KOFFIJ- EN SUIKER-CULTUUR

Transcriptie

1 . BESCHRIJVING VAN UK KOFFIJ- EN SUIKER-CULTUUR IN HRÏ» PLAT MALEISCH EN JAVAANSCH, DOOR JAVAANSCHE AMBTENAREN, MET AANTEEKENINGEN. de &0$;- en MM& isca en TawaanscA 2ij'n ihgr^onrfen door <&n //eer A/r. 6r. 7'. //. ^Tmny, am^enaar?;an de eersfe Was*e, f/ians Presirfe»z< uan <fe;j «an _/MS<IW«fe J:fa assar, woeker ^o«<rofe«r MI P«>fca/on^fa«en o/" aanstaanden ftonfrofeur 61)' eyn <oe2ri^ ower a*t«cwfowres, waa?' Aem ieiend <e»nai«n me( dt icrme^n en M^drMi/fct'n^en, die in 6t)' die eu&mres m <7eirM^ syn., iepaaid^'yfc m die toee Zaató genoemde residents; en soo <e«ens fo< «en proe/ van ^e<./araansc/t JiaZecf, ^ooaz* da< in die u>estefe)' e stt-efen reeds is. j4/s2?<i«er«jpro«/daaruan mo^en deze caouiod worden:?oan AeZ i.s «ie< fe ^rezoot-en, da^ Ae<./araanscA daa;- rorf szecat ^resproaen ipordi, azs Aef

2 Ater ^escareven ia. Z>e«e stumew nj?n namely& Wi)"i6aar op^estefd in A«t aa<7 Jl/aZeiscA, en eerst daarna iw Aet JavaanseA ower^e-set: maar Azerrfoo?' is Aet Javaansc/i ïiiefs anders (jreu-'orden, a/s piaf met JamanscAe woorden. an^eaeninrjren 2ij/'n ^edecztezij'a van dere msender, «ara de«fieer J. Z>. ran herwerden, e«voor Aef t^e t-an den onder<7efeeaeraden m\ae«cr, waar door A?/n n(iai)ionderscaeidcn. op Java en *Sw?naira t«ï, o»i s(uö«n over die èeide, en oo^ o?-e»- de a?ide»-e cmzh<res, door oefacame inlanders <e Za<en ops<c^e?i, en die met o/ ronder AMH aa«teeifcenin(7en en ojomer^injren in <e senden aan dm Secretaris van Aet instituut Dr. J. PynappeZ, (?2., Zeeraar aan ' de,ft"onin/fczt)')fce yüademie te Z>eZ/ï. iliaar daarèt)" ^az Art raadzaam syn, om op Java die stuken aöeen in Aet JavaanscA t^ iatera opstegen, o/ afeaa»is «rst az&en in Aet JamanscA, en f daarna een «ertazin^ van ^ «ra^en in Aet il/<ifeï'soa.

3 BESCHRIJVING K O F F I J - C U L T U U R RESIDENTIE TAGAL, HET PLAT MALEISCH EN JAVAANSCH, EEN JAVAANSCH ANBTENAAK.

4 ATOERAN TANEMAN KOFF1J. 1. _L ilih tanah jang baik voor tancm Koffij: itoc ada 1". tanali jang item tjampoer inerah, en jang timboel glagali. 2". Tanah ladon baik: tapi trada tahan lama. Kaloe ada angin, trada tahan djaga pohou koffij. 3. njang timboel bamboe. 2. Djangan pake tanah, jang boesoek. Itoe ada 1. njang merah: sebab trada tahan. 2. njang timboel alangalang: sebab banjak akar alangalang, trada boleh ilang. 3. tanah lintjad: sebab lekas mati. 4. tanali poetih: sebab koffij trada bisa gemoek. 5. dimana banjak krikil: sebab akarnja koffij trada bisa pandjang. 6. samoeanja tanah, dimana angin terlaloe kras: sebab tocroes dadap tra inaoe timboel. 3. Kaloe soedah dapet tanah baik, moelaï boelan Augustus dibabad. Kaloe roempoetnja soedah kring, lantas dibakar. -t. Dipatjoel sekali, lantas boewung akarakar; lagi, kaloe ada kajoe besar, mesti diboewang jang djaoeh: sebab, kaloe ada itoe kajoe besar, nanti ada binatang namanja rajap en gendon dateng, makan itoe kajoe; lamalama kajoe abis, itoc binatang lantas makan pohon koffij en dadap. 5. Lantas diwelockoe doewa oetawa tiga kali, sampe matengnja tanah. 6. Kaloe soedah bersih, lantas taroh tali, soepaja boleh bikin lobang kentjang: lantas bikin lobang voor tanem toeroes dadap, lebnr dalem 1 kaki pesagi, djarangnja 9 oetawa 10 kaki. 7. Kaloe maoe tanem toeroes dadap, sasoedahnja dipotong, dikasih tinggal tiga ari di mana tempat jang dingin (ada djoega orang jang socka rendem tiga ari sablom ditanem). Pandjangnja itoe toerocs tiga kaki; dipotong serong; pilih jang besar, jang moeda. Itoe

5 / O Q ami (ism in IKI,JI IKI MI tn ui IKI >.UI «>> )im««<c7)iaswtfpayniï/)fl\ «^\ OJIifc7in.'i?IKTI^;iffoi-^fe)«r)IKT*\ t*n(wffo*-)«titfo/i «(tmi«5)*motiftn-^/))a»m ij «mi»»» <r)i C7 C 'crt O num «j<m«)^/>«\\ c_ x n-i» d>) J ibn»o ~i TI «I wij im«\\ 8. /ƒ i^u) W)^a»/ïj^ji»ntrr)?*j) us)) urt)*j)^ O o. f) O o «7itis))b»»)rt (}Ti\ n.j«sjoxeniw» i ujim»o* iru.wr. 6 ' <m\ micnm<uj»<ni<i)iilh>i «.4.im.«i«niu(nt»itis»j0icniMin4«n«o«<ui>»?J) ij^i V) ^ Tl a il M./>!,en (tn o?n ^<m)? 94 oi?a»a nj M «n»ai *r \ no nn M nr> «ni.-m-ï rk-*o<>i.io)ih>i?ji.ig) ^odjflsnïkï) '7i*jïtJ).uj^w ynibn isinmon.«w^jvijaji^^iljj «juynmdsï/w *a«ej!71»^hjllm^ IUI 9M «n.a>l 7. «i,j\ Mrjna?) i?i,m

6 240 dadap mesti taiieni oedjoeuguja ngetan ngidoel: sebab tempo rendeng oedjan dnteng dari koelon lor, makan koelitnja dadap, bikin lobang, lautas bikin dimana djalan aer, bikin roesak. Dari itoe baik toeroes di atas ditoetoep sama daoen djati oetawa koelit pisang, soepaja trada masoek aer oedjan. Baik voor bikin lobang sablomnja tauem. Kapan lantas tanem sadja, oedjoengnja toeroes di bawah djadi roesak, trada nanti timboel baik. 8. Toeroes dadap jang baik nama dadap srep: sebab dipoenja daoen kapan djatoh, djadi tanah gemoek. Kaloe dadap bong, trada baik: sebab pohonnja koewatkoewat dimakan binatang namanja gendon. 9. Sasoedahnja tanem toeroes, lantas bikin lobang voor tanem koffij, lebiir dalem djarangnja sama djoega lobang voor tanem toeroes dadap. Kaloe tanah gemoek, bikin djarang; kaloe tanah koeroes, bikin kerep, soepaja di tanah gemoek itoe tangke boleh pandjang: sebab di tangke jang ada boewahnja. Kapan tanah koeroes, itoe tangke trada boleh pandjang. 10. Kaloe maoe tanem koffij kampoeng pnger, loewoeng djarangnja 6 oetawa 7 kaki pesagi, lebar dalemnja lobang sama djoega n. 6 en 9: tapi toeroes dadap 1 baris, koffij 2 baris. Kaloe ada banjak kajoe oetan besar, tra oesah pake toeroes dadap. I 1. Boelan Julij mesti bikin dederan. Mesti pake koffij prampoewan, jang merah toewa koelitnja; lantas dibikin kring dengen angin sadja, trada dari mataharie; lantas dideder jang gepeng ada di bawah. Pi atas mesti ditaroh pajon, soepaja trada kena panas; disiram *adja. Koewatkoewat ada binatang namanja loewak, makan boewahnja koffij, jang djatoh kendiri, sebab snmpe mateng itoe koffij. Kaloe loewnk socda raakan, kapan loewak boewang aer, itoe koffij kaloewar toeroet kotornja loewak» Kaloe. boleh dapet, itoe banjak baik voor bibit: sebab koffij koffij, jang dimakan loewak, ada tandanja, jang koffij soedah sampe toewa. Itoe dederan mesti ditaroh deket tanah, jang maoe ditanemi koffij; raesti djaga, soepaja trada koerang voor tanem sadja, tetapi voor soelam djoega. 12. Temponja tanem pilih dederan jang bagoes, jang trada koening, en akarnja trada dimakan binatang, jang trada bengkok. Trada

