Themarapport: Positie van bijzondere jeugdzorg binnen integrale jeugdhulp en samenwerking

Transcriptie

1 Themarapport: Positie van bijzondere jeugdzorg binnen integrale jeugdhulp en samenwerking STATUUT van deze tekst: De voorbije maanden vonden per thema drie vergaderingen plaats waarbij verschillende experten aan tafel zaten om van gedachten te wisselen omtrent verscheidene onderwerpen. De tekst bevat een bundeling van hun inbreng en vormt de inspiratie voor het verdere proces van deze Staten-Generaal. We wensen alvast de deelnemers en de voorzitter te bedanken voor hun engagement en expertise. De lezer wordt uiteraard uitgenodigd om bedenkingen en reacties aan te geven: VOORAF Het is geen evidentie om een blik naar 2020 te werpen wanneer we niet weten wat de grondige hervorming ervan in 2014 zal betekenen en teweeg brengen. In dit tussentijds themarapport wordt de positie en de inhoud van het toekomstige hulpverleningslandschap beschreven waar ook de bijzondere jeugdzorg zijn rol in zal hebben. Met deze Staten-Generaal wordt aandacht besteed aan jeugdzorg, bijzondere jeugdzorg en hun onderlinge verhouding. 1. Huidige situatie beschreven vanuit de hulpvraag Alle huidige kaders overstijgend, en rekening houdend met de implementatie van integrale jeugdhulp, kan er een onderscheid gemaakt worden tussen jeugdhulpverlening enerzijds en algemene dienstverlening en generieke preventie anderzijds. Wat algemene dienstverlening en generieke preventie betreft, kan een jongere en diens context steeds terecht bij een breed netwerk waar verschillende organisaties en sectoren zich laagdrempelig positioneren en advies en ondersteuning aanbieden. Hier situeert zich dus niet alleen de maatschappelijke dienstverlening zoals sociale huisvesting, jeugdwerk, onderwijs of cultuur maar ook de (preventieve) gezinsondersteuning met kinderopvang, consultatiebureaus Kind & Gezin. De juridische vertaling ervan, wordt vervat in het toekomstige decreet gezinsondersteuning. Kijkend naar de jeugdhulpverlening kunnen hierin vijf verschillende richtingen onderscheiden worden. Allereerst kan men met allerhande hulpvragen (opvoedingsvragen, schoolkeuze, druggebruik) terecht bij de toegankelijke jeugdhulp. In zijn huidige vorm situeren op dit niveau zich de opvoedingswinkels van Kind & Gezin, de huisartsen, het CLB, het algemeen welzijnswerk, Wanneer blijkt dat de hulpvraag geen klaarblijkelijk, eenvoudig antwoord kent en er een derde partner (een hulpverlener, arts,..) inschat dat er meer gespecialiseerde hulp nodig is, kan beroep gedaan worden op geïndiceerde hulp. Rekening houdende met de totstandkoming van het decreet Integrale Jeugdhulp, zullen dergelijke hulpvragen behandeld kunnen worden in het rechtstreeks toegankelijke en, na toetsing, in het nietrechtstreeks toegankelijke hulpaanbod. Bij ernstige problemen in de leefsituatie van een minderjarige kan de maatschappij het noodzakelijk vinden om in te grijpen, ongeacht of er bij de minderjarige en

2 diens context een hulpvraag is, en ongeacht of een hulpvraag geïndiceerd is. Dit is de noodzakelijke jeugdhulp. Ook hier kan aan deze noodzakelijke hulp rechtstreeks en, na toetsing, niet-rechtstreeks tegemoet gekomen worden. Omwille van de afdwingbaarheid van deze hulp is er opvolging door een externe partner: de gemandateerde voorziening. De zopas vermelde noodzakelijke hulp krijgt een gerechtelijk karakter wanneer de geïndiceerde hulp wordt afgedwongen. De gerechtelijke, opgelegde jeugdhulp doet tevens dienst wanneer er (een vermoeden is van) een gepleegd delict maar er geen noodzaak tot beveiligde opvang blijkt. Tenslotte kan er tevens ingegrepen worden bij situaties van hoogdringendheid. Deze hulp is in alle gevallen geïndiceerd, noodzakelijk en afdwingbaar en kan rechtstreeks en niet-rechtstreeks toegankelijk zijn. De jeugdrechter treedt op als externe partner, de sociale dienst voor gerechtelijke jeugdbijstand staat in voor de opvolging. Wanneer er (een vermoeden is van) een gepleegd delict en wanneer de jeugdrechter inschat dat er noodzaak is tot beveiligde opvang kan men jeugdhulp inschakelen met een sanctionerend karakter. Er hoeft geen sprake te zijn van een hulpvraag. Er wordt opgetreden om de maatschappij te beschermen of de minderjarige tegen zichzelf te beschermen. Deze jeugdhulp is niet-rechtstreeks toegankelijk. Het hulpaanbod bestaat volgens het decreet integrale jeugdhulp uit de modules in de rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (RTJ), de modules in de niet rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp (NRTJ) en de gemeenschapsinstellingen. De toegang tot de NRTJ wordt geregeld door de intersectorale toegangspoort en de maatschappelijke noodzaak wordt opgenomen door de gemandateerde voorzieningen: Ondersteuningscentrum Jeugdzorg en de Vertrouwencentra Kindermishandeling Verdergaand op dit overzicht kan jeugdzorg omschreven worden als de organisatie en uitvoering van een antwoord op een hulpvraag van een jongere (0-18) en zijn omgeving. Bijzondere jeugdzorg kan dan beschouwd worden als het hulp bieden aan jongeren en hun omgeving waar er een ernstige discrepantie is tussen de nood en de vraag. Bijzondere jeugdzorg kan gezien worden als de jeugdzorg die geïndiceerd is, dus na maatschappelijke noodzaak of gerechtelijke tussenkomst. Ter verduidelijking en om verwarring te vermijden situeert de dienstverlenende rol van Jongerenwelzijn zich binnen de gemeenschapsinstellingen, het bureau maatschappelijke noodzaak en de teams indicatiestelling en toewijzing van de toegangspoort.

