Downloaded from UvA-DARE, the institutional repository of the University of Amsterdam (UvA)

Transcriptie

1 Downloaded from UvA-DARE, the institutional repository of the University of Amsterdam (UvA) File ID Filename Version uvapub: : Geven en ontvangen unknown SOURCE (OR PART OF THE FOLLOWING SOURCE): Type PhD thesis Title Lof der oppervlakkigheid: Contact tussen mensen met een verstandelijke of psychiatrische beperking en buurtbewoners Author(s) F.H. Bredewold Faculty FMG: Amsterdam Institute for Social Science Research (AISSR) Year 2014 FULL BIBLIOGRAPHIC DETAILS: Copyright It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content licence (like Creative Commons). UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( (pagedate: )

2 2. Geven en ontvangen Inleiding In het voorgaande hoofdstuk is beschreven dat de overheid een groter beroep doet op het informele netwerk van mensen met beperkingen. De overheid ziet de weerbare burgers als potentiële partij om aandacht, hulp en zorg aan meer kwetsbare burgers te verlenen. Het lijkt logisch. Als je hoofden, harten en handen nodig hebt om kwetsbare burgers mensen met een verstandelijke beperking, fragiele ouderen, mensen met een psychiatrische aandoening, chronisch zieken, mensen met een ernstige fysieke beperking te helpen, dan spreek je mensen aan bij wie het leven wel op rolletjes loopt; geslaagde medeburgers die de sores van anderen er nog wel bij kunnen nemen; die steun en houvast zouden kunnen bieden aan hulpbehoevenden. De vraag is echter of dit zo werkt en tot wat voor soort relaties dit leidt. Tot liefdadigheidsrelaties waarin mensen met beperkingen overgeleverd zijn aan de goedbedoelde steun van anderen? Of tot uitputtende mantelzorgrelaties, waarin de burger zonder beperking draaft en holt voor de noodlijdende naaste? En wat vindt degene met een beperking hier eigenlijk van? Is het in strijd met zijn gevoel van autonomie en onafhankelijkheid om in een ontvangende positie te verkeren of zijn mensen met een beperking dit inmiddels zo gewend dat ze zich de hulp en zorg laten welgevallen? Of is dit allemaal te negatief gesteld en hebben burgers veel baat bij onderlinge hulp en steun? Worden ze er wellicht zelf beter van wanneer ze iets voor een ander kunnen betekenen? Daarbij is het belangrijk om te verkennen welke mogelijke vormen van contact de grootste kans op duurzaamheid hebben. Wanneer burgers in samenspraak met sociale professionals aandacht, hulp en zorg dienen te verlenen aan mensen met beperkingen is het wel prettig als beroepskrachten en mensen met beperkingen op deze burgers aan kunnen. Dat ze niet elke maand op zoek hoeven naar andere mensen die mevrouw Jansen met een verstandelijke beperking even naar de muziekclub in het wijkcentrum brengen of meneer Agema de drempel over helpen om s avonds mee te eten in het buurthuis. Op grond van literatuuronderzoek is een analysekader ontwikkeld waarin verschillende mogelijke vormen van geven en ontvangen in contact tussen burgers met en zonder beperkingen zijn weergegeven (zie Schema 1). Voor het ontwerp van dit analysekader is gebruikgemaakt van diverse wetenschappelijke onderzoeken die inzicht geven in uitwisseling tussen mensen. Ook zijn er diverse bronnen geraadpleegd die nader ingaan op contacten tussen burgers met en zonder beperkingen. Op grond van de literatuur werd duidelijk dat er diverse vormen van contact mogelijk zijn, waarbij de balans tussen geven en ontvangen telkens op een andere manier vorm krijgt. Zo is daar liefdadigheid, waarbij de burger met een beperking met name ontvangt in het contact en de burger zonder beperking vooral geeft. Verder zijn er diverse publicaties die wijzen op het bestaan van contact waarbij de burger met een beperking met name veel Geven en ontvangen 17

3 ontnomen wordt; uitbuiting. De laatste jaren is er veel aandacht voor het interactiepatroon wederkerigheid. Bij wederkerigheid is er niet één partij die neemt of geeft, maar geven en ontvangen beide partijen in het contact. Van wederkerigheid zou een helende werking uitgaan voor mensen met beperkingen. Het is ook mogelijk dat er geen contact ontstaat tussen mensen met en zonder beperkingen; dat er geen enkele interactie plaatsvindt. Deze vormen van contact (wederkerigheid, liefdadigheid, uitbuiting en geen contact) die in de literatuur naar voren komen worden in de hieronder staande matrix schematisch weergegeven. Er is af te lezen wie er geeft en ontvangt en tot welk soort contact dit leidt. Medeburger Burger met Beperking Geven Ontvangen Geven Wederkerigheid Uitbuiting Ontvangen Liefdadigheid Geen contact Schema 1 Type interacties tussen burgers In dit hoofdstuk worden de interactiepatronen nader uitgewerkt. De voor- en nadelen van de verschillende interactiepatronen voor zowel burgers met als zonder beperkingen, komen daarbij aan bod en tevens is er aandacht voor de mechanismen en wetmatigheden die ten grondslag liggen aan de verschillende interactiepatronen. Hierdoor wordt inzichtelijk wat we kunnen verwachten wanneer mensen met en zonder beperkingen meer op elkaar aangewezen zijn. 2.1 Wederkerigheid Wederkerigheid is het eerste interactiepatroon dat wordt onderscheiden en besproken. Het staat linksboven in Schema 1. In dit interactiepatroon geven en ontvangen zowel burgers met als zonder beperkingen. Bijvoorbeeld: Ik verzorg de planten als jij op vakantie gaat en jij zet mijn container buiten als ik de deur niet uit durf. Ik doe een boodschapje omdat jij ziek bent en jij stuurt me een kaartje tijdens je vakantie. Het wederkerigheidsprincipe gaat ervan uit, dat geven wordt opgeroepen door ontvangen en dat hiermee een keten op gang komt van geven-ontvangen-teruggeven. Dit zou ervoor zorgen dat er een cyclus van uitwisseling tot stand komt die mensen volgens een complex web van verplichtingen (of dankbaarheid) aan elkaar verbindt (Komter, 2007). Dit zou volgens diverse wetenschappers (Mauss, 1990 [1923]; Gouldner, 1960; Komter, 2007; Cahn, 2000) de grondslag zijn voor sociale relaties. Wat wederkerigheid is en hoe het tot uiting komt in diverse verbanden krijgt aandacht in deze paragraaf. Vervolgens worden de mogelijke opbrengsten van het wederkerigheidsprincipe nader uiteengezet. Tevens is er aandacht voor de 18 Lof der oppervlakkigheid

