Middenmeer, 6 maart Ref: DAGO EZ overwegingen winningsvergunning. Geachte mevrouw Brouwer,

Transcriptie

1 DAGO Agriport ZG Middenmeer Nederland KvK Noord-West Holland BTW nummer: NL B01 Bank: NL 76 RABO BIC-code RABONL2U Aan de directie Energiemarkt van het Ministerie van Economische Zaken T.a.v. mevrouw mr. drs. J.H. Brouwer Postbus EK Den Haag Middenmeer, 6 maart 2015 Ref: DAGO EZ overwegingen winningsvergunning Geachte mevrouw Brouwer, Naar aanleiding van eerder overleg tussen dhr. P. Jongerius en DAGO (Dutch Association Geothermal Operators) bieden de aangesloten geothermie operators u hierbij een aantal overwegingen aan. TNO AGE heeft d.d. 3 september 2014 een uiteenzetting gestuurd aan EZ over het bepalen van de begrenzing van een aardwarmte winningsvergunning. Deze brief met bijlage is o.a. op gepubliceerd. De aardwarmte operators verenigd in DAGO hebben deze informatie doorgenomen en in deze notitie een reactie samengevat. De notitie is door DAGO opgesteld om in eerste instantie de overwegingen die DAGO heeft voor begrenzing van winningsgebied en beperking van de winningstermijn op hoofdlijn te kunnen bespreken met EZ. In de notitie is geen uitgebreide motivering opgenomen, omdat EZ en TNO voldoende bekend zijn met de problematiek. In opvolging van dit gesprek stelt DAGO voor om in samenwerking met TNO uitgangspunten te herformuleren voor de begrenzing en tijdsduur van de winningsvergunning. Nadat de uitgangspunten zijn besproken, kan dan gezamenlijk ook worden onderzocht welke methodieken hiervoor het meest geschikt zijn. Hierna zou dan een nieuw advies van TNO aan EZ kunnen volgen over deze onderwerpen. In afwachting van uw reactie, verblijven wij, Hoogachtend, namens DAGO,. P.L.E.M. (Pieter) Wijnen Voorzitter. M.A. (Martin) van der Hout algemeen contactpersoon 1/8

2 Reactie DAGO In de bijlage bij de brief d.d. 3 september 2014 zijn door EZ en TNO de volgende uitgangspunten genoemd voor beoordeling van begrenzing van het gebied en de termijn van een aardwarmte winningsvergunning: 1. Vergunningverlening is gericht op doelmatige winning van aardwarmte. 2. De voorkeur wordt gegeven aan een vergunning-polynoom die ruimer is opgezet dan minimaal noodzakelijk. 3. De vergunning wordt in principe voor maximaal 35 jaar verleend. 4. Het te vergunnen gebied voor de winning moet in zijn geheel binnen het bestaande opsporingsgebied liggen. 5. Gedurende de looptijd van de winningsvergunning mag de (berekende) temperatuurdaling op de grens van het vergunde gebied maximaal 1 o C zijn, om te vermijden dat productie van aardwarmte buiten de winningsvergunning plaatsvindt. 6. Als de maximaal toegestane afkoeling op de gebiedsgrens eerder dan na 35 jaar verwacht wordt, zal de duur van de vergunning beperkt worden. 7. Het deel van de opsporingsvergunning dat buiten het bepaalde winningsgebied valt blijft geldig tot de voor de opsporingsvergunning vastgestelde einddatum. 8. Aardwarmteproducenten registreren en leveren maandelijks productiegegevens, onder meer temperatuur en volume geproduceerd water, aan de overheid. Bovengenoemde uitgangspunten zijn geordend en genummerd voor onderstaande puntsgewijze reactie van DAGO. In de reactie van DAGO is aansluiting gezocht bij de vigerende Mijnbouwwet. Relevante artikelen zijn onder andere de artikelen 11 en 18 (voor wat betreft de vergunning polynoom) en artikelen 7, 9 en 42 (voor o.a. uitgangspunten over winnen van aardwarmte binnen/buiten een opsporingsgebied en unitization). Na bespreking van deze reactie en afstemming over aan te houden uitgangspunten wordt voorgesteld dit te toetsen aan de relevante wetgeving. 1. Vergunningverlening is gericht op doelmatige winning van aardwarmte. DAGO s voorstel: Vergunning verlening is gericht op een doelmatige, duurzame, veilige en bedrijfseconomisch rendabele winning van aardwarmte. 2/8

