ( ), te s-gravenhage Z-W, luchtmachtpredikant te Arnhem ( ). Na emeritering in 1974 voegde hij zich in 1975 bij de GKN te Arnhem. Als predikant van de kerk te s-gravenhage-west (predikant ds. J. Waagmeester) werd hijzelf niet op zijn ondertekening aangesproken. 8. J. (Jopke) Keizer, Brouwershaven: voegde zich in oktober 1968 bij de GKN G.Th. Koopman, s-gravenhage-west sinds 1946, half augustus 1966 legerpredikant. Op 15 september 1968 is hij in een auto-ongeluk omgekomen. Als predikant van de kerk te s- Gravenhage-West (predikant ds. J. Waagmeester) werd hijzelf niet op zijn ondertekening aangesproken. [nog corrigeren >] 24 Hij publiceerde zijn verantwoording in de gedrukte brief Aan de leden van de Geref. Kerk van Groningen- Noord, d.d. 3 maart Zie P. Huizenga, 8 maart 1969: een noodzakelijke breuk? (VU-scriptie 2009), 25. In de kerkbode van de Gereformeerde Kerk te Baarn publiceerde Borgdorff op 15 september 1967 na een optreden van dr. J. Douma een uitvoerige Nabetrachting, die werd overgenomen in Opbouw. 26 Zie: A. Kamsteeg, Een breuk te ver. De Open Brief tussen Vrijgemaakten en Nederlands Gereformeerden (Kampen: Uitgeverij van den Berg, 1994), 31, 35 (n. 14). Een dossier inzake ds. Goudzwaard, in 2012 opgesteld door student Folkert Rinkema, is in mijn bezit. 27 Mij is geen onderzoek naar de tijd van ds. Keizer in Brouwershaven bekend.

10 10. H.J. van der Kwast, Haarlemmermeer O.Z. met PS Noord-Holland buiten verband (geen zaak). Gaf al vroeg in Opbouw zijn eigen uitleg van de Open brief.` NGK-archief 167, doos 4 (GS Delfshaven 1964); doos 4-5 (Open brief), 11. J.O. Mulder, Kampen 28 > tegen hem: over de wet, over Zondag 22. NGK-Archief 103, doos 2 (map 6-11) 12. G. Roukema, Ede > gemeente gescheurd; classis-zaak; gerehabiliteerd door GKv Ede. ZAAK (vgl. Melle Oosterhuis) 13. B.F.J. Schoep, Amstelveen, kreeg te maken met scheuring van zijn gemeente. In 1968 aanvaardde hij een beroep van de GKN Bodegraven. 14. J.M. Smelik, Almkerk-Werkendam > Overschie. Werd aanvankelijk door classis in gelijk gesteld contra bezwaren tegen zijn ondertekening van OB (rapporteur P. Deddens). 15. K.C. Smouter ( ), Breda, kwam door de scheuring in Breda en het besluit van de classis Noord Brabant-Limburg in juni 1967 buiten het kerkverband te staan. 16. J. Snijder, legerpredikant te Ermelo; emeritus van Rotterdam Delfshaven. 17. J.P. van der Stoel, Amsterdam-Centrum, raakte met een deel van zijn gemeente en de classis buiten het kerkverband. 18. M. (Ties) van Veelen, Steenwijk > leeft nog. Legerpredikant. Emeritus van Tiel- Zaltbommel. 19. P. Wulffraat, Amsterdam-Centrum; gemeente gescheurd nav OB. Zaak kwam niet op de classis omdat die buiten het verband raakte > synodaal. 28 Uitspraak buitengewone Particuliere Synode Overijssel 1968: dat de ondertekening van de O.B. door ds. O.J. Mulder zich ( ) niet verdraagt met de ondertekening van de gereformeerde belijdenis (Jac. 5:12).