4 vraag hoe wederkerigheid volgens diverse wetenschappers uitpakt in contact tussen weerbare en kwetsbare burgers. Wederkerigheid als insluitingprincipe De antropoloog Marcel Mauss ( ) deed onderzoek naar ruilverhoudingen in archaïsche samenlevingen en publiceerde hierover In 1923 The Gift. Hierin zet hij zijn theorie over geschenkenuitwisseling uiteen. Geven zorgt er volgens Mauss voor dat er een complex web van uitwisseling ontstaat dat mensen aan elkaar verbindt. Door wederzijds te geven kunnen mensen met elkaar communiceren, elkaar helpen, banden aangaan en versterken. Het gaat vaak niet zozeer om de uitgewisselde dienst zelf, maar veel meer om de onderlinge relatie en de instandhouding van de relatie (Mauss, 1990 [1923]). Sociologe Aafke Komter heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar wederkerigheid en onderschrijft dit gegeven. Ze ziet het aloude principe van geven en ontvangen terug in het alledaagse sociale verkeer. Het wordt volgens haar al zichtbaar in de eerste glimlach van een kind. Wanneer hier geen respons op volgt, zal het kind in zijn of haar sociaal emotionele ontwikkeling achterop raken. Komter omschrijft dit principe als volgt: Wie krijgt ontwikkelt een innerlijke morele verplichting tot teruggeven en wie geeft voelt zich gerechtigd te zijner tijd terug te ontvangen. Dit is het aloude principe dat ten grondslag ligt aan giftuitwisseling en de basis voor het ontstaan van sociale gemeenschappen (Komter, 1996). De cyclus van geven-ontvangen-teruggeven zorgt dus volgens diverse wetenschappers voor het ontstaan van sociale verbanden. Dit noemt de Amerikaans socioloog Gouldner (1960) het eerste principe van wederkerigheid. Daarnaast zou het wederkerigheidprincipe volgens hem een stabiliserende werking op een groep hebben als het eerste contact is ontstaan. Dit is volgens Gouldner het tweede principe van wederkerigheid. Bewuste of onbewuste verwachtingen van wederkerigheid stabiliseren relaties door ze voorspelbaar te maken (Komter, 2007:10). Volgens Putnam (2000) is wederkerigheid een vereiste voor het voortbestaan van sociale relaties, omdat zonder wederzijdse verplichtingen en verwachtingen relaties niet interessant zijn voor mensen. Geven zorgt dus volgens de genoemde wetenschappers zowel voor het ontstaan als voor het voortbestaan van relaties. Door de cyclus die op gang komt, kunnen mensen worden opgenomen binnen sociale verbanden (het insluitingprincipe). Sociale afstand en generositeit Op grond van diverse onderzoeken, die hieronder aan bod komen, valt te constateren dat wederkerigheid (over en weer geven en ontvangen in contact) er per relatie anders uitziet. Wanneer mensen een nauwe emotionele band hebben, krijgt die wederkerigheid op een andere manier vorm dan wanneer er meer sociale afstand bestaat. Inzicht hierin is van belang, omdat het in dit Geven en ontvangen 19

5 onderzoek juist gaat om contacten tussen mensen die in het algemeen geen sterke emotionele band met elkaar hebben. Sahlins (1972), een Amerikaanse antropoloog, heeft uitgebreid aandacht besteed aan de relatie tussen sociale afstand en wederkerigheid. Hij maakt onderscheid tussen gegeneraliseerde, gebalanceerde en negatieve wederkerigheid. Gegeneraliseerde wederkerigheid is voornamelijk voorbehouden aan de kring naaste verwanten en geliefden. Gevoelens van solidariteit en altruïsme zijn kenmerkend voor dit type uitwisseling. Men verwacht hulp en steun van elkaar, mocht dit nodig zijn, maar de ontvangen hulp hoeft niet direct te worden gecompenseerd en er worden geen eisen gesteld aan tijdstip, hoeveelheid of kwaliteit van de tegengift. Het ideale type van gegeneraliseerde wederkerigheid is Malinowski s pure gift, zo beschrijft Sahlins in Stone Age Economics (Sahlins, 1972:194). Daarnaast gebruikt Sahlins (1972) het concept gebalanceerde wederkerigheid. Daar waar relaties minder persoonlijk zijn, wordt er meer directe en gelijkwaardige uitwisseling verwacht zonder veel uitstel. Doordat de sociale afstand groter wordt, is evenwicht en directe compensatie belangrijker dan bij gegeneraliseerde wederkerigheid. Deze evenwichtige wederkerigheid kan veranderen in negatieve wederkerigheid bij vreemden en vijanden. Dan wordt er geprobeerd een gift te krijgen, zonder hier iets tegenover te stellen. Het is volgens Sahlins (1972:195) de meest onpersoonlijke vorm van wederkerigheid. Mensen zijn enkel uit op eigen gewin. Ook diverse andere wetenschappers, bijvoorbeeld Clark en Mills (1979), besteden aandacht aan de relatie tussen enerzijds sociale afstand tussen gever en ontvanger en anderzijds het soort uitwisseling. Ze hanteren eenzelfde indeling als Sahlins maar gebruiken hiervoor andere aanduidingen 1. De 1 Clark en Mills (1979 in: Van Tilburg, 1992) drukken het verschil in emotionele betrokkenheid en uitwisseling met of zonder uitstel uit door een onderscheid te hanteren tussen communal en exchange relaties. Communal relaties zijn relaties die doorgaans bestaan met mensen die emotioneel dichtbij staan zoals familie en vrienden. In deze relaties voelen mensen zich in het algemeen verantwoordelijk voor het welbevinden van anderen en willen ze bijdragen aan dit welbevinden als de ander dat nodig heeft. De ruil speelt dan wel een rol, in de verwachting dat anderen ook voor hen klaar staan als zij hulp nodig hebben. Bij exchange relaties speelt het handelen vanuit verantwoordelijkheid een minder directe rol (Van Tilburg, 1992). They give benefits in response to benefits received in the past, or with the expectation of receiving benefits in repayment in the future (Clark et al., in Van Tilburg, 1992:74). In exchange relaties wordt er een directe tegengift verwacht zonder uitstel, terwijl dit bij communal relaties wel even kan wachten. 20 Lof der oppervlakkigheid