3 2. De voorkeur wordt gegeven aan een vergunning-polynoom die ruimer is opgezet dan minimaal noodzakelijk. DAGO is het eens met dit uitgangspunt. In de interpretatie wat minimaal noodzakelijk is, en welke extra ruimte redelijkerwijs moet worden geboden voor succesvolle en doelmatige aardwarmtewinning, verschillen de inzichten, zie hieronder. Mede om deze reden stelt DAGO voor: De voorkeur wordt gegeven aan een vergunning-polynoom die voldoende ruim is om alle bovengenoemde doelstellingen van de vergunningverlening te borgen. 3. De vergunning wordt in principe voor maximaal 35 jaar verleend. DAGO s voorstel: De winningsvergunningstermijn die kan worden aangevraagd en verleend wordt gesteld op maximaal 50 jaar met een optie deze te kunnen verlengen met een termijn die nodig is voor de volledige economische winning van de aardwarmtevoorraad. De voorwaarden voor een verlenging zijn gelijk aan de voorwaarden die zijn gesteld voor verlening van de initiële vergunning. Alternatief zou een initiële termijn van maximaal jaar gesteld kunnen worden met een (automatische) verlenging voor perioden van minimaal telkens 20 jaar tot uitputting van de economische winning van de aardwarmtevoorraad. De meeste operators hebben al geïnvesteerd in productie- en injectieputten met een grote tussenliggende afstand juist om langjarig aardwarmtewinning mogelijk te maken. De begrenzing van het winningstermijn moet niet de benutting van deze lange termijn investering beperken. Daarnaast vergt aardwarmtewinning hoge (vervanging)investeringen en moet dit niet worden belemmerd door onzekerheid over (verlenging van) de vergunningstermijn. DAGO stelt daarom voor de verlengingstermijn te baseren op de afschrijvingstermijn voor aardwarmteputten (deze is circa 20 jaar). 4. Het te vergunnen gebied voor de winning moet in zijn geheel binnen het bestaande opsporingsgebied liggen. DAGO s voorstel: Het te vergunnen gebied voor de aardwarmtewinning moet in het opsporingsgebied liggen, maar tevens wordt het prioriteitsprincipe toegepast en wel: o Indien het winningsgebied deels niet ligt in het bijbehorende opsporingsgebied en het winningsgebied ligt ook niet in het gebied van een concurrerende opsporingsvergunning van derden dan zal het besluit over het winningsgebied worden behandeld gelijk een winningsvergunning aanvraag voor een open gebied en dus ook worden verleend voor dat deel van het winningsgebied dat niet in het opsporingsgebied ligt; en o Idem als hierboven indien er wel een opsporingsvergunning is verleend aan derden maar daarvan geen gebruik wordt gemaakt (geen boring is gezet) en/of met deze derden hier bij overeenkomst afspraken over zijn gemaakt. Dan zal bij een besluit 3/8

4 over de winningsvergunning direct worden besloten de opsporingsvergunning van deze derde aan te passen. 5. Gedurende de looptijd van de winningsvergunning mag de (berekende) temperatuurdaling op de grens van het vergunde gebied maximaal 1 o C zijn, om te vermijden dat productie van aardwarmte buiten de winningsvergunning plaatsvindt. 6. Als de maximaal toegestane afkoeling op de gebiedsgrens eerder dan na 35 jaar verwacht wordt, zal de duur van de vergunning beperkt worden. DAGO s voorstellen: Beperking van de winningstermijn: De winningsvergunning zal in duur alleen kunnen worden beperkt indien de laagst mogelijke economisch winbare temperatuur gemeten in de producer wordt onderschreden tijdens de vergunningstermijn. Een operator moet deze temperatuur opgeven bij start van de winning en kan dat onderbouwen door aan te geven voor welk doeleinde de aardwarmtewinning is gerealiseerd. Een operator kan tijdens de winningsvergunning termijn gemotiveerd de laagst mogelijke winbare temperatuur