7 2*1 ^i'nasntfll?* <rwa/canj&ïiji//imik7ïfl\ toxljtffotmtruwntaji n «m ti o*» -j«<o <m <$w «s» ayn«^ i o» <w> > as oi «sn > o~» jn «sn o ««io m icn»im i»/jaïf»rtmsn*a^aainiu»i M» i» n ra l ^«O O iisn Tj <M ITJD IM 11 IUI J o-j fl <M jmfl «J cm n «> ;* on an «.ij iu> J* m n/n \\.,,.«Si«cm\ <tf «! ai na/n wnirmja/iaw j_-j_..^_-j.j..^. ;\\ 9. ^»j»^ie»~ji»q(ljja»ajra*riok ^ «i»ife«n*4 jm«iik7iinoti«iihi^^ i u\ (Sniiitn \ aiituao^ien(un<nm) t IKJ*»OJ «O K»<^ IOJ) <^2/7\ <nim^ M-^*«s»<L/n<n«'tB?tfrttf 'Co 10. IM;^ J>i«sniS(3ioii i /Siiuici(CniSiorjiii(MiE7«jn(min«u 6 *ynit5i),ui ü\ mj.ii») Gr *i. f 5 ' / f (isnmj*»^?«i)i^o7j«sn-riayiitoiayi^\\ 11. ii O-J}*riffofft»aaifl^iao^(Uï(&jfli./fl.JïT)iwTrt (tritionffrti^(ui(i/»f^ïayn JÓJ «J» «en nsn ^*»Êrt<TIOTT^)«3»O)0<T^\ ij tinrr «ni5w»m«*i»oa5ïo~a^ifffmria«tjfln <n«a»«7-m»j«woti^»^i«^)^\ ajaii» «ri«n(simin«jn»ö>«o^i(ct>(cti«ni^\ im«?n«?io)«nmiicn «iin«sn»u»^i^«jikrinji«)ji»nj» 12. * t ó f c ó iji;iii4im»a v im».ijtt*n^«.i*»»

8 242 ïuesti ditarik, tupi inesü digalih, soepaja uiciigaüli sauia dipoenja tanah. Taroh di mana lobang, jang soedah tersedija, lantas dibikin rata, en diiudjek. 13. Kaloe soedah tanem koffij, tanah jang miring mesti bikin galengan eu slokau, soepaja, kaloe ada baudjir, trada bawa tanah jang ditanenii koffij: sebab dipoenja akar djadi telandjang. 14. Toeroes jaug oeinoer 1 taoeu, kapan tempo oedjan, dirantjas, itoe ada jang dipotong tangkenja jang ada di bawah, soepaja trada bikin roesak sama pohon koffij. Kapan soedah oeinoer doewa taoen, dirantjas lagi-, atawa dislobok, itoe ada jang dari doewa pohon boewang satoe, oetawa voor trada melawan sama tangkenja koffij. 15. Kapan ada pohon koffij jang timboel tangkenja solor, itoe solor mesti di boewang: sebab itoe tangke trada beboewah, bikin koeroes pohon djoega. 16. Kapan ada pohon koffij jang terlaloe tinggi, mesti dipoenggocr. Tapi itoe djarang mesti djadi: sebab orang jang trada mengarti itoe baikbaik, bikin roesak pohon. 17. Boelan Febmarij, kaloe kentara ada dadap oetawa koffij jang trada timboel, oetawa jang timboel bengkok, oetawa koening, mesti di ganti. 18. Voor poengoet koffij, mesti pilih jang toewa, roepauja raerah toewa. Mesti djaga samoewa orang mesti pake tangga, soepaja trada bikin roesak pohon koffij: sebab orang kapan trada pake tangga, tarik itoe tangke jang tinggi dengen kras, apa lagi loeroet itoe tangke. 11). Kapan soedah dipoengoet, lantas bawa di paseran, ditaroh larogan. Lantas dipilih jang besar, boleh bikin koffij krosok, jang ketjii bikin koffij klitik. Lantas digiling, koelitnja diboewang, koffijnja. ditjoetji, soepaja ilaiig jijiclnja, didjemoer, taroh di mana lorogan. Kapan soedah kring, ditaroh di inana loemboengan. Kaloe soedah dapet scpoeloeh ari, dikaloewarken dari loemboengan, didjeinoeï. lagi; lantas siinpen lagi satoo malem. Lain ari ditocmbock; kaloe soedah ilang koelitnja, dibawa di goodang.

9 243 <ru ö «n «o < il JO^ DO) n3> Itrt <W71 _/«( 0 J.T) fl\\ 13. «>j\ Tiïo 14. mm»?»?^ ifll«sn(il«oiu o^»»«*yn ^ no f IM -a»i&? ~yim n jo»jj»mi «n.j» <ui jj w? *a w 15.»ai»»iMin(Cnii6n»n_Ti«io»^.-.IO &» axi-9i.1,17 n3 IKM 17.» èn»i I»U^ */)» ^U(»juQi 18. rnt)\ ) n5» ig (lyn.ist) «ii «7i (TM Tl «wi«\v 19. ^?^.Lu«n^«iCd~a Day»ipn{\ «.ife»<ticn «n«:»,-»(>^iitjj Murnuoi»x»flnol ^!il/ni) H/l (T? Oi T) ^./S7) 0*7 -i-a,0*1 'ÏXÏ \ VÓ icji7 -^7 ^ ' ^p ^-1ff/ïtf 'H jiïn */w 1 *rt onfl'^i \\

10 Binataug jaug bikio roesak koffij, namaiya 1 gangsir, i rajap, o gendon, 4 ban^ji. Ada djoega akaluja voor boewang itoe binatang. N. 1 tahah koffij digalih; kaloe djaoeh dari pohon koffij, disiram saina aer panas, n. 2 en 8 trad» akalnja, n. 4. bikin a$ep dari merang en welirang. 21. Sabloui itoe paseran dipake di sini, orang sasoedahnja poengoet koffij, bawa itoe di dijapoenja roemah, lantas bikin bresih di sana. Tetapi, sebab orang trada djaga baik itoe koffij, taroh di tempat basah, koewatkoewat dipoeuja anak main itoe koffij, djadi, kapan,. itoe koffij dibawa di goedang, ada banjak roepa en koerang bagoes. ;., Dari itoe sekarang ada lain atoeran, ovang mesti bikin paseran deket kebon koffij jang besar. Itoe paseran djadi roemah bamboe ketjil, jang saperti roemah panggoengan. Di dalem itoe roemah, temponja orang poengoet koffij, dijapoenja bini dan anakanak tinggal di bawali itoe roemah. Di bawah pajon ada doewa lorogan. Itou paseran, kapan itoe kebon soedah diboewang, sebab brenti bebocwah, dipindah di lain kebon baroe. Sekarang itoe kofbj djadi sama djoega roepanja bagoes, en trada ada koffij jang boleh melawau sama koffij Tagah sebab di lain llesidentie trada atoeran begini.

11 H \ «a v cfn «1 N «.i 21. in"^r»(m;w>\ «nij«o» warn «Kirn* tffl-iimi Mimijm)> (tjièi ièi»uiim«m«31 fl «i -»w*a.m -"> «n ^ "2^ *» «*< *» ^*" «* *J"*> gj "' "' 4" 7 "'"'' m (rn<e»wi»\ (M «nil l ^ ^ «i«/n\»^«sn»i.t^»hk»him»^ijo?i IIM»IKTI n<m">i^«mi«n j^i/n«sn