6 Nederlandse rechtsfilosoof Pessers (1999) drukt met de concepten in haar proefschrift uit, dat de vorm van wederkerigheid afhankelijk is van de band tussen gever en ontvanger. Pessers is interessant, omdat zij benadrukt dat, afhankelijk van de band die er is, een bepaalde mate van vertrouwen in het contact aanwezig is waarbij een vorm van wederkerigheid past. Zij hanteert de concepten altruïsme, reciprociteit en mutualiteit. Onder altruïsme verstaat Pessers (1999): Handelen zonder tegenprestaties of handelen in het vooruitzicht van contraprestaties op lange of onzekere termijn (Pessers, 1999:46). Tegenover altruïsme stelt zij twee vormen van wederkerigheid, namelijk reciprociteit en mutualiteit. Reciprociteit is vergelijkbaar met het concept gegeneraliseerde wederkerigheid van Sahlins (1972) en verwijst volgens Pessers naar duurzame sociale bindingen waarin onbepaalde verplichtingen over en weer worden nagekomen in het vertrouwen dat die te zijner tijd vereffend zullen worden. Vertrouwen is hierbij het sleutelbegrip (Pessers, 1999, 2006). Dit vertrouwen is bij mutualiteit afwezig. Partijen binden zich waar het gaat over mutuele relaties slechts beperkt aan elkaar, namelijk voor zover er sprake is van complementaire rechten en plichten en voor zover het welbegrepen eigenbelang mede wordt gediend. Mutualiteit verwijst naar kortstondige bindingen tussen vreemden, waarin over en weer naar tijd en inhoud contractueel strikt bepaalde prestaties worden geleverd. Zodra partijen zich van hun verplichtingen hebben gekweten is er niets meer wat hen bindt. Hier zit het voor-wat-hoort-wat-principe achter (Pessers, 1999:45; Pessers, 2006:2). Dit is vergelijkbaar met de vorm van wederkerigheid die Sahlins (1972) gebalanceerde wederkerigheid noemt. Met het onderscheid tussen altruïsme, reciprociteit en mutualiteit drukt Pessers uit dat bij elk soort relatie een bepaalde uitwisseling hoort. Het nemen van vertrouwen als uitgangspunt voor uitwisseling, zien we ook terug bij diverse andere wetenschappers zoals Newton (2004). Hij onderscheidt diverse typen uitwisseling gerelateerd aan de sociale afstand en het bijbehorende vertrouwen 2. Ook hij stelt net als Sahlins (1972), Clark en Mills (1979) en Pessers (2006) dat bij grotere sociale afstand er minder vertrouwen bestaat en dat geven of ontvangen direct verrekend moeten worden om het contact in stand te kunnen houden. Dit principe (verband tussen sociale afstand en uitwisseling) zien we bij alle hierboven besproken typen van wederkerigheid terug. Er wordt steeds een onderscheid gemaakt tussen contacten waarin veel 2 Newton heeft het over specifiek vertrouwen, gegeneraliseerd vertrouwen en voor-wathoort-wat-vertrouwen. Specifiek vertrouwen is voorbehouden aan mensen die een nauwe onderlinge band onderhouden. Gegeneraliseerd vertrouwen behoort toe aan mensen die elkaar nauwelijks kennen en voor-wat-hoort-wat-vertrouwen is gebaseerd op individuele relaties waarin mensen direct met elkaar verrekenen wat gegeven of ontvangen is. Geven en ontvangen 21

7 vertrouwen bestaat en contacten met minder vertrouwen en een voor-wathoort-wat-karakter. Naast de theorievorming, is er ook empirisch onderzoek gedaan naar de relatie tussen uitwisseling en sociale afstand. Komter en Vollebergh (2002), die onderzoeksgegevens van Komter en Schuyt naar giftuitwisseling (1993) gebruikten voor een secundaire analyse, tonen door middel van empirisch onderzoek aan dat er een relatie bestaat tussen de emotionele band tussen gever en ontvanger en geven om niet. De ontwikkelde theorieën zoals hierboven beschreven, zien we in hun onderzoek bevestigd. Komter en Vollebergh concluderen dat er sprake is van filantropisch particularisme (Salomon, 1992; in: Komter, 2007). Deze term geeft uitdrukking aan het feit dat mensen de neiging hebben om diegenen te begunstigen met wie zij zich het meest kunnen identificeren. Uit het onderzoek van Komter en Vollebergh (2002) blijkt bijvoorbeeld dat aan ouders en andere familie meer dan twee keer zo veel hulp gegeven wordt als aan vrienden. Diegenen die weinig familie of vrienden hebben blijken duidelijk in het nadeel als het gaat om dagelijkse hulp en zorg. Tweederde van de gegeven hulp gaat naar primaire familie (ouders en kinderen) (vergelijk ook Ekeh, 1974; Antonucci & Jackson, 1989 in Uehara, 1995; Clark en Mills, 1979). Maar niet alleen in familiale relaties is een dergelijk patroon zichtbaar. Ook in andere relaties kan vertrouwen het uitgangspunt zijn, waardoor tegengiften op zich kunnen laten wachten. Uehara (1995) concludeert: Flexibility in reciprocity appears more likely within interpersonal relationships characterized by a high degree of interpersonal trust and expected durability (O Connel, 1984: Uehara, 1987, 1990). Flexibility is more likely to be permitted among close relatives and long-term friends (Uehara, 1995:488). Hoewel mensen dus naast hun verwanten ook vrienden, buren, collega s en onbekenden willen helpen, blijkt wel dat hoe kleiner de sociale afstand is, des te eerder generositeit wordt betoond. Komter zegt: Zowel biologisch als antropologisch onderzoek naar menselijke generositeit heeft ondubbelzinnig aangetoond dat generositeit vaker en genereuzer wordt tentoongespreid jegens ontvangers die genetisch en/of emotioneel gerelateerd zijn aan de gever (Komter, 2007:373). Wanneer het daadwerkelijk zo is dat mensen vaker geven aan mensen met wie een emotionele of genetische band bestaat, dan heeft dit natuurlijk direct gevolgen voor het vraagstuk van dit proefschrift. Want vindt er uitwisseling tussen mensen met en zonder beperkingen plaats die geen familie van elkaar zijn? En welke vorm van wederkerigheid past er bij het contact dat zij hebben? Bestaat er solidariteit tussen mensen met en zonder beperkingen vanuit het voor-wat-hoort-wat-principe? Of is er voldoende vertrouwen om ook te geven zonder hiervoor direct iets terug te verwachten? En hebben mensen met en zonder beperkingen voldoende identificatiemogelijkheden voor het tot stand komen van uitwisseling? 22 Lof der oppervlakkigheid