wijzigen en dit melden aan de vergunningverlener. DAGO is van mening dat de economisch winbare watertemperatuur in de producer, die ook goed is te meten en al wordt gerapporteerd, maatgevend moet zijn. De temperatuur en het debiet bepalen samen het te winnen warmtevermogen. Bij een gegeven temperatuur zal het debiet het te winnen warmtevermogen bepalen. Indien de temperatuur doorbraak start kan de operator besluiten het debiet te reduceren. Uiteindelijk zal aan het eind van de winningsfase dan de combinatie van winbaar vermogen en C.O.P. bepalen of de winning nog rendabel is. Deze overwegingen zijn mede ingegeven als de figuren 4, 5 en 6 van de notitie van TNO d.d. 3 september 2014 met elkaar worden vergeleken m.b.t. het ruimtebeslag van de winning. Het extra ruimtebeslag, om een bestaande winning gedurende tientallen jaren uit te nutten tot het moment dat dit bedrijfseconomisch niet meer kan, is heel beperkt en resulteert naar mening van DAGO altijd in de meest doelmatige winning van het aardwarmtepotentieel. Daarnaast is DAGO van mening dat deze werkwijze het beste aansluit bij de strekking van art 11 Mijnbouwwet. Begrenzing in het verticale vlak van het winningsgebied: De temperatuurdaling van een bestaande winning in het verticale vlak, ter hoogte van een injector of producer, kan nimmer aanleiding zijn de bestaande winning te begrenzen in de bedrijfsvoering (om rekening te houden met de winning van derden boven of onder een bestaande winning). Idem voor de druk beïnvloeding nabij een bestaande producer/injector voor boven of onderliggende formaties. De niet permeabele aardlagen, die onder, tussen en boven aquifers liggen waaruit wordt geproduceerd, zijn onderdeel van de aardwarmtewinning. Deze aardlagen leveren warmte aan de aquifers en bepalen, soms in hoge mate, de doorbraaktijd. Een onder of boven een bestaande winning geplande winning mag niet het warmtevermogen van deze lagen materieel beïnvloeden voor de bestaande winning. En, voor aardlagen zoals de Rijnland groep zijn alle 4/8

5 tussenliggende, niet permeabele, lagen ook onderdeel van het winningsgebied, ook indien in eerste instantie maar één of twee aquifers in zo n groep zijn ontsloten. De verticale begrenzing van bestaande winning moet niet worden beperkt tot de aardlaag/etage waar de winning in eerste instantie op is gericht. Er wordt zwaar geïnvesteerd in putten van voldoende afmeting en het is goed denkbaar dat zowel dieper als ondieper geschikte lagen gebruikt moeten of kunnen gaan worden (naast een triplet of multidoublet configuratie). De huidige winningsgebieden moeten dus bij voorkeur worden gezien als uitsluitingsgebieden vanaf 500 meter diepte. Indien een winning, direct of indirect door breuken of discontinuïteit in onder/bovenliggende aquitards, ook warmte wint uit onder of boven de producerende aquifer gelegen lagen (aan te tonen bijvoorbeeld op basis van temperatuur anomalieën) dan zal de boven- en/of onderliggende laag/lagen onderdeel zijn van het winningsgebied. DAGO is daarmee geen voorstander van het het aanboren van een reservoir onder een bestaande winning. Deze reservoirs zitten dan op grote diepte (> 3 km). Momenteel zijn reservoirs op deze diepte nog niet gebruikt voor de winning van aardwarmte. Verwacht mag worden dat hiervoor altijd meervoudige stimulering zal moeten worden toegepast om te kunnen produceren en injecteren. Daarnaast kan zo n winning ondanks meermalen toepassen van stimulering niet rendabel blijken te zijn. In dat geval zal alsnog de bovenliggende aardlaag/etage worden aangeboord waar de bestaande naastgelegen winning al gebruikt van maakt 1. De diepere winningen zullen om deze reden dus: o Worden geprojecteerd met een winningsgebied buiten het winningsgebied van bestaande aardwarmtewinningen; o