12 AANTEEKENINGEN. BJ. 839, reg. 1. Het woord MMITIMI wordt liier iu het Javaansch gebruikt in den zin van liet Maleische <i loer an, «yrfja^. En zoo wordt ook aan het eindi: vnn dit stuk «-na/nei^ gebruikt in den zin van jvr^a/, als Passief van het werkwoord cinsip in den zin van het Maleische JK H^«<O<?J-, re^efe». De *oj!/, hier volgens de oorspronklijke Arabische benaming»o»» a» \ wordt gewoonlijk elders, ook in het SoerskRrtasche, volgens de Hollandsche benaming i»ju genoemd. T. R. ift. 239, r. 2. i&jgpasn^ is hier een Krama-vorm van o<ru?> die te Soerakarta niet in gebruik is, en daar Xroma-ffoMom genoemd zou worden. De schrijver gebruikt later, zoools in de laatste, ook zelf IJC>? in Krauia. 'f. R. V i?/. 239, 3. M B i n j t,«!t y beteekent «gj-jvotu/, door slib gevormde grond. ran *u«\ slib en alles wat met een overstrooming meegevoerd op den grond bezinkt en achterblijft. T. R..Bi. 239, 4. Het gebruik van K m\ Krama K m\ in een zin, zooals hier, voor /«KOTCT», 4o«rf«i, is niet goed Javaanscli. T. R. Bi. 239, 5. itrna^x o f r a g n is geen Javaansch: het Javaansch is ^JN o/«sn i j^ K.N., of N., en dan }<&}\ K., ook wel ij- niwjiin^ Wrf. T. R. JB/. 239, 8. Onder osunnr&oniin^ verstaat men een grond, die niet spoedig lul water absorbeert. G. T. H. H. Het beteekent dus een *<»>««grond, in tegenoverstelling van o3«8i«aen\ een «i&, eigenlijk mo««fö^e, grond. Het onderwerp van het volgende ^n/fii7r>»u-oiak^ is natuurlijk de koffijboom, maar dit onderwerp had dan ook in goed Javaansch genoemd moeten worden, even als in den volgenden zin; daar anders het voorafgaande o&«m»8i;c7n»o^ het onderwerp wezen zou. T. R. Si. 289, 10. De koffijboom heeft namelijk een stam- of pen-wortel, die regt naar beneden in den grond groeit, even als de sparreboomen; en, wanneer die stamworlol in zijn vorderen groei belemmerd wordt, dan begint de boom te kwijnen. Zoo bejiint de sparreboom te kwijnen, die in een zandgrond geplant is, waarouder een laag oer ligt, wanneer zijn stamwortcl op deze oerlaag stuit. Men ziet hieruit, * vnn hoeveel belang het is bij hot annlrggen vnn koffijtuinrn ook daarop te let ten,

13 247 CM vooraf te onderzoeken, of de bovenste lang vruchtbare teelaarde wel diep genoeg is voor den koiïij boom. Want zou dit, nninelijk gebrek aan een genoeg diepe vruchtbare teelaarde, wel niet de ware oorzaak zijn, dat zoo vele in den laatsten tyd aangelegde kofljjtuinen zoo spoedig gaan kwijnen, zoodat zij reeds met een jaar of acht afgeschreven moeten worden, zooals men liet noemt? Andere toch, die reeds. twintig, jn dertig of veertig jaar oud zijn, geven nog goede oogsten. Als men met zorg sparreboomen plant, en er onder het zand een oerlaag ligt, dan steekt men die oerlaag door, opdat de stamwortel er door kan dringen. Zoo zou men ook bij het aanleggen van een koffijtoin, indien de bovenste laag mulle teelaarde niei diep genoeg was, den grond op de plaatsen, waar de boompjes geplant moeten worden, tot op twee voet, of nog dieper, moeten laten omgraven. T. R. 5/. 239, 13. De vorm «yniouni^ wordt hier in den zin van «3/黫jn», te^i»»*h, gebruikt. T. R..B/. 230, 12 t>. o. *^>"'jjcj3?» ^ zal wel een min naauwkcurige spelling zijn in plaats van CKTJ'T»«jiMI^, en is dan het Passief van ICI^MTIMIA, een door herhaling gevormd werkwoord van den grondvorm Tt*^'* Dit werkwoord is mij van elders unbekend, maar moet volgens het nevensstaande Maleisch beteekenen, den grond t«m iror/rfj zuteifrftt, misschien wel eigenlijk den grond K j</(-r«wt>m, zoodat het verwant is met *n TI *rn*^ van den grondvorm «TI TI OOMW T. R. i?/. 23'J, 7 F. o. Het werkwoord.onifflv en de grondvorm iüow\ zijn mij van elders onbekend, maar Lin^n zal wel in het Tagalsch beteekenen, wat elders ïi<mi genoemd wordt, namelijk een /*/'», die gespannen wordt om regtc regels of reijen te maken, siooals bij het planten van het een of ander in reijen. Aimi beteekent dan «(c< «t»m ee» #ƒ» fcquiimat. T. R. i>7. 239, 5 f. o. Voor ajjjcïjokaa (in Ngoko MITI\) ZOU in goed Javaansch het woord «7«J»IXTI gebruikt moeten worden. T. R. -B/. 239, 1 M 1 i. o. *rfas»^# beteekent hier, even als het Malcische *<I>;JJDCTI, Uim, a/x-(7^/)?», «/^aii«>. n?nt>^iun'n>a> hier, Zaten fo'^y«i. T. R. /. 239, 1 t>. o. iwn^i>jii^i7;\ beteekent «c/wéni a/, van het Malcische en Socndasche ^(M^-ri2\ «c^ainje^. In het woordenboek van Marsden wordt cju«verkeerd als sérang uitgesproken. T. R. 2J/. 241, 2. In Tngal wordt de u niet als n uitgesproken, en schrijft men dus

14 248 ook «5<w> taasjjii, en niet ^*,'II»JN manjuii. Zoo ook later «J Q\ teano, en niet»^«i\ «>a (*<MCA, wokif), i/nnrm anovz, en niet ^fu»irm)\ ótóa (/orfafer). J5>MJ, numjrifa, en niet ^ 4i*o>\ ma^ia. T. R. ' 5J- 241, 4. jnnq^cnifj^im^v zooveel als *orf»< p;>««j in het nevensstaande Maleisch, is met verwisseling van de keelletters afgeleid van <TrjiÜ^,cm<rn^, dut volgens Gerickes woordenboek rf«* ito«ra» rfen iïran^ beteekent. T.R..ZM. 241, G. ii^iijjisixtj^, dat mij van elders onbekend is, moet ^p/ffnfcj7«aferffe0tf»*«tj0totfd/*tofc beteekenen. Vrg. nöi^,tjjij^ p v. o. T.R. Si. 241, 8 en 9. Het onderscheid tusschen ui-wi.ti-a^ii/ia en «ïfunniüa is mij onbekend. T. R. JM. 241, 15. *7-n?&i&«W<i>»<7!^<mi 3^»oi{ii&«jim0\ Dit schijnt te beteekenen: waarafj<?» tó aa»j afe temra is rfai afe ffr»^fen 2>M«n, en de schrijver wil dan hiermee zeggen, dat het daarom van belang is, dat de takken op vette gronden vrij in de lengte kunnen uitgroeijen. T. R. 5i. 241, 17. K«TOjw>CTfc7-*0$/ en jp<!#«r- o$/' zijn twee benamingen, waarmee hetzelfde beteekend wordt, en die hier door den schrijver bij elkander gevoegd worden. T.R. 1?J. 341, 13». o. *^ mn? wordt hier, en verder in deze stukken, dikwijls verkeerd voor ki & gebruikt. T.R. IQIKI? is een Kramè-vorm van iqnj)^\ dnt reeds Krama is, en dus een Xrama-rfoMoe». T. R. ü. 241, 11 t>. o. iri(ct^is^aq»2^ beteekent bier aan «V» «otw «foo<jwfcn, t««>«k»«rfrfroo^ctj.van elders is het mij onbekend. Het is gevormd van i&<c7«r}\ een andere twoelettergrepige vorm als Mianjofl, van den eenlettergrepigen grondvorm ICT»O^\ T. R. i?j. 241, S r. o. De uitspraak van IWIU.»**» ^ of aja,e»»m^ met Pëpët in de laatste lettergreep, is algemeen langs het Noorderstrand. T.R. Het gebruik van "* in den ïin van moj is mij van elders onbekend, zoo ook dat vnn «> «IM^ in den zin van rfrat, iu plaats van asnui of n ).^n\ T.R. /. 241, 3 t>. o.»^»v)«^ beteekent hier injo^/tny, of een ptoi< <ƒ ioom, oïi?»oor *n» o«<ir«i««*? tb cfe ;j&zofe ^<K?1, tn^eio^, toorov. Zoo ook beneden in het volgende»tnk, 8 oio^ru^ w»^«4offif worav», e n i u m g m) i»jo«tó<fi, tnioeileüa^. T.R. Bi. 241, 2 r. o..toizji-nj^ beteekent hier niet, zoo als in de voorgaande pnragrsaf, towtoij, maar ^oifffi»^. T.R.