8 Geven zorgt voor versterking eigenwaarde en waardering voor elkaar Tot nu toe zagen we, dat het wederkerigheidprincipe kan zorgen voor sociale insluiting van mensen. Ook bleek dat er een relatie bestaat tussen de emotionele band tussen gever en ontvanger en het soort uitwisseling (vorm van wederkerigheid). Mensen zijn met name geneigd te geven aan mensen met wie ze zich verbonden voelen. De tegengift hoeft bij hen niet direct gecompenseerd te worden en hoeft ook niet precies de balans te herstellen. Daarnaast hebben we gezien dat volgens diverse onderzoeken wederkerigheid bijdraagt aan de versterking van de eigenwaarde van mensen. Hierop gaan we in deze paragraaf nader in. Uit onderzoek van Linders (2010) naar informele zorg in een achterstandsbuurt in Eindhoven, blijkt dat burgers met een beperking tot nu toe zijn uitgesloten van geven en nemen, omdat ze niet meedoen in de buurt. Wanneer burgers met een beperking wel in beeld zijn, verkeren ze vaak louter in de rol van ontvanger van hulp. Dit is volgens Linders voor deze mensen vaak een ongemakkelijke rol; bij hen blijft de behoefte bestaan om iets terug te doen. Met het teruggeven voldoen mensen aan de norm van wederkerigheid zoals ook in de theorieën van onder anderen Mauss (1990 [1923]), Gouldner (1960) en Pessers (2006) zichtbaar werd. Deze theorieën maakten duidelijk dat iets terugdoen een vereiste is, vooral bij contacten waarin de sociale en emotionele band niet sterk is. Linders (2010) noemt dit verschijnsel (van het iets terug willen geven wanneer er iets ontvangen is) compensatiedrang. Deze compensatiedrang is volgens Linders sterker bij de ontvangers dan bij de gevers van hulp. De ontvanger van hulp werkt eraan om evenwicht in de relatie te brengen, ook als dat niet van hem verwacht wordt. Ook andere onderzoeken (Uehara, 1995; Forrestor-Jones & Barnes, 2008) geven aan dat mensen die kwetsbaar zijn liever niet willen blijven steken in de rol van hulpontvanger. Dit beweegt hen er toe om hulp te geven. Problemen van fysieke, sociale of psychische aard blijken hierin geen belemmering te vormen. Soms zijn deze problemen zelfs een reden om zich in te zetten voor een ander. Heersende normen van onafhankelijkheid en zelfstandigheid geven een impuls aan mensen om te ontsnappen aan de eigen beperkingen. Als mensen met een beperking hun kwaliteiten kunnen inzetten verhoogt dit hun gevoel van eigenwaarde. Ze kunnen een rol gaan vervullen waardoor zij zich niet langer sociaal overbodig voelen. Of zoals Cahn het verwoordt: Reciprocity obliges a recipient of service to contribute in order to be a paying customer. It imputes a value to that contribution equal in worth to anything received by the customer (receiver). In doing so, it makes an important statement to that person about his or her own self-worth (Cahn, 2000:146). Forrester-Jones en Barnes (2008) beschrijven hoe dit uitpakt voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Zij concluderen: The carer role helped individuals feel useful, less isolated and lonely, boosted their self-esteem and gave a structure to their day and it makes them self-reliant and independent of Geven en ontvangen 23

9 institutions. (Forrestor-Jones en Barnes, 2008:167). En onderzoek van Nelson et al., (1992) naar de netwerkontwikkeling van ex-psychiatrische patiënten in Canada laat eenzelfde soort beeld zien. Zij concluderen dat het geven van steun goed is voor het welzijn van mensen met een psychiatrische achtergrond. Constantly being on the receiving end of social support without opportunities to reciprocate (as in the case of being a client in some type of therapy programs) may foster dependency and lower self-esteem (Nelson et al, 1992:434,443). Op grond van deze onderzoeken is de verwachting gerechtvaardigd, dat contacten op basis van reciprociteit ervoor zorgen dat mensen met beperkingen zich los kunnen maken van hun identiteit van patiënt en in belangrijke mate bijdragen aan de versterking van de eigenwaarde van mensen met een psychiatrische achtergrond en mensen met een verstandelijke beperking. De uitkomsten van het onderzoek van Mogendorff et al. (2012) naar respect voor en waardering en ontplooiing van mensen met een verstandelijke of psychische beperking sluiten hierbij aan. Uit dit onderzoek blijkt namelijk dat waardering door verschillende groepen burgers van elkaar en zelfwaardering direct verband houden met wederkerigheid. Ze zeggen hierover: Er is sprake van waardering wanneer er sprake is van wederkerigheid: wanneer zowel degenen met een beperking als degenen zonder zowel iets kunnen geven als kunnen ontvangen (Mogendorff et al., 2012:37). Zij formuleren als aanbeveling dat het belangrijkste ontwerpcriterium voor projecten gericht op de ontmoeting tussen mensen met en zonder beperkingen is, dat er sprake is van georganiseerde wederkerigheid tussen mensen met en zonder beperking. Beide partijen moeten iets voor elkaar kunnen betekenen. Wederkerigheid ter versterking van de solidariteit Naast de hierboven genoemde mogelijke positieve opbrengsten van wederkerige contacten zou wederkerigheid tevens de onderlinge betrokkenheid en solidariteit in de samenleving kunnen versterken. Bewuste en onbewuste verwachtingen van wederkerigheid zouden namelijk relaties tot stand brengen en stabiliseren doordat ze deze voorspelbaar maken. Diverse antropologen en sociologen hadden hier aandacht voor (Simmel, 1950 in Gouldner, 1960; Mauss, 1990 [1923]; Malinowski, 1922 in Komter, 2003; Levi-Strauss, 1969; Sahlins, 1972; Komter, 2003a:113). Zij worden hieronder besproken. Mauss (1990 [1923]) gaf aan, zoals in voorgaande tekst al kort aan de orde kwam, dat elke gift wordt opgeroepen door een eerder gegeven gift. Hij was van mening dat er geen vrije giften bestaan. Omdat elke gift beantwoord moet worden door een tegengift, ontstaat er volgens hem een sociale orde; giftuitwisseling vormt het cement van de samenleving (Komter, 2003a:114). Levi-Strauss (1969) werkt deze ideeën enkele decennia later verder uit met het concept gegeneraliseerde solidariteit, waarin meerdere personen verwikkeld zijn in een complexe uitwisselingsstructuur. Hij gebruikt dit concept naast het concept restricted exchange waarin slechts twee personen betrokken zijn (Komter, 2003a:113). Gegeneraliseerde solidariteit zou bijdragen aan een 24 Lof der oppervlakkigheid