In alle gevallen met injector en producer buiten het reservoir moeten blijven van de bestaande winning (dus te projecteren buiten de breukvlakken); en o De haalbaarheid van de winning in de minder diepe aardlaag moet direct beoordeeld worden bij de opsporingsaanvraag en boorplannen en indien de diepere aardlaag niet winbaar blijft moet een eventueel winningsgebied voor een minder diepe aardlaag buiten bestaande winningsgebieden blijven; en o Voor de opsporingsfase moet duidelijk zijn afgesproken dat bij onvoldoende injectiecapaciteit het injecteren van brijn in andere hoger gelegen aardlagen niet zal worden toegestaan; en o De aquitard tussen bestaande en nabijgelegen nieuwe diepere winning moet op basis van 3D seismiek sowieso voldoende dik, continu en afsluitend zijn. Indien dit onvoldoende duidelijk is kan een opsporingsboring niet worden ingezet. Er mogen ook geen verticale breukvlakken de boven en onderliggende reservoirs doorkruisen. In dit geval kan er namelijk ook aardwarmtewinning zijn in het bestaande bovenliggende reservoir door aanvulling van warmte uit de diepere aardlagen en dan moet de winning van deze warmte door een derde niet worden toegestaan of er kan negatieve beïnvloeding zijn; en o Gegeven de verwachte grote diepte, en verwachte hoge druk vereist voor stimulering, zal de casing en cementering van een nabijgelegen diepere winning worden afgewerkt aan de onderzijde van de afsluitend aquitard, juist boven de diepste etage/aardlaag waaruit verwacht wordt te gaan winnen. Er kan dus geen liner hanger worden afgehangen aan 1 Voorbeeld plan Trias ontwikkeling in het Westland. 5/8

6 een gecementeerde casingvoet ter hoogte van de aquitard boven de bovenliggende aquifer. Indien de onderliggende aquifer niet rendabel geëxploiteerd kan worden zal dus de gecementeerde casing ter hoogte van de bovenliggende aquifer geperforeerd moeten worden om deze te ontwikkelen. Begrenzing in het horizontale vlak van het winningsgebied: In de Franse methode wordt de horizontale afstand tussen injector en producer gebruikt voor het bepalen van beinvloedingscirkels en de omsluitend polynoom van het winningsgebied. Het voorstel van DAGO is rekening te houden in de bepaling van het winningsgebied met een veiligheidsmarge ingegeven door de volgende overwegingen: De beinvloedingscirkels bij doorbraak (1 o C daling in de producer 2 ) en bij economische doorbraak verschillen weinig in oppervlak. Als een doublet is gerealiseerd, is de winning van het verschil in reservoiroppervlak door het bestaande doublet het meest doelmatig. Dit lijkt juist reden dan de beinvloedingscirkel aan te houden horende bij economische doorbraak dus aan te houden de temperatuur die door de operator is opgegeven als de laagst mogelijke economisch winbare temperatuur ; In de begrenzing in het horizontale vlak moeten de beperkingen van (verticale) breuken worden betrokken. In het rapport uit 2009, waar het advies van TNO mede op betrokken is, is er van uitgegaan dat aquifers homogeen zijn, zonder breuken. De werkelijkheid is vaak anders en dat heeft dan invloed op de omvang van het beinvloedingsgebied 3. Mede om deze reden lijkt het verstandig een veiligheidsmarge aan te houden voor het bepalen van het winningsgebied. Aanvullend zou hiervan ook gebruikt gemaakt kunnen worden: o Indien een aardwarmtewinning een grote aquifer heeft aangeboord begrensd door breuken zal bij voorkeur deze hele aquifer gerekend kunnen worden tot het aardwarmtewinningsgebied, net zoals thans geldt voor een gaswinning met daaronder een sterke aquifer (of een CO2 opslag voorkomen). Indien er sprake is van een concurrerende opsporing /winning in dezelfde aquifer zal de afstand van de twee gebieden worden beoordeeld met betrekking tot temperatuur en druk beïnvloeding. De