15 249 im. 241, 1 v. o. Meu moet ook zulke plantjes kiezen, die huge rcgte wortels hebben. G. T.T.H.. 243, 3.,S,ö«.,,/33»o^ beteekent hier de boompjes met den voet wu/-. T.H. Ook behooren dan de boompjes met klapper-bladen (<Ö»-D»,»J bedekt te worden, om niet terstond aan de zonnehitte blootgesteld te zijn. J. D. v. H..W. 243, 6. Vreemd is bier het gebruik van &,&^,, -«j,,,, voor het Maleische tëlandjang, Woo/, osrtfooz. T. R. Ji. 243, 8. Het werkwoord (ga»m0 is mij van elders niet bekend, en even min rantjas in liet Maleisch. Het moet op«we//«t beteekenen, en schijnt verwant met (g "^v dat volgens Gerickes Woordenboek a/ifop_p«, beteekent, van -njom^n «ƒ, a#«*«i»«,, «jftrfap*. Voor MM^I, «/W<*y«j wordt anders in het Aïaleisch rantjoeng of ranting, en in het Javaansch «rt«s»?\ of *n«n;i%n en eiiuiui ook wel 'icii&).^»»jj»\ gebruikt..bz. 243, 10 en 11. ^cj^nm»*^ moet hier *ttóa«n beteekenen, eigenlijk»»/- /«rffe». Vanhier in Gerickes Woordenboek «^i^cniw»* ^,»«^«. T. R. ^i. 243, 12. Het werkwoord <:»i<ojam^, van den grondvorm «Cimiai», het Maleische *a»^*oe<, is mij niet lekend als Javaansch. Het beteekent volgens het MaleiBch Ainrfeye»,»» *&>^r jfaan, iefemmeroi. T. R. /. 243, 13. ^iut^«6i wordt in Gerickes woordenboek verklaard door ff«t worifrf <ft*f ioea» <fe» j7ro>m! «i«o»ic. Dit zal moeten zijn?ra «# <fe /e«<is foo<. Het beteekent in het algemeen m K»a#erA?o<. T. R. BZ. 243, 14. itaj^rtr»»^ zou in goed Javaansch «^i^,u)!j moeten zijn. En schijnt, indien het geen schrijffout is, voor m-3\ <for, hier zooveel als het Maleische im'sj te beteekenen. BZ. 243, 15. «o^ bet. hier ifop/ie». In het Javaansch zijn hier bij het afschrijven de woorden overgeslagen, daar men in het nevenstaande Maleisch voor leest: "Tapi itoe djarang mesti djadi;" <fo^ rfi< mo«< «e&iarm>l ^Maitmb». T. R. Bij groote aanplantingen is dat toppen van de boomen ook op den dunr niet vol t* houden. En hier had gesproken moeten worden van de noodzakelijkheid, om de koftytuinen gedurig, voornl in de twee eerste jaren, wanneer er veel onkruid in groeit, schoon te houden (n/nimiisn). J. D. v. H. BZ. 243, 9 r. o. «fj^isn/f beteekent o/irfroojo**. G. T.H.H. B7. 243, 8 p. o. De afleiding en eigenlijke beteekenis van het woord u«^-n

16 250 <wi/i is mij onbekend. In liet Soendaseh worden die schuurtjes.u<mi.'m«n* eenoemd; maar ook hiervan ken ik de afleiding en eigeulijke beteekenis niet. T. T{. B/. 243, J ni S». o. Het woord uirujii-njjrnikt^ beteekent, geloof ik, &w/i?, anders <n»wnt>ot)»24 of ««JTITMOWWT^ Kr worden groote platte bakken met* bedoeld. T. R. B/. 243, 7 en 6». o. ni*oi<.!»»i'nfl wordt de koffij genoemd, die op de Westindische,»& c? JVTI^, die op de gewone wyze bereid wordt. (J. T.H.H. B/. 243, 5 o. o. isiimiui^ beteekent ^«tf &>peri^e, of coom. G.Ï.H.H. ' JM. 245, 1. i/nitï is een Krama-vorm, Krama-doesoen, van n/nuw T. R. Bi. 245, 6..fcjicnijjj beteekent t* t i«-ooi»i«< /«/ «e» <ƒ«?«. 'f. R. nun,»«t^ beteekent zooveel als nmrmief.m-ti, de stengels van de rijstplant. G. T. H. H. Volgens het nevensstaande Maleisch moet het trouwens ongeveer hetzelfde beteekencn als ti-rin ^roo^e «fo#pi?a* of,ffroo, en hnngt waarschijnlijk zamen met het Malcische!)<?»«a, koren oosten. T. lt. B. 245, 11 e» 12. ivnm«n?»*ii^tji is geen zuiver Javaansche uitdrukking, atoin ^.tpi»»2,j beteekent alleen het gedeelte van een erf (^iui?c?^a/n(ky) dat achter het huis ligt, een /So/" of ftren ac^^r ^«i te. In het Soerakartasche wordt een *o/"- _/J;V»j» of A'O^pZan/a^ff tj^*7iiinil««j^ genoemd van ^«OIJIUIW Van «Ti^dJi zou het dus (Uurn?inM/^ moeten zijn. T. R. * B/. 245, 5 t'. o. *ii.!i//?m«iji^'*i?q^ikj0 is een taalfont voor niama^'njfmjjiivn (TL? ^\ i. K. B/. 245, 4». o. Ook hier zou ;i/n/nm>?? in goed Javaansch lumnnat? moeten zijn. T. R. De hier zoo hoog geprezene gewoonte, om de koffij niet door de Javanen in hun désas, maar in daartoe bij de tuinen opgerigte loodsen, te laten droogen, maakt de anders niet zeer bezwarende koffij-cultuur zeer drukkend voor den Javaan, omdat hij daardoor genoodzaakt wordt gedurende vele maanden met vrouw en kinderen in of bij de tuinen, dikwijls ver van zijn desa, te kamperen. Ook is het op die w\jze niet mogelijk, bij de levering van de koffij aan de pakhuizen ieder voor het door hem zelf geleverde individueel te betalen..1. D. v. H.

17 BESCHRIJVING ivikeb-cvltvvb DEN WAD ANA VAN SRAGI IN PEKALONGAN, MET ONDERSTAANDE COMMENTAAR TOT VERMEERDERING EN VERBETERING DOOR DEN MAS RANGOA PATIH VAN PAMALANG EN DEN ONDERKOLLECTEUR VAN PAMALANG, BEIDE VROEGER WADANAS IN HET SUIKER-DISTRICT PANGKA. X igi mana mesti bikin tanah njang maoe ditanemi teboe? Segala rocpa tanah sawah, njang baik ditanemi teboe, itoe ada tanah njang klimatnja sedeng: sebab, kaloe tanem di tanah dingin, betoel baik roepanja teboe, tetapi koerang mendapetannja goela. Dari itoe lcbih baik tanem di tanah sedikit panas. Maski teboenja koerang baiknja, temtoe banjak goelanja. Kaloe 9oedah dapet tanah sedeng klimatnja, mesti priksa, apa gampang voor boeang aer, kaloe tempo bandjir. Lantas oekocr brapa baoe mesti tanem voor taocn di moeka. Itoe sawnh moelai garap voor tnnem padi boelan Augustus oetarva September, soepaja di dalr.m boelan November oetawa December soedah panen. Kaloe soedah panen, baik kasih tinggal itoe tanah satoe boelan lamanja, soepaja dipoenja asem kloewar; djadi boelan Pebruarij moelai babad en bakar dami.

18 1. Dibabad dipoenja dami, lantas dibakar. Kaloe soeda kliattau separo kring, diwloekoe sampe rata dipoenja weloekon. 2. Dibikin got bebaon, di dalem satoe baoebaoenja, lebar ampat kaki, daletn tiga kaki. 3. Itoe tanah penggalian dari got diboeang di tengah, sebolehbole'i dibikin tinggi di tengah, dan dikasih tinggal djemoeran sampe anam oetawa toedjoh ari: liat itoe waktoe panas. 1. Dibabad dipoenja dami, lantas dibakar. Kaloe soedah abis, lantas bikin djalan teboe lebar 12 kaki, dan slokan bebaon lebar 3 kaki, dalem 3 kaki. Abis bongkar samoea galengan sawah, lantas diwloekoe. Trada mesti itoeng brapa kali wloekoe: mesti liat: kaloe tanah soedah mateng, boleh brenti wloekoe. 2. Itoe ada betoel, en perloe bikin slokan gondang, djarang 4 oetawa 6 toembak, dalem 1 kaki, lebar IJ kaki. 3. Itoe ada betoel, tetapi tra-oesah toenggoo sampe kringnja tanah. 4. Maski misih sedikit basah, boleh lantas bedeng. Njang maoe dita- 'nemi bibit, mesti gebras (orang Pamalang bilang #0115*0*), dan mesti tinggal sedikit ari sampe itoe tanah djadi kring. 5. Kaloe maoe tanem, itoe got (orang Pamalang bilang sfoto). trada