10 samenleving waarin mensen naar elkaar om zien. Met name de indirecte wederkerigheid, waarin meer dan twee mensen over en weer diensten uitwisselen, zou zorgen voor een systeem waarin solidariteit ten aanzien van elkaar bestaat (Molm, Collette & Schaefer, 2007:206). Dit idee zien we ook terug bij Gouldner (1960). Het tweede principe van wederkerigheid heeft volgens hem een positieve en stabiliserende invloed op een groep personen en uiteindelijk op de samenleving. Sahlins (1972) concept van gegeneraliseerde wederkerigheid, dat al eerder aan de orde kwam, bevestigt dit principe van wederkerigheid: het gaat het om uitwisseling binnen een groep op basis van vertrouwen. Komter (2004) concludeert in navolging van de genoemde wetenschappers (Mauss, 1990 [1923]; Levi-Strauss, 1969; Gouldner, 1960) dat de gift gebruikt kan worden om solidariteit in de samenleving vorm te geven. Ze spreekt over een wederkerigheidsoffensief. Ze vindt een offensief van belang omdat volgens haar het peil van publieke omgangsvormen is gedaald naar een bedenkelijk niveau. De samenleving staat volgens haar voor de immense opdracht om een nieuw sociaal weefsel te ontwikkelen. De overheid zou de voorwaarden moeten scheppen om de solidariteit tot stand te laten komen. Komter verwoordt het zelf als volgt: Bij het zoeken naar oplossingen voor tekortkomingen in hedendaagse solidariteit biedt de gift een mogelijke richting, omdat het een sociaal contract impliceert dat mensen aan elkaar bindt via de moraal van wederzijdse verplichting. Het gaat er dan om die vormen van sociale organisatie te vinden waarin de belangrijkste kenmerken van de gift zo goed mogelijk tot hun recht kunnen komen (Komter, 2004:173). Ze dringt aan op een verlichte wederkerigheidsmoraal. Ze doelt daarmee niet op het rationele en calculerende voor-wat-hoort-wat (of, in termen van Pessers (1999), mutualiteit), maar op het idee dat het leven er voor iedereen prettiger op wordt wanneer vriendelijkheid, hoffelijkheid en respect op soortgelijke wijze beantwoord worden en wanneer mensen inzien dat rekening houden met anderen de basis is voor elke vorm van gemeenschapsleven. Krijgen en ontvangen zorgt voor steun en begrip Wanneer mensen met een beperking wederkerige relaties aangaan zou dit dus bij kunnen dragen aan de insluiting van mensen met een beperking. Daarnaast draagt wederkerig contact volgens onderzoek bij aan het gevoel van eigenwaarde en waardering van mensen voor elkaar. Ook werd beschreven dat wederkerigheid de solidariteit in de samenleving zou kunnen verstevigen. In dit proefschrift is tevens aandacht voor het ontvangen binnen een relatie en wat dit betekent voor mensen. TijdVoorElkaar 3 is een methode die werkt vanuit het 3 TijdVoorElkaar is een wijkgerichte methodiek voor de activering van bewoners, die in verschillende steden in Nederland ingezet wordt. Deze methodiek neemt wederkerigheid als uitgangspunt. Alle deelnemers wordt verzocht zowel iets te vragen als iets aan te Geven en ontvangen 25

11 principe van wederkerigheid. In de brochure van TijdVoorElkaar staat het volgende over het profijt van geven en ontvangen: Geven vergroot de eigenwaarde en levert waardering op, krijgen geeft steun en begrip. Iemand om hulp vragen is deze persoon waarderen voor zijn kwaliteiten, iemand hulp geven is deze persoon zien (in: Huygen en Meere, 2007: 14). Krijgen en ontvangen zorgen dus volgens de oprichters van TijdVoorElkaar voor steun en begrip. Als een zieke buurvrouw bijvoorbeeld geholpen wordt in het huishouden door haar buurman, omdat hij ook wel ziet dat zijn buurvrouw te ziek is om dit zelf te kunnen doen, zou dit volgens de oprichters van TijdVoorElkaar tot blijdschap bij de ontvanger van hulp kunnen leiden. Blijdschap omdat degene ziet en begrijpt dat hij echt ziek is en hulp nodig heeft. Doordat een persoon ontvangt weet hij dat hij gezien en begrepen wordt. Wederkerigheid tussen weerbare en kwetsbare burgers Hiervoor is beschreven wat wederkerige relaties zijn en wat de voordelen zijn van wederkerige relaties voor mensen met een beperking. Een belangrijke vraag binnen dit onderzoek is hoe het algemene patroon van wederkerige relaties tot uiting komt in contacten tussen weerbare en kwetsbare burgers. Want hoewel het gezien bovenstaande omschrijving waardevol lijkt dat mensen met beperkingen worden gestimuleerd tot wederkerige contacten, is het maar de vraag of ze wederkerig contact aangaan. En hoewel de wederkerigheidregel de norm lijkt te zijn in het intermenselijk verkeer, is het natuurlijk denkbaar dat mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische achtergrond, dermate beperkt zijn in de mogelijkheid om iets terug te geven, dat uitwisseling op basis van wederkerigheid illusoir is. De uitkomsten van onderzoeken die betrekking hebben op uitwisseling tussen weerbare en kwetsbare burgers worden hieronder beschreven. Lilian Linders (2010) concludeert op grond van haar onderzoek naar patronen van hulp in een aandachtsbuurt, dat mensen het heel moeilijk vinden om hulp te vragen, hoe hard zij die hulp ook nodig hebben. Er bestaat een grote mate van vraagverlegenheid. Als mensen over die drempel heen stappen, vinden zij het prettiger om hulp te vragen aan mensen die het zelf ook niet altijd redden zonder hulp, dan om af te stappen op sterke, weerbare medeburgers. Het zijn niet de sterkste schouders die de zwaarste lasten dragen. Linders trof vooral het patroon aan van de lamme die de blinde helpt. Dit fenomeen wordt ook beschreven in het onderzoek van Nelson (2000, 2005) naar onderlinge steun onder alleenstaande moeders. Alleenstaande moeders kloppen bij elkaar aan bieden, vanuit de filosofie dat iedereen iets kan geven wat een ander nodig heeft en iedereen wel eens de hulp van een ander kan gebruiken. Ideeën voor deze methodiek zijn ontleend aan de Amerikaanse hoogleraar Edgar S. Cahn, oprichter van de Timebanks in de Verenigde Staten en Engeland. 26 Lof der oppervlakkigheid