voorkeur heeft in dit geval de winning zoveel mogelijk in samenwerking te ontwikkelen en te realiseren. o Een nabij een bestaande aardwarmtewinning geplande nieuwe opsporing en winning zal bij voorkeur worden gepland daar waar verticale impermeabele breukvlakken van het reservoir de bestaande winning afsluiten. Op deze wijze kan druk en temperatuurbeïnvloeding by design grotendeels worden voorkomen. De breukvlakken moeten de reservoirs van de concurrerende winningsgebieden volledig scheiden. Indien een derde wil gaan winnen nabij een bestaande winning zal wel de invloed van druk en temperatuur aan beide zijden van het breukvlak door de nieuwe operator moeten 2 Bij de vaststelling van temperatuurbegrenzing moet worden betrokken dat deze (bovengronds) middels berekening (al dan niet in combinatie met metingen in de producer) niet altijd eenduidig is vast te stellen zeker als het een kleine temperatuurdaling betreft van 1 o C. 3 Zie o.a. L. Doddema, The influence of reservoir heterogeneities on geothermal doublet performance, RUG, EES T 6/8

7 worden beoordeeld m.b.t. o.a. beïnvloeding van druk en temperatuur en het risico van seismiciteit en/of bodemdaling. Daarbij moet duidelijk zijn dat het beoordelen en eventueel aanvaarden van dit risico door de bestaande operator de aansprakelijkheid voor schade/hinder niet uitsluit voor de nieuwe operator. DAGO is voorstander van het gebruik van reservoirmodellering waarmee beinvloedingscirkels beoordeeld kunnen worden, zodat deze informatie bij (opsporing)vergunningaanvraag al beschikbaar zijn. Daarvoor kan dan ook een set meest ongunstige invoerwaarden met een model worden getoetst voor een veilige inschatting van beïnvloedingsgebied en risico s. Er moet ruimte zijn om het winningsvergunninggebied mede te kunnen baseren op uitkomsten van modellen. De praktijk in Frankrijk leert echter dat de temperatuur doorbraaktijd decennia later kan zijn dan op basis van modellering gedacht. En verschillende modellen ook verschillende uitkomsten kunnen opleveren en door voortschrijdend inzicht modellering aangepast wordt aan de praktijk 4. Het blijkt dus dat de waarde van modellen in richtlijnen onderhevig is aan het inzicht dat opgedaan wordt in de praktijk. Indien modellen kunnen worden gebruikt voor bepalen (of toetsen) van beinvloedingsgebieden (en daarmee ook winningsgebieden) wil DAGO graag meer duidelijkheid over de consequenties indien deze modellen door voortschrijdend inzicht aangepast worden of tot verschillende uitkomsten kunnen leiden. De vraag is bijvoorbeeld hoe (met terugwerkende kracht?) omgegaan wordt bij aanpassing van modellen en de daarmee beoordeelde beïnvloeding- en winningsgebieden. 7. Het deel van de opsporingsvergunning dat buiten het bepaalde winningsgebied valt blijft geldig tot de voor de opsporingsvergunning vastgestelde einddatum. DAGO s voorstel: Het deel van de opsporingsvergunning dat buiten de winningsvergunning valt, maar door de operator, op basis van een in te dienen plan, kan/moet worden gebruikt voor zijn aardwarmtewinning in bijvoorbeeld een triplet of multi-doublet configuratie krijgt dezelfde vergunningstermijn als de winningsvergunning. Alternatief zal deze termijn worden beperkt tot een redelijke termijn van jaar waarbinnen de operator een plan hiervoor moet indienen. Indien een operator echter binnen deze termijn geen haalbaar plan indient zal de opsporingsvergunning voor dat deelgebied ook vervallen als de termijn van de oorspronkelijk opsporingsvergunning is verlopen. 8. Aardwarmteproducenten registreren en leveren maandelijks productiegegevens, onder meer temperatuur en volume geproduceerd water, aan de overheid. DAGO kan zich in dit uitgangspunt vinden. De aardwarmteinstallaties worden hiertoe uitgerust met meetapparatuur. DAGO is echter geen voorstander indien op basis van deze metingen de gerealiseerde cumulatief geproduceerde m3 warm water wordt gelimiteerd. Tevens is DAGO van 4 Zie o.a. Morgane Le Brun, Virginie Hamm, Simon Lopez, Pierre Ungemach, Miklos Antics, et al.. Hydraulic and thermal impact modelling at the scale of the geothermal heating doublet in the Paris Basin, France. 36th Stanford Geothermal Workshop, Jan 2011, Stanford, United States. pp /8