19 a.. a a a n iwi Km (üi nm in mi ~n (Ki o MI _Aasin ari EJI,Ji (Kin tuin (o asm (m mm ikii nnnntuin (CTMimaTniKiiiiaiauJi_*IKIR CJ 4 Id- I 4 1. ii wi.'3 «sn jen «p <S \ iri.7iis».^«aj77?inarr(»\ &i»a«j)»jieii 4gg«s>)»i»j«ii«*u 2. II Jrtl»Ofei71ïl4»'fc?'«'»l*^*M-&'*-T''3'S>-^«Ö'>^W<> ''^*^ Jrtl»Ofei71ïl4»'fc?'«'»l*^*M-&*-T''3'S>-^«Ö'>^W<> ''^*^ (O «*I «Jl «3 1/ I rm CO ' CT D *** CO P 1^l\ «aèn Ig» OT1 «71»VT7 W 3. II i L j M J < t y j c r i i j i n? ^ i " i i 5 n la5na3wlil^^«^ «.jm*tnoi 1. ^ HTH^CUMIEJMIUIWTIJ rasj^sui 8^i-?.Mit?~^»(T^ OTJ) ai-mi no fei Ma luiimasnfmwnikiiv jwicni^immimi\»mai >*i«tn/^»yn? 2. II un^9^"win^'?!a'v''^»^»«s»l)in4«>imiy^inji^hmj'^^j»<t7t»\ W O M-M «nfftnum^ 1 w»i#i\ <ommi»p»?«flict^j^i 3. öfs>a i f B M ^ e i 4. &i os»ij»ir»jmik»t>^\ a-»«n>.t< X7

20 Kaloc soedah kliattan kering, lantas dibedeng, doewa kaki dipoenja tinggi itoe bedengan, en tengalinja bedengan digebros, semengkin dalcm, semengkin bagoes; dan dikasih tinggal sampe kering itoe tanah. 5. Kaloe maoe tanem, itoe got dikasih aer penoeh, dan di mana tempat bibit, dikasih lobang: itoe lobang semengkin dalem oetawa lebar, semengkin bagoes. 6. Pengambilannja bibit mesti ambil njang moeda, di mana oedjoeng: tetapi bolehnja potong djangan sampe kloewar dipoenja pocpoes. Itoe bibit sedikitnja mesti ada tiga mata. Itoe bibit tadi didjemoer bediri, matanja mesti mengadep di atas, sampe doea ari poenja lama; lantas direndem, ditaroh di mana aer njang bedjalan, satoe malem poenja lama. Soedah dapet satoe malem, lantas ditanem: bolehnja masang miring, mata di atas; trada boleh lcbih, mesti kliattan satoe dim. 7. Soedah tanem, lantas dileb sampe basah itoe tanah samoeanja. oesah ditaroh aer: tjocmah di mana njang maoe ditanemi bibit, itoe soedah tamtoe mesti dibikin lobang. 6. Ambilnja bibit ada betoel: tapi tra oesah didjemoer oetawa direndem: timboelnja sama djoega. Kaloe baroe ambil bibit, lantas boleh tanem itoe ari djoega. Bolehnja pasang miring matanja mesti taroh di sablahj sebab, kaloe ditaroh di atas, tjoemah mata njang ada di atas, njang boleh timbocl; mata njang ada di bawah, tra boleh timboel. 7. Itoe ada betoel. Kaloe banjak oedjan, tra oesah leb lagi, slamanja gotnja tra oesah diisi aer, dan tra oesah disirati sampe separo basah. 8. Sandenja kliattan timboel, tra oesah diganggoe apaapa. Kaloe soedah dapet 20 ari, tjocmah njang mati, lantas disoelam: baik pake ipockan (orang Pamalang bilang «fafcro»). Kaloe soedah oemoor satoe boelan, boleh bikin bersih roempoci njang deket bibit; tetapi

21 ii *»»arfi»ii>» *J~4Jp»»!.»M^'PM afcukivnnctmizjiwnff&f»i»»ft&n??i au «J («rna»jm «Sirmonici: jn»^ *%HJI M «.-n o?i «8i\\ 5. ii ikn«5nii5»icn<naji«jr>*ai&>^ im»a»"> «<IT>'nffl'M"»»QIJ^IIIU-I «iiicn jni^ W tit W? ~71O (KI rtjl/nfmflofl/j^nwtlctl ISÏM W7ï»Jl71ffOlf ^Ï1«7T4\ 6. ii joikrpfcnat! «511 ^/n flïn/ö 17» ïtu ; tfbï 3013^1? i LTI \\ '*''J»''' po i S M iljj ajt«\ rl«fe»fji(toi(mri7iknj'um «7i*jij<Ti»a'n M ; HM it/n ILI 0VT1? «Sri 8 (tu fffil (ÏXjj 0>l (E?-^ï ^\ ffv«.lo(na0x1.^ï*o<miktfl\ (V^9 9 atfo~/ï#/7ljgo«7ï-s«<w 7.»»Jï(E»~tKiM 'ii) <rufer»<tiil7)(ia«ti^ iniltiotiicnna»j~4 «il«sn» 6. H $*"' *" Kl«8. oji ^ «n IM TI gj 7i M v«-s» IL» T2I ^ <en ^ IMIIKIJ\ ittimtji if.i jnra

22 250 Kapan soedub rata busahuju, kintas diboeang ubis itoe aer. Sandenja soedah kliattan kering lima oetawa anam ari itoe taueniau tadi, gotnja diisi aer, dibikin sirat, sampe separo basah. 8. Sandenja kliattan timboel itoe taneman sampc 13 oetawa 14 ari, tanalinja di inana pohon dikorek, dibikin kendoer betoel, dioeragoerag, dan ditoetoep, itoe bibit njang kliattan tadi, dan dikasih soelam. Itoe soelam, soepaja rata, pake bibit ipoekan. Dan sandenja taneman soedah oemoer satoe boelan poenja lama, lantas dipatjoel dalem, kanan kiri, lebar S dim tepooter itoe taneman dari patjoellan; semengkin dalem, semengkin bagoes. Kapan soedah oentoer doea boelan, dipatjoel lagi itoe bedengan sampe tinggal separo, semengkin dalem, semengkin bagoes, soepaja itoe akar boleh djalan djaoh. 9. Liat 'dipoenja roepa taneman, kaloe koeroes, semengkin kerep dipatjoel dalem, sampe tebalik itoe tanah, di dalem djatoh di atas. tra boleh deugen kras; mesti atiati, soepaja akaruja teboe trada kena patjoel. Kaloe soedah dapet oemoer doewa boelan, bibit njaug kliattan, ditoetoep sama tanah. 9. Kaloe teboc koeroes, itoe ada betoel: tetapi kaloe teboe gemoek, tra oesah oeroek besar sabloemnja kaloewar dipoenja ros: sebab, kaloe ros beloem kaloewar, lantas di oeroek sadja, temtoe trada kloewar banjak anak. 10. Kaloe teboe oemoer tiga boelan, dipoenja bedengan diboeka, dibi-. kin rata, dengen ditjongkok. 11. Kaloe teboe oemoer ampat boelan, mesti dioeroek sedeng. 12. Kaloe teboe oemoer 6 boelan, mesti diaroek tinggi. 13. Kaloe banjak oedjan, mesti djaga saraoea slokanslokan. Di mana ada slokan njang aer tra boleh djalan, mesti lantas boeroe gali, soepaja aer bisa djalan, djangan sampe aer tinggal di kebon teboo. lui atoeran njang dipake sama orang Tagal dan Pamalang. Segala

23 857 (l W)iriaLJ-y7.7l) KIWI M JIU n n osn»itw w nyn IL» «?I *JI /> ~A jo «Si *n 7t» ^ TV O»I <M «U -vn osn n» #1 «<i W «ï ~4»i,...»nav)^» imxunaaiijï&jihtfl «nfmeijsfilj jo«siosui«in»o.u wil/notios-dum» DJ ayii <m IE» 8. ii (i^iu»isii^imc7nji».tiinj»~4^ik7jibn*i»ikt^ Ti «ailfl «Ufl a3 ILJ ffo~<iit) oti _/nil (ma ÜJB «AI JO tsn itsn (L^^ M jju«««m,im ró «n «sn <o in^99oa/n\ «Tiiri>9(Mj*a»j[irw/Eflfl\ (W(jr7«7)<x/ii7Vi( y»ff<7^ 'M iw in «il ï (M «sn.-anuifm (CÏI(BWftsn-/n(W«Tio<M' n/nn5niuioffotfoja57ïiftïi 7iM-si!E/i fl»o^ri^ (Wffrrï *rw jn lè»m»jikl,9»b»ik8<1>llllffj»j«ie?ll«3101(ullbnomiljllk1fl\ (OllM»OTIU>»ITM*n*'(».Vl {\ «j»fn «n icri «sna «*> urn *J 01 il7i\ «<U4» «7 <U1 IJ <tu! Jfl IC1 IK) w) ^ l& Jffl Èll ict) ^ fcll CTJ? UJ IL» IK71 fli <CJ *a o o o o O O o O o. 11»oiC7iijt7'rjiiw»a.<Ljap^jfjjiMfl r&)milii<r>)'n O»». oooo «aicniwiiwijimtiikjn miunotiimibnfcsirami 9. ;/ ija-u 10. ;i u i i i ) 5 i j W i &i «1» «nitlj(>jumiljjn»ö2m«*ti^n\ 11. il innx»inm»i>v9,irt_mie,i9 «*Ji\ J2. II MIU/lin 13. ƒƒ -nnugo^jjiw'niuii^x 0(jSi«T)iis(rniöiiniLM7i9J)iMi»j»o^b»J«D»2^\ ayiiil g7 iaw«s (L»77UO?1JM