12 voor hulp in plaats van bij bekenden die meer sociaal en financieel kapitaal beschikbaar hebben, omdat ze denken dat zij sympathie voor hun situatie kunnen opbrengen en hen met respect zullen behandelen. Gouldner gaat ook in op vormen van uitwisseling in ongelijke verhoudingen. Volgens Gouldner (1960) wordt in contacten tussen weerbare en kwetsbare burgers de wederkerigheidregel aangepast. De norm van wederkerigheid is een morele norm die zegt: You SHOULD give benefits to those who give you benefits (Gouldner, 1960:58), maar de norm geldt volgens hem verzwakt in relaties met kinderen, ouderen of mensen met geestelijke of lichamelijke beperkingen, omdat zij niet in staat zijn aan de norm te voldoen. Gouldner spreekt dan over de norm of beneficence (de norm van weldadigheid of liefdadigheid) (Gouldner, 1960:178). Het gaat dus over something for nothing. De Amerikaanse filosoof Becker (2005:27) onderschrijft dit idee. Volgens hem zijn mensen in relaties van wederkerigheid automatisch geneigd rekening te houden met de sociale context van de gever en de ontvanger. Mensen geven naar vermogen, zodat ook jongeren, ouderen, armen en gehandicapten mee kunnen blijven doen in een netwerk van wederkerige relaties. Thomése (1998) betoogt in haar proefschrift over netwerken van ouderen, dat een slechte lichamelijke conditie van ouderen tot gevolg kan hebben dat men moeilijker praktische zaken kan uitvoeren en dat anderen dit gegeven accepteren en als gevolg hiervan toestaan dat men taken bijvoorbeeld een wederdienst nalaat. Anderzijds zijn er ook onderzoeken die erop wijzen dat de ontvangende partij veel moeite heeft met het loslaten van de norm van wederkerigheid, zoals in de voorgaande paragraaf aan de orde kwam. Uehara (1995) deed een meta-analyse van bestaand onderzoek onder diverse groepen kwetsbare burgers en concludeert op basis daarvan dat ook mensen met psychiatrische beperkingen, mensen met HIV/Aids, dak- en thuislozen, mensen met een verstandelijke beperking en ouderen graag aan de norm van reciprociteit willen voldoen (Uehara 1995: ). Niet kunnen teruggeven leidt tot schuldgevoel. Aan de keerzijde van het loslaten van de norm van wederkerigheid wordt verder aandacht besteed bij de beschrijving van het interactiepatroon liefdadigheid. Wederkerigheid vandaag de dag In voorgaande beschrijving is uitgebreid aandacht besteed aan wat volgens diverse wetenschappers de voor- en nadelen zijn van het wederkerigheidprincipe en wat het wederkerigheidprincipe zou kunnen betekenen voor mensen met een beperking. De jaartallen bij de gebruikte bronnen maken inzichtelijk dat het een concept is dat al lange tijd aandacht krijgt. Maar ook vandaag de dag is de term in zwang. Zowel in notities van de landelijke en plaatselijke overheid, als in notities van zorg- en welzijnsinstellingen is het de laatste tijd een veelvuldig gebruikt concept (Kampen et al., 2013: ). In de overheidsnotitie Hervorming van de langdurige ondersteuning en zorg (2013) wordt bijvoorbeeld expliciet naar het wederkerigheidconcept gewezen als notie die ervoor kan zorgen dat er meer Geven en ontvangen 27

13 solidariteit ontstaat, omdat, zoals staatssecretaris van Rijn het formuleert: Het idee dat mensen voor elkaar willen zorgen, wordt gedragen door de notie van wederkerigheid. Over het algemeen is men zeer bereid om iets voor een ander te doen en iets terug te geven wanneer iemand iets heeft ontvangen: wederkerigheid werkt naar twee kanten (TK 2013, , p.10). Een definitie en verdere uitwerking van het begrip ontbreekt vaak in dergelijke beleidsstukken, maar omdat het iets van wederzijdsheid uitdrukt, lijkt het een term te zijn die goed past binnen het huidige politieke klimaat waarin een actieve bijdrage gevraagd wordt van alle burgers. Voor niets gaat de zon op, lijkt het uitgangspunt en daarom wordt er van mensen die bijstand ontvangen gevraagd om vrijwilligerswerk te doen, moeten alle mensen zelf iets bijdragen voor ontvangen zorg en wordt er op buurtniveau hulp georganiseerd vanuit het idee van ik doe iets voor jou en jij doet iets voor mij. Het komt erop neer dat zorg voor elkaar steeds meer op basis van voor-wat-hoort-wat georganiseerd wordt. Dit is overigens een groot verschil met wat sommige van de hierboven beschreven wetenschappers voor ogen hadden, zoals Levi-Strauss (1969) en Komter (2003a), die uitgaan van vertrouwen als uitgangspunt van uitwisseling binnen gemeenschappen. Zij benadrukken dat niet het voor-wat-hoort-watprincipe uitgangspunt moet zijn, maar dat vormen van uitwisseling waarbij vertrouwen het uitgangspunt is (reciprociteit in de termen van Pessers (1999)) een goede basis zijn voor het vormgeven van solidariteit in de samenleving. Volgens het in mei verschenen advies van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) (2013) waarin een pleidooi wordt gevoerd voor een meer solidaire samenleving, is niet alleen overheids- en gemeentelijk beleid gericht op het compenseren van hetgeen ontvangen is, maar zijn individuele burgers ook meer calculerend geworden. Mensen worstelen volgens de raad met hun eigen belang in relatie tot solidariteit. Ze zijn bereid solidair te zijn (dat laten de vele vormen van vrijwilligerswerk, mantelzorg en giften wel zien), maar vragen zich ook af waartoe hun offer leidt en wat ze er van terugzien. (RMO, 2013:21) 4. Deze calculerende houding geldt volgens de RMO met name op het niveau van indirecte solidariteit. Wat krijg ik terug voor al het geld dat ik via belasting afdraag aan het zorgstelsel? Moet ik betalen aan de AOW van de grote groep ouderen en wat zie ik daar over 30 jaar als al het geld op is nog van terug? De verzorgingsstaat is volgens de auteurs mede debet aan de calculerende burger. De consumentenrol waarin de burger mede door het overheidsbeleid is terecht gekomen, zou ervoor zorgen dat burgers meer zijn gaan claimen en eisen. En nu de verzorgingsstaat onder druk staat en er meer bezuinigd wordt, worden burgers volgens de RMO kritischer. Deze houding heeft volgens de RMO echter 4 De RMO komt tot deze conclusie op grond van een enkele uitspraak uit een onderzoeksrapport naar burgerperspectieven van Dekker et al. (2013). 28 Lof der oppervlakkigheid

14 ook directe gevolgen voor de onderlinge solidariteit. Door de focus op het eigen belang zou solidariteit meer en meer uitgehold worden. De basale gedachte achter solidariteit, namelijk dat mensen iets bijdragen aan het risico dat een ander loopt vanuit een gevoel van lotsverbondenheid en in het vertrouwen dat zij bij eventuele ongelukken ook geholpen worden, verdwijnt volgens de RMO meer en meer uit beeld (RMO, 2013:22). Het is de vraag of burgers daadwerkelijk zo calculerend zijn als de RMO beschrijft. Mocht dit het geval zijn, dan zou dit wel eens negatief kunnen uitpakken voor mensen met een beperking. Calculerende burgers zijn immers gericht op het vervullen van hun eigen wensen en behoeften en willen graag iets terugzien van datgene wat geïnvesteerd is. Uitwisseling met mensen met een ernstige beperking zou dan niet gunstig zijn. Wat hebben zij immers te bieden of terug te geven? Wederkerigheid in dit onderzoek In dit onderzoek wordt bekeken of er tussen mensen met en zonder beperking contacten ontstaan waarin beiden iets voor elkaar betekenen. Wederkerige contacten zouden namelijk volgens de diverse onderzoeken die hierboven besproken zijn, zeer positieve gevolgen kunnen hebben voor mensen met een beperking. Het zou hen aanspreken op hun kracht en daardoor hun eigenwaarde kunnen vergroten, wat mogelijk een positief effect heeft op hun deelname aan de samenleving. Tevens zou het principe van wederkerigheid zorgen voor sociale insluiting van kwetsbare mensen en de solidariteit in de samenleving versterken. De vraag is dan of dergelijke contacten tussen mensen met verschillende uitgangsposities (de een heeft een beperking en de ander niet) kunnen ontstaan en of al die positieve opbrengsten echt gerealiseerd worden die wederkerigheid zou hebben (versterking eigenwaarde, waardering van burgers voor elkaar, insluiting van mensen, versterking van solidariteit). Anderzijds wil dit onderzoek meer inzicht geven in hoe wederkerigheid nu eigenlijk werkt in contacten tussen mensen met en zonder beperkingen. Wetenschappers verwachten, zo beschreven we in de voorgaande paragraaf, veel van wederkerigheid en gaan ervan uit dat met name gegeneraliseerde wederkerigheid opbouwend is voor de samenleving en dat uitwisseling gebaseerd op vertrouwen (gegeneraliseerde wederkerigheid) te verkiezen is boven gebalanceerde wederkerigheid, waarin evenwicht een belangrijke rol speelt. De vraag is echter of dit vertrouwen, een belangrijke voorwaarde voor het ontstaan van gegeneraliseerde wederkerigheid, aanwezig is in contact tussen mensen met en zonder beperkingen. Is het reëel om te verwachten dat gegeneraliseerde wederkerigheid kan ontstaan tussen mensen die geen gelijke uitgangspositie hebben? Om hier meer inzicht in te krijgen wordt onderzocht of er sprake is van gebalanceerde wederkerigheid of gegeneraliseerde wederkerigheid (Sahlins, 1972) in contacten tussen mensen met en zonder beperkingen (zie Hoofdstuk 5). Daarnaast gebruiken we naast deze twee vormen van wederkerigheid het begrip aangepaste wederkerigheid. Deze term passen Geven en ontvangen 29