8 mening dat onder meer zal betekenen dat bij ontwerp van de putten duidelijk moet zijn aangegeven welke eisen worden gesteld aan de metingen, omdat retrofitten van meetapparatuur in putten een kostbaar verhaal kan zijn. Tot slot In de brief van TNO is nog niet aangegeven welke uitgangspunten gelden voor gelijktijdige lopende vergunningsaanvragen. Indien gelijktijdig twee overlappende winningsvergunningsvergunningen worden aangevraagd dan wordt m.b.v. modellering door de operators te samen met TNO gekeken naar een doelmatige winningsopzet. In principe is er dan al wat misgegaan. Er moet bij voorkeur in de opsporingsfase al een verdeling van winningsgebieden worden gemaakt. In Frankrijk wordt in de opsporingsfase om deze reden de winningstermijn en het voorziene winningsgebied al beoordeeld, onderbouwd en vermeld in de opsporingsvergunningaanvraag (nog niet binden, maar wel ter beoordeling conflicten). DAGO is van mening dat deze praktijk ook in Nederland kan worden toegepast en ziet dit bij voorkeur in gebieden met veel belangen zijn dat dit ondersteunt wordt door reservoirmodellering uitgevoerd in samenwerking met TNO. DAGO stelt voor dat de methodiek voor gebiedsbegrenzing van het winningsgebied na overleg over de uitgangspunten wordt geëvalueerd. In lijn met bovenstaande stelt DAGO aanvullend het volgende voor: TNO stelt voor elk kansrijk aardwarmte winningsgebied een reservoirmodel op. Onder een kansrijk aardwarmte winningsgebied wordt een gebied verstaan: o waar in potentie aardwarmte kan worden gewonnen in dusdanige mate dat het kan voorzien in de warmtevraag voor de activiteiten bovengronds; en o er bovengronds in of nabij het winningsgebied activiteiten zijn met een duurzame warmtevraag zoals woningen, kantoren en warmte gebruikend bedrijfsactiviteiten zoals glastuinbouw. Bij de bepaling van het gebied worden eventuele stadsverwarmingsnetten betrokken indien de aardwarmte op deze netten (in)direct kan worden ingevoed; en o er al aardwarmte wordt gewonnen en meerdere opsporingen/winningen op korte termijn zijn te voorzien. EBN zal door EZ gevraagd worden de mogelijkheden voor unitization voor aardwarmteopsporing en winning te beoordelen en haar kennis hierover met operators te delen. In gebieden met conflicterende belangen zou een unit agreement mogelijk ook een oplossing kunnen zijn om samenwerking te bevorderen. Bovenstaande voorstellen vereist mogelijk wel dat operators open moeten staan voor initiatieven van derden indien door samenwerking meer mogelijkheden benut kunnen worden. Zo kan voor dat deel van het opsporingsgebied, dat na toepassing van bovenstaande uitgangspunten aan extra ruimte wordt gegund voor ontwikkeling van bijvoorbeeld een triplet, gaan gelden dat het alleen een exclusief recht betreft indien de operator deze extra ruimte ook ontwikkelt. Anders zal na verloop van tijd de operator samenwerken met derden moeten accepteren (op basis van een redelijke vergoeding). Indien de derde de vergoeding voldoet en de operator met een plan van derde instemt, maar dus zelf niet de ontwikkeling ter hand wil nemen, dan zal hij meewerken aan splitsing van de opsporing- en winningsvergunning zodat de derde zijn plan kan uitvoeren. Ook op deze wijze kan doelmatige winning worden bevorderd zonder dat ruimte voor bestaande winningen wordt beperkt. 8/8