24 258 Sandenja geraoek, dioeroeg besar, sabloemnja kloear dipoenja ros: kapan koeroes, bernanti sampe kloear dipoenja ros. Itoe taneman bolehnja taroh aer tjoemah sabloemnja timboel: kaloe soedah, trada boleh sekali dilcb oetawa taroh aer. Kapan soelam, boleh disiram sadja. roepa tanah diatoer bagitoe djoegu. Tjoemah tauah lempoeng, ada brat kerdjaannja orang ketjil: kapan moelai weloekoe, mesti bikin mateng sebrapa boleh. Lain tanah ada gampang kerdjaannja orang ketjil. Kaloe tanah ladon njiing geraoek, tra oesah weloekoe, boleh Isntas bedeng sadja.

25 869 W^ 9u«(wiuii)in)j»(mi <M«o«7iu>iu7n»M(U» amaj-n/eflisiinii3!ixi,j\\ o \s l(b>lj{.»iot»\ mhm»3mij»i»n««n\ <l*ï7 fw I Wïfl>\

26 260 j»em^arapa««/a toaa /io% orfowa ito» 1. Moelai babad dami, dan diwloekoe sampe aloes, doea, tiga, anipat kali wloekoe. Lantas ditaroh got, di pinggir dalem satoe kaki, lebar tiga kaki; di tengahnja dalem lima roe dikasih satoe got, dalem satengah kaki, lebar doea kaki. Lantas dibedeng, tiuggi satoe kaki, oetawah lcbih sedikit: tengalinja digebros sampe dalem; njang mana maoe ditaroh bibit, dikasih lobang; tinggal sampe doeablas oetawa ampatbelas ari, semengkin lama semengkin baik, soepaja itoe tanah ajem. 2. Pengambilnja bibit bagimana njang terseboet di soerat tanak rendah, kaloe soedah didjemoer dan direndem, lantas ditanem, toetoep sama sekali: pasangnja dikoeboer, di atasnja itoe bibit ditaroh tanah lebet satengah dim; en dikasih aer dengen lekas: djangan sampe telaloe lama tinggal itoe aer di itoe tempat taneman. Tetapi njang paling bagoes, disiram sadja: bolchnja siram sekali sadja waktoe tanem. 3. Sandenja soedah oemoer tigabelas oetawa ampatbelas ari itoe taneman, dibikin bersih, dan disoelam. Kaloe soedah oemoer satoe boelan, dipatjoel dalem, bagimana penggarapannja tanah lempoeng. Sandenja oemoer doea boelan ito.e taneman, bedengannja dipatjoel abis, moelai dioeroeg ketjü. Sandenja oemoer ampat boelan, dioeroeg besar, sabeloemnja ada oedjan: sebab tanah pasir trada boleh sekali itoe aer tinggal di taneman, oetawa digarap waktoe tanah basah. Tetepi itoe tanah pasir sandenja soedah kerep ditanem dan kliattan koeroea, voor bikin gemoek lagi ditaroh gotgot kerep, dalem bagimana atoerannja tanah rendah lempoeng.

27 261 CX. Q Q Q Q. O Q KmajinnmnajiJKKiiuiiKi ACT IKÏI «I tuin asm O OJI a ocrv Q/ ii n/«<oi asii <cn <ip (» \ <mart O o. o. o/ O O o o ^ o ^nfl 'VJ*>TiP /mi o^r 001 o^asoijo 77 i 8 asn,7 oyo <L<I frn anten (ÏSTÏ-ÏAWTIJVH.-(Ui.117 «i» «n\ a/a «STÏ <ci^(1^2<cti ib» ï</5iwnotw(k4a/7?»qwta 1 «TTÏ I IÏ"^ f^la^ïi <K» -S* _^i osn «i IKTI iu>fe) <rw as M ixi» «Ji «n «j <éj.- mi j, n»j) TJ i,7j \ oj mi n im 2 *J MIK»)»3 «s?i «y» IU» (E^^ 2. ƒ)»««ikt» «ai *ï «7^»^) «s»«5n «jiictiiflirm^n (uac)rail.im'»jra^iwmw ci(j»nju.il«it;<ii n»i«acn«sh-aiien(cl^iujc<i«\ (E/l flgo<noü2 ^0Ai^»j»7iaanM»iu»'ii«niiti»n/ii( 2 W7Kl*3'f4(H^9\ A^ll ^ ll//lffoi 91^!W71 fl^l77 O o O o O o o /o O o O o O o O. il (L/11 ftjï(e/lflo?(rl-olik7~ytlielibn 07Ï(OliM-7a^fl~/ll USW ft»»oj (O(fo»X70^1 *P ffo-^jl ih7 (K71 <b>ï ",J P ff ff ff O ^S-*«~»C7 *io»fi(i/rw«-^«7iiifi i»u isi» :(»rti(n/i(twiki»jnji&i/j\ (BJ*f2HJi9-ii&i~7,»oit^jiï<i»ji <i/]!«ji»n»ib7i «a.o_jj\\ (iyn aj ï?i(l/n i&imii ir2» j U J U K I J W HOI IB«MC» «7,» 711m 711J1 ICJ»Q «JI jo ajkm»mwiimfl ajmo(gn(lm'ri07j~«i(r&iinifl\ d«n(kiis*jiiiti»<7i(ui «7 «J «T^ «il (1^71 'T! (m ~^i fïri: a^ï 77 ff/ri 77'ri(?n/WffO(?jï^\ floi /&7 /ui asv) in ^ /Ld ooi 77 fcn 8 (fell m JY7 itn" 4/» ^ ^ ffj «Sll I7J1 *T1.171 T> l*v3«pl "C3 fljt? <*Ö '^3 *^ -S* &>** &"' *Ï2* if* o^. o 9<Jf* (1>I (C7 flfïl *T> 0O -~fl 9/7 /Ï.SÏI (V * *

28 Dibabad dan dibakar dipoenja dami; taroh got di dalem sepoeloeb oetawa limablas roe, boeat djalan aer; dan dipoenja galenggaleng sawah dikasili tinggal. Dan atoerannja bedengen, ditaroh ampat kaki, satoe sama lain, lebih djarang lebih baik. Dan saudenja tanah miring mengetan, itoc bedengan madep mengalor, soepaja malang, djangan sampe toeroen dipoenja tanah. 2. Bolehnja bikin lobang boeat tanem bagimana soerat njang terseboet tanah lempoeng oetawa pasir. Tarohnja bibit lebih djarang, lebih baik. 3. Pengambilnja bibit trada oesah didjemoer oetawah direndem, lantas ditanem sadja: bolehnja tanem sedikit miring. Abis tanem, taroh aer sampe basah, aer lantas diboeang. Kaloe kliattan kering, di dalem doea oetawa tiga ari itoe tanah dileb lagi, sampe tanemau timboel. Sandenja taneman teboe tiraboel, dibikin bersih dan disoelam, taroh aer leb lagi. Betoel taneman kliattan soelainnja idoep, di dalem sepoeloeli ari sekali taroh aer. Kaloe iloe tanah soedah satengah koring, dioenggar. Kapan soedah kliattan djadi itoe taneman, dibikin djarang bolehnja kasih leb. 4. Liat roepanja taneman, kaloe itoe taneman kliattan kering, kasih aer lagi: djangan sampe kasep. Dari oeroegan batjokan bagimana tanah pasir: tjoumah oeroegan tra oesah tinggi, bagimana tanah rata oetawa rendah. Maka itoc tanuh nufrah miiing dibikin kcrep dipoenja aer: sebab itoe tanali tclaloc loenggar, dau kaloe panasnja póckoel, bikin mati; doca kalinja djaohken sama rajnp.