15 we toe op contacten waarin mensen de norm van wederkerigheid aanpassen, omdat iemand een beperking heeft. Gouldner (1960) beweert immers dat wederkerigheid die in evenwicht is (gebalanceerde wederkerigheid) illusoir is in contact tussen mensen met en zonder beperkingen. Volgens hem is er een andere vorm van wederkerigheid nodig om het voortbestaan van positief contact tussen mensen met en zonder beperkingen te kunnen verklaren. Daarom hanteren we het concept aangepaste wederkerigheid naast de concepten gebalanceerde wederkerigheid en gegeneraliseerde wederkerigheid. 2.2 Liefdadigheid Het tweede patroon van contact, zoals dit is opgenomen in Schema 1 is het interactiepatroon liefdadigheid. Medeburger Geven Ontvangen Burger met beperking Geven Wederkerigheid Uitbuiting Ontvangen Liefdadigheid Geen contact Schema 1 Type interacties tussen burgers Op grond van de literatuur (Gouldner, 1960; Thomese, 1998) lijkt het aannemelijk dat als er contacten ontstaan tussen mensen met en zonder beperking, zoals in de vermaatschappelijking van de zorg en de Wmo beoogd wordt, mensen zonder beperking rekening houden met de beperking van een ander. Ze zullen niet verwachten dat mensen met een beperking met gelijke munt terugbetalen. Maar de vraag is of eenzijdige afhankelijkheid voor beide partijen vol te houden is. Mensen zouden moe kunnen worden van het alleen maar geven zonder hiervoor iets terug te ontvangen. En liefdadigheidsrelaties zouden ook hun tol kunnen eisen van mensen met beperkingen. Ze moeten hun zelfrespect opzij zetten en hun zelfstandigheid en autonomie opgeven, zeggen diverse onderzoekers (Linders, 2010; Forrestor-Jones & Barnes, 2008; Gelauff & Manschot, 1997). Leidt deze liefdadigheid dan tot gezonde en duurzame relaties in de samenleving? Hieronder wordt op deze vraagstukken nader ingegaan aan de hand van diverse onderzoeken. Daarnaast wordt uiteengezet wat liefdadigheid is en welke plek het heeft in onze samenleving. 30 Lof der oppervlakkigheid

16 Liefdadigheid Liefdadigheid wordt in Van Dale s Groot Woordenboek van de Nederlandse taal omschreven als hulp die je geeft uit goedheid, niet omdat je er zelf belang bij hebt. Als synoniem worden onder andere opgevoerd: naastenliefde, caritas, filantropie, humaniteit en liefdewerk; begrippen die veelvuldig naast en door elkaar gebruikt worden. In dit proefschrift wordt gekozen voor gebruik van het begrip liefdadigheid. Dit begrip geeft uitdrukking aan het goed doen aan een ander, zonder dat hiervoor iets terug verwacht wordt. Het drukt dus een eenzijdige beweging uit, waarbij de ene persoon geeft en de andere persoon ontvangt. Liefdadigheid in onze samenleving Het goed doen voor de ander heeft in de loop van de tijd een heel andere betekenis gekregen. Van Heijst (2011), hoogleraar Zorg, Cultuur en Caritas, onderscheidt drie verschillende zorgscripts waarin de veranderende visie op zorg mooi tot uitdrukking komt. Ze hanteert het zorgscript van de oudheid (1000 voor Christus tot 4e eeuw na Christus), het Christelijk zorgscript (4e eeuw tot laatste kwart 19e eeuw) en het laatmoderne zorgscript (vanaf midden 20e eeuw tot heden). Met name het verschil tussen het Christelijk zorgscript en het laatmoderne zorgscript is voor dit onderzoek interessant. De kern van het Christelijk zorgscript is de caritas. Caritas is een begrip dat verbonden is met de katholieke geloofsleer en verwijst naar de liefde voor God en de daaruit voortkomende naastenliefde. Caritas wordt gebruikt om de hulp te omschrijven die een gelovig persoon aan een noodlijdende ander verleent. De motor van de organisatie van zorg werd gedurende het Christelijk zorgscript niet gevormd door sociale verzekeringen, sociale rechten of mensenrechten, maar door naastenliefde. Dit zorgscript kwam eind negentiende eeuw op de helling te staan en het laatmoderne zorgscript kreeg volgens Van Heijst na de Tweede Oorlog duidelijke contouren in Europa. De tussenliggende periode wordt door haar aangemerkt als een overgangsperiode. Het laatmoderne zorgscript kwam op tegen het einde van de negentiende eeuw, onder invloed van vak- en arbeidsorganisaties. Er werden onderlinge ziektekostenverzekeringen afgesloten, waaruit zieke werknemers een inkomen kregen en hun zorg betaald werd. Rond deze tijd ontstond ook het moderne ziekenhuis, waar zieken werden verzorgd en professionele medici en verpleegsters werkten (Van Heijst, 2011:17). Door al deze veranderingen werd zorg niet langer verleend vanuit (de plicht van) de naastenliefde, maar kwam er in plaats daarvan recht op zorg. De zorgvrager werd, volgens Van Heijst, drager van rechten. Hij of zij moest mondig en zelfbeschikkend zijn, zorg vragen en de regie voeren over het type zorg en de mate hiervan. Waarden als autonomie en onafhankelijkheid zijn in dit zorgscript belangrijk (zie ook Verkerk, 1994:56). Deze nadruk op autonomie gaat ook op voor mensen met een beperking. In Geven en ontvangen 31