29 263 CL» Q /Q (KJi«ïi(iJi(ïinTn(Ln~fl!Ki(uiiKi(Ki>(uin h01 aw _jin asm o tn in ii/ n^<ra<cn a? n ar» 4«? as? «1> «TJ «mft^i e n «/ ij (L5 «J^ I H I«7» M I (in «o (Rï IÏ» V o i j 71 (TH TM /&? -^ï ^ ft/71 O «ff/ï? fttfl \, <WTÏ»oi 9i7^/i'n( 2.!*J;T O o o ffv«<cn as»?-b» (i5i? «22 *Etf aayn o o o <o»^3?o (M /KÏ? tm is j«2»?'» «a IJI IM *fl it» jn i b«an AJÏIUÏff/7 (M^«(Wi?jï ooo^fm M T J M( «A4\\ J.19 (i/> t.'»w jn *n d/n TÓ MI n 'm M 4. ^»O» M1» IIJ M»OI dfn *3 «.? JO O O. Tl \ 1)»J «S17 KI OM Tl \ «11»1 ifl ï«immos «S»l I»J1 (M N H7> i» HflJ Tl O O O O itiiim^tjiiki) n» luj i»n i ii JJITTJM»,I n MI JU ikti ^noa4}offvi io'nm7jii^r'»<»>«7«j»

30 AANTEEKENINGEN. ÜJ Deze Maleisehe inleiding is vau de hand van de Pamalangsche ambtenaren ; in het originele handschrift van den Wedana van Sragi vindt men die niet. T. R. iw. 253, 4. De woorden van ^*/not)(«jiio»aii/)7jflikm\ hebben de Pamalangsche ambtenaren in hun overschrift, waarbij zij hun Commentaar geschreven hebben, naar het Maleisch veranderd in *"")B'yiM»'U»)''iii»,Ti\) T. R. j?/. 253, 5. Het woord ^n-marn^, ^oc, is het Hollandsche ^oorf. Beter wordt daarvoor in den Commentaar in 1 het woord ^o^iivna^, slokan, dat is ajmaj, gebruikt. T. R. Het verschil in de bepaling van de breedte voor deze kanalen is zoo te verstaan, dat zij beneden drie, maar boven vier voet breed moeten zijn. G. T.H.H. 5/. 258, 8. «ymiynjku/jiwj^ beteekent in <& ion <e «toojre». T. R. JW. 256, 1. ^cn^«a\ of <^irn<tj>\ is het Hollandsche ieowsnjr. Hiervan heeft men gemaakt het werkwoord mi^ip^aöm voor een stuk grond infei&ftn^n %y«i, ^cn^iwiiciik)^ voor i^(wia^«j. T. R. /. 253, 13». o. MitSnim»(T}^ is een spelfout, of een verschillende uitspraak in den Tagalschen tongval, voor M n S«n{ i T. R. Dit slechten van de galêngans is niet als algemeene regel aan te nemen, maar hangt af van liet verschil van het terrein. Waar het mogelijk is, daar is het raadznam de galengans te behouden. J. D. v. H. 2W. 253, 11 p. o. Het ploegen moet wel tot viermaal toe geschieden, daar de Javaanschc ploeg niet diep gaat. G.T.H.H. 2K. 253, 10 p. Onder ^ayjjmkn^tirrn worden verstaan kleine gooten tot doorsnijdingen van de beddingen om de vier of vijf roe. Volgens een aanteekening van den Administrateur van Sragi wordt deze benaming in den Oosthoek van de grootere kanalen gebruikt, en noemt men die kleine goten daar (M^noKgiiM^, dat is «foorjmfjtftttjv». Dit spraakgebruik komt beter overeen met de eigenlijke beteekenis vau het woord >jnn»<tm\ fo* imfytrf. T. R.

31 265 i?/. 25;!, 9 f. o. In plaats van enaraj voor ro«ov als lengtemaat wordt in het Soerakartasche Mrnitu^ gebruikt. T. K. i?<. 255, 2. il77irr»«^ar»)«iik^j beteekent het Zos>««ifwj vau de aarde met de patjoel. G. T.H.H. JBJ. 255, 5. ajniisn/uiicn^iiaibnöc»^ moet beteekenen; "«, wtj mm /(Zanten, dan enz. Even zoo wordt.i/n«sn/o> vóór een onderstelling gebruikt in 8 en later. T. K. /. 255, 5. nö)ica*m^, zooals in beide handschriften staat, is zooveel als *rj>»in<?>«a> \ Of het een schrijffout is, dan of men werkelijk in de dialecten van Pckalongan en Tagal zoo zegt, kan ik niet beslissen. u.t.iyrc.j.ti^, van elders mij niet bekend, moet hier i» tfen ^ro«d 2f<fe» of «tófc«i beteekenen, en schijnt verwant met»n«7(ncti^\ iets m#/ <2«^>«ntf i» </e» ^ro«rf of t» «e» wsei Zic^aam «fr- *<?», met verwisseling van de verhemelte-letter 2)a en Bjs, en van de lipletter «met den keelletter A-'a. T. R. i?/. 255, 6. armo^x-n»usikti^, of volgens het Tagalsche afschrift aqi n»miu*aj^ moet hier iets ia '<fc)a^ut'mouea, ergens * AoW«q^!&«ƒ»'» wn/tm, beteekenen, en ojl<i7«n»iui»gj»o0 «ifye^oue *^"/, verwant met IQMJIS^JIIKI^, dat van»&»- f«, *tot- of s/)fe^» in rotsen gebruikt wordt. In hetmaleisch, waarin men daar geen woord voor had, wordt het door /tasta Zoian^i uitgedrukt; en zoo ook in den Commentaar in het Maleisch door itiis ioian^, en in Javaansch door 'nn ï/ijjj»«j>(c>«)^\ zoodat ook in het ïagalseh dat woord niet in gebruik schijnt te wezen. T. R., i?/. 255, 7. mjimict.fr<)«sn-/n«oti3!öa*<:«>»rnim««/»\ Hier wordt voor onzen Comparatief met voorafgaand /ioe, zooals in,4oe IB««- Aoe *f/<r, owuoi gebruikt, even als r. 2 leiirmivn^v X)it laatste is goed Javaansch, ofschoon in het Javaansch die w\jze van uitdrukking in 't geheel weinig in gebruik is: maar het gebruik van TÜ»/T>\Kr., ffviis^vng., is een navolging van het plat Maleisch, waarin /?*«'* zoo gebruikt wordt. In het nevensstaande Maleisch stant daarvoor t^jsyiiin, of, zooals elders $2ma»^ ; en dit is ook in het Maleisch, zooals het te Sorrakarta gesproken wordt, in gebruik. I)it komt nader aan het zuivere Maleisch, waarin iiiiii of marazijn zoo gebruikt wordt, en volgens de uitspraak in do woordenboeken ook miiin of mt'ayük, doch dat wel mè'ijw of m?*jfit-«n zal moeten zijn. Moar vanwaar dan in het Javascho Maleisch dat j? er vóór? Ook in

32 266 het Javaansch vindt men zoo i.<>timi»n^ gebruikt beneden in $ 8 (doch terstond tlaarop wcêr «ij.n\); en veilig, geloof ik, mag men onderstellen, dat dit oorspronklijk Javaansch is, en dat het tot het een of ander Javaansch dialect zal behoorcn: want het is het toestandswoord van oj.^nim», dat in poëzie zooveel als»j»j IM beteekeut. n dit MIMI/U wordt in het Soerakartasche Javaansch ook wel zoo gebruikt. Ten minsten zoo heeft de Heer Winter 1001 JV. /, bl. 206, 12, geschreven: «sn ft /*oe )«««tai?. Is dan misschien het Maleische m<i»^/t-in niets nnders dan een verkorting van»j«i«nari^v? T. R. i?/. 253, 5». o. Hier wordt t/na-ui^, als Krama van ^a/ntipt.i{\ in den zin van het Maleische ioz^/i, dat is in den zin van het Javaanscho #n-»a\ng., <n«w<&\kr., /b<«fle», MO^CT», gebruikt. wnni^mli is een andere spelling voor «oimicnuiiwiw In het nevensstaandc Malcisch zal men waarschijnlijk rft A*?< /<?;; <7 moeten lezen voor het enkele iet/ e» ^. T. R. B/. 253, 4». o.»<t>otj«enok^j is hier verkeerd geschreven voor «nrm«iic>jj<m4\ wat daaraan 'too schrijven is, dat het woord den schrijver onbekend was, daar men in het Pamalangsche, zooals hij zelf zegt, daarvoor ^aöw^iknint)^ gebruikt. Dit «uiinw»i(ma wordt in 10 mm)»oj»iht»^ geschreven, en is mij in dien zin ook onbekend. Volgens liet woordenboek beteekent het een J/B<, en het werkwoord ««n'»inmiim^ if/arften, cwfeci^rajrcti. Hoe die twee beteekenissen zamenhangen, schijnt moeijelijk te gissen. T. R. if/. 255, 12. Zonderling is het gebruik van n/?i<mjn,n\ ^jofe», voor JtiKniE^j» ^f< jca^j- /e tceie» «^W.»/, dat in den. Commentaar gebruikt wordt. T. R. im. 255, 15. Het zóó met een Europesche cijferletter geschrevene 1 IUSi&j^ kan men»j)aoio* uitspreken, zooals men beneden in 8 met letters *-»wi«ji»(rj geschreven vindt; maar misschien moet men het wel als lettterlijke vertaling van het plat Maleische.satfoi? rfim 3^1*7)cmHSHEI^ lezen, gelijk men beneden in het denle stuk in 3 met letters (M^»j<m»w;ruiHrj vindt. T. R. -B/. 257, 1. «it<n<»tt»orm><m J is hier zooveel als mjim!«mmj)\ T. R. ik. 255, 12 u. o. Het werkwoord *i7^r/>\ van ifiii7^»\ dat hier gebruikt wordt om te beteekenen, wat in het nevensstaande Maleisch beteekend wordt door J«ro«, joo /)<«, is mij van elders niet bekend. T. lï. JS/. 257, 2. Het hier en r. 3 voor n/nim^i in het nevensstaande MalfUeb.

33 2G7 gebruikte <ün'i/eii;it beteekent hetzelfde als altüni««jkjcp,t^, vnu het Jnvaansche a.ti^inn\ dat hetzelfde als ajnnjei beteekent en zoo ook te Soerakarta inde spreektaal in gebruik is. T. R.'»i ü. 257, 3. x7j«5nim zou in goed Javaansch mi( inmmin, en»!3m«nj op denzëlfden regel icm-riigbx moeten wezen. TI?. ' ;jiiij{-:i ü/. 257, 6. Zoo als in het Maleisch Aorei, beteekent ii<eji«t>i»<trj hierpw»- /ere», D/>jD«ifer«i, to/>«*/«m», de bovenste kor8t van den grond, wanneer die door het onder water zetten, begieten df zwaren regen digtgetrokken is, met een puntig stuk hout losmaken. Beneden in het derde stuk in f3 wordt daarvoor, ook in het nèvensstaande Maleisch «n<"> gebruikt. Elders, zóo'als in het Probolinggosehe, gebruikt men daarvoor fcliatifciri^v «.Ttfnj*JIT7»o>^\\ «i->i.-m-/n'nrm^ is hier naar het schijnt cen Krama'-vorm', een' KrJma-driesocri, van n -n m_/n -ri.m,^\ nanaarrfen. In bet nevensstaandé Maleisch wordt evmwel hier ook dezelfde vorm i;obruikt; later in het Javoansch en Maleisch beide de gewone vorm. T. R. J5i. 257, 9. «ynij» 7mij is afgeleid van bet Soendnschc i?u».7i^, dat fewjfv» beteekent, of rarryvw <"" W*r /? f«y/a»^». T. R. i?/.?55, 7». o. arct^-ie? is een poëtische vorm, hier waarschijnlijk niets df.n een spelfout, voor aj^m»\ het Krama van.i/nt-imj, n-anrvoor evenwel gewöonlyk met een Krama-vorm s/ctj>? gezegd wordt. T. K.,H;,'i.> >i«r> ' ' - J?;. 255, 4 o. o. *.»a jmn mij van elders niet'bekeud', is waarschijnlijk*en.verkorting van *tjj»<7»j»/h\ in den zin van,*.jitnnti.i:i^ en dit is ook dozin van het in 't nevens9taande Maleisch gebruikte prdjt^o?. T. K. Ji.'2B5, I p. o..vji«t»7ji.i.s.»s.»,n^x Ook hier beteckcht'vrim>u,j zooveel als IWJ'. of het Maleische ioii»^; en i&jr.qrisjr»,» zou hier i**oo«i»a*«n moeten be- C7 f. o '' teëkenen; maar «TitWsww.j?al hier wel een schrijffout wezei» V«OT «ii^»riii{\ of voor»<7)ictins[^(>^n^cn*ji»fn^\ 'T. R. > T?H t*" 5i. 257, 15». o. Zonderling is hier het gebruik van het woord U in den iin van het Maleiéche imi. T. R. r* ih. 257, 3 p. o. Voor de woorden c»j«tt9i«a'n'.t^.»'4iv»^ vindt men in het nevensstaandé Maleisch: "mesti lantns boeroe gali." fiitioeroê zal wel JDtroe moeten zijn, of,' beter gespeld, jofroci, in den zin van het Javaansche UTI^ doen, &»< ye»««.' T.R. /. 1G1, 3 ra 4. In de woorden MnjM'jymmSIMMUI»JVI^ moet, zooals IS

34 268 ook uit het nevensstaande Maleiach kan blijken, een schrijffout schuilen; en men iinl wel als woordelijke overzetting van het Maleische moeten lezen: Mii miwii»,-njl^.»(tjisi"i<fli(m:»(t>isi 9»<T7(UiM^\ Ook het volgende woord «W»"J i» niet anders te begrijpen, dan zou, dal het Javaansch niets anders dan een veelal woordelijke overzetting van het Maleisch is. In het Javaansch heeft M»^ Mer geen zin. Ja, het is zelfs wel mogelijk, dat ook in het Maleisch K>/oe otf een schrijffout is voor diw / o f A o i?, die bij het letterlijk en gedachteloos vertalen, ik zal niet zeggen in het Javaansch, maar in Javaansche woorden, niet opgemerkt, veel minder verbeterd». T. R.. > Bf. 261, 5a6. Allerzonderlingst is hier in «a<fii«n_si Knar»?»/»»& het woord «a/cn«snfl\ ook maar gedachteloos voor het Maleische rfe(e»i gezet. Het zou «-<ri «nitne)«moeten zjjn. Misschien is ook in het Maleisch ^<??<;;» niets anders dan een schrijffout voor rfi rfo(«m. Zoo zou het althans moeten wezen. T. K. 5?. 261, 7 «S. De woorden»oiij iki«fi«ot>«rnicn«sn^ zouden, indien het Maleisch er niet nevens stond, niet te verstaan zjfn: doch waarschijnlijk is achter *->i «071 het woord asn<ni&i«of im^ac»», en misschien ook nog wel vóór m«im het woord cn<niu>\ bij het overschrijven uitgelaten. T. R. J. 261, 13. Wat hier door <n7)/no2>ip» nmi»< verstaan moet worden, is mij niet duidelijk. ornnnx^dj-jikn^ beteekent volgens het Woordenboek o/> ^: maar deze beteekenis past hier niet. In het Maleisch staat daarvoor r. Dit kan geen anderen zin hebben, dan dat de stekken on<fer rf«aonfe femoeten worden: maar hiervan kan «itiaonrp^iimii&nim^ niet wel de vertaling zijn, en ik vermoed dat het een schrijffout is: want hier moet beteekend worden ^o«de 6tekken y«jw moeten worden; en dat zij onder de aarde begraven, of met aarde overdekt, moeten worden, dat wordt met de voorafgaande en volgende woorden beteekend. Wat hier evenwel in plaats van tftioiioer gelezen zal moeten worden, kun ik niet gissea. T. R. ' BJ. 261, 15. Wat hier voor.n."jj,-n*j»inilii in het Maleisch «taat, eaitaa i«- «7 O0 J, moet beteckenen»<ty i^fer. Het gebruik van /> a /1' * in dezen zin vindt men evenwel nitt in de Woordenboeken. T. R. BJ. 261, 12». o. De woorden WiSejQjjgji-i^jaiijsnMiii»^ zonden niet te verstaan zijn, indien het Maleisch er niet naast stond; of liever «e zijn in het geheel niet te verstaan, en waarschijnlijk bedorven. T. R.

35 269 BZ. 261, 2 3». o. it)«it»>in^ zal wel een schrijffout ziju voor «-n.n. jfccw; en ITJITV 9chijnt hier ook voor het Maleische i«r»«j gebruikt te worden. T.H. Bi. 201, 1 D. o. itnirjtiiij^ is waarschijnlijk ook een schrijffout voor tynrnriim^wt.r. BZ. 263, 9. CTISMUJO^ moet hier een erge schrijffout zijn voor t/noji»?»na «w T. R. B7. 263, 11 f. o. xi<rn beteekent hetzelfde als ^(Oïn-nM»^ (W. 257, 6) den grond i<mbi<?irh. G.T.H.H. BZ. 203, C y. o. Het woord!c7iin»jinai«tfl, in het ncvensstaande Maleisch i a- (j'oias, kan hier geen goeden zin hebben. Wij hebben hier ook geen nieuw woord te wachten, daar hier verwezen wordt naar de voorafgaande stukken. Het is dus uaauwelijks te betwijfelen of in//dilii«is in het Maleisch een schrijffout voor joa- /;osza», en in het Javaansch bij de overzetting maar gedachteloos nageschreven. T.R. BZ. 263, 2 p. o. Tusschen <Ztpo»!/«en ai?e znl in het nevensstaanje Maleisch wel het woord in^t^ uitgevallen lijn. T.R. 18'