17 allerlei ideeën over burgerschap van mensen met een beperking is autonomie de gemeenschappelijke deler (Ootes, 2012; Pols, 2013). Het is duidelijk dat deze verandering consequenties heeft voor de kijk op mensen die zorg nodig hebben. Tegenwoordig wordt er waar het gaat over mensen die kwetsbaar zijn gesproken in termen van herstel, participatie, eigen regie voeren, zelfredzaamheid, autonomie. Kwetsbaarheid die bij beperkingen hoort wordt gezien als iets dat actief bestreden moet worden (Baart, 2013). Ook volgens Van Heijst past hulpbehoevendheid niet binnen het laatmoderne zorgscript. Ze betoogt in haar oratie bij de aanvaarding van het hoogleraarschap Zorg, Cultuur en Caritas dat hulpbehoevendheid letterlijk en figuurlijk uit beeld gedrukt wordt 5. Mensen zouden volgens haar hun hulpbehoevendheid niet willen zien, omdat die niet te verenigen valt met waarden als onafhankelijkheid en zelfstandigheid. Ze schrijft: Het gelijkheidsethos en het ideaal van autonome individualiteit zijn sturende waarden in de cultuur als geheel. Daarin past geen Calimero-gevoel ( Jij bent groot en ik ben klein ) en urgente hulpbehoevendheid roept precies dat wakker (Van Heijst, 2011:7). Ze geeft aan dat dit niet alleen de zorgsector, maar de gehele cultuur betreft. Vandaag de dag zijn volgens haar zowel nederigheid, ( jezelf-klein-weten ) als naastenliefde op de achtergrond geraakt (Ibid:2011:23). Caritas doet vandaag de dag denken aan iets uit de oude doos en roept beelden op van bedelaars, afhankelijkheid en verstikkende relaties. Het onderdrukken van hulpbehoevendheid heeft echter directe gevolgen voor het geven en ontvangen in relaties. Waar mensen eerder vanuit religieuze plicht hulp aan een ander gaven, zonder dat ze er iets voor terug verwachten (behalve het eeuwige leven), wordt er nu meer en meer nadruk gelegd op wat de gever van hulp eraan overhoudt (zie ook Govaart en Moree, 2000; Baart, 2013). Een balans in geven en ontvangen tussen hulpvrager en hulpgever lijkt van groter belang te worden, zoals ook reeds in de paragraaf over wederkerigheid ter sprake kwam. Aan de andere kant is er ook kritiek op het feit dat verklaringen voor geefgedrag nu met name in eigenbelang worden gezocht. Berking (1999) suggereert: Contemporary Westerners are so uncomfortable with communalism and altruism that we tend to re-explain our generosity as self-interest (in: Osteen, 2002:19). Ook Uehara (1995) geeft aan dat het idee van de Amerikaanse socioloog Gouldner, namelijk dat mensen van kwetsbare medeburgers een minder grote tegengift verlangen, door de wetenschap structureel is genegeerd. Volgens hem houden mensen wel degelijk rekening met de omstandigheden 5 Zo letterlijk volgens Van Heijst (2011) dat organisaties voor zorg en welzijn hulpbehoevendheid niet in beeld brengen. In hun brochures, folders en op hun websites is geen gebrek te zien. Ze tonen beelden van zelfbewuste mensen en van professionals die op gelijke hoogte staan en prettig aan het communiceren zijn. 32 Lof der oppervlakkigheid

18 waar andere mensen zich in bevinden en verlangen ze van mensen die om uiteenlopende redenen met beperkingen kampen een minder grote tegengift. Hij zegt: ( ) the assumption that moral beliefs have causal force has not been popular in the social and behavioural sciences of late; and the adoption of a moral or deontological framework implies a paradigm shift (Uehara, 1995:485). Ook de filosoof Schwartz (1993) laat zich hier kritisch over uit. Hij zegt in zijn verhandeling over altruïsme: ( ) it is not good enough to claim that when individuals engage in altruistic acts, they also produce benefits for themselves. Instead, the claim must be that when people behave altruistically, it is because of the personal benefits from these acts. In the oft-quoted words of Michael Ghiselin, scratch an altruist and watch a hypocrite bleed (Schwarts, 1993:4). Schwartz (1993), Berking (1999) en Uehera (1995) betogen dat als er niet gezocht wordt naar altruïstische overwegingen voor het geven van hulp en zorg, deze ook niet onderscheiden kunnen worden. Ze impliceren dat huidige wetenschappers het nalaten om hierop in te gaan. In dit proefschrift is liefdadigheid echter een concept dat nadrukkelijk aandacht krijgt. Wat betekent dit veranderende zorgscript voor de hulpbehoevenden? Welke gevolgen hebben de hierboven geschetste heersende waarden van autonomie en onafhankelijkheid voor degenen die in een afhankelijke positie terechtkomen? Mensen die hulpbehoevend zijn, zouden, gezien deze waarden, moeite kunnen hebben hulp te vragen en aan te nemen. Daarnaast zou het ontvangen van hulp gepaard kunnen gaan met vervelende gevoelens, omdat afhankelijkheid niet past bij wat de norm is. In de vorige paragraaf over wederkerigheid stipten we dit al aan, in deze paragraaf wordt uitgebreider stilgestaan bij de mogelijke negatieve gevolgen van eenzijdige afhankelijkheidsrelaties. Govaart en Moree (2000) betogen dat het oorspronkelijke idee van caritas, ik doe iets goeds voor een minderbedeelde ander zonder dat ik hiervoor iets terugverwacht, ervoor heeft gezorgd dat mensen met een beperking jarenlang enkel in de rol van ontvanger van hulp terechtkwamen. Van mensen met een beperking werd niet verwacht dat ze iets teruggaven, waardoor ze in eenzijdige afhankelijkheidsrelaties verstrikt raakten. En die afhankelijkheid, zo toont Linders (2010) in haar onderzoek aan, vinden mensen met een beperking niet altijd prettig. Ze willen liever niet in deze positie verkeren en doen er alles aan om de afhankelijkheid tegen te gaan (Linders, 2010:115). Hierdoor hebben mensen moeite met hulp vragen en aannemen. Hulp vragen en aannemen is in strijd met het ideaalbeeld van de autonome burger. De filosofen Gelauff en Manschot (1997) betogen dat hulp vragen in onze cultuur hetzelfde is als een brevet van onvermogen tonen. Wanneer er wel hulp gevraagd moet worden, roept dit volgens hen gevoelens van schaamte op (zie ook Manschot, 1994). En ook Brits onderzoek van Lu en Argyle (1992) naar effecten van het geven en ontvangen van steun op een relatie en op het welbevinden van individuen, toont Geven en ontvangen 33