3 2. Jeugdzorg in Dé jeugdzorg In 2020 moet elke minderjarige en diens context op het juiste moment de juiste hulp krijgen, zo vrijwillig als mogelijk, zo gedwongen als nodig. De hulp moet context- en krachtgericht zijn en georganiseerd worden in multifunctionele, multimodale regionale netwerken. In 2020 bestaat er daarom één jeugdzorg waarbij het aanbod gemoduleerd is. De jeugdhulpverlening is zodanig georganiseerd dat op het niveau waar zich problemen voordoen een krachtgerichte aanpak plaatsvindt waarbij modules flexibel worden ingezet die in een regio beschikbaar zijn. Dit vereist een integrale aanpak met een voldoende gedifferentieerd hulpaanbod. Een kwaliteitsvol zorg op maatbeleid wordt gekenmerkt door een aantal richtinggevende werkprincipes. De hulp moet contextgericht, toegankelijk, vraaggericht en zo vrijwillig mogelijk zijn. Er moet multimodaal en kwaliteitsgericht gewerkt worden waarbij de expertise op een actieve manier wordt gebundeld. Het hulpaanbod wordt op de hulpvraag afgestemd. Er kunnen hierin twee vormen onderscheiden worden: een algemeen basisaanbod jeugdhulpverlening en een aanbod ingrijpende jeugdhulpverlening. Het rechtstreeks toegankelijke jeugdhulpaanbod moet heel sterk uitgebouwd zijn en gekenmerkt worden door een vlotte doorstroming van de hulpvragen/hulpnoden. Dit basisaanbod moet hierbij voor iedereen toegankelijk en bekend zijn. Deze laagdrempeligheid vereist een proactieve en offensieve houding van de organisatoren ervan. Vrijwillige hulpverlening moet zo veel mogelijk nagestreefd worden. Een investering in het inzetten van personeel dat in de nabije omgeving van de doelgroep opereert, is aangewezen. Er wordt volop de kaart getrokken van de krachtgerichte hulpverlening. Hierbij moeten opvoedingsverantwoordelijken vanwege korte en krachtdadige inzet van middelen sterker gemaakt worden om zo zelfredzaamheid te bekomen. Er wordt dus gepleit voor emancipatorisch werken en te werken richting vermaatschappelijking van de zorg. Methodieken en modellen zoals Eigen Kracht Conferentie, Intensieve Pedagogische Thuishulp, Positieve heroriëntering en Signs Of Safety moeten volop benut worden. Er moet hierbij voldoende aandacht gaan naar de hulpverlener en dienst positie ten opzichte van het gezin. Hij moet men het gezin de verantwoordelijkheid zelf laten opnemen zonder de angst te hebben verantwoordelijk te worden gesteld. Al te vaak verwijzen hulpverleners situaties door in de richting van ingrijpende hulpverlening uit schrik om verantwoordelijk te worden gesteld indien de situatie zou escaleren. Naast dit algemeen toegankelijkere aanbod, wordt in 2020 ook ingrijpende jeugdhulpverlening georganiseerd. Deze hulpverlening is vaak heel schaars, specialistisch en duur. Binnen de rechtstreeks toegankelijke jeugdhulp moet gewezen worden op het opnemen van de verantwoordelijkheid en het zoeken naar een oplossing. Als men vastzit in een situatie kan een instantie nagaan of alle krachten zijn uitgeput. Het schaarse specialistische hulpaanbod is voorbehouden voor wie het echt nodig is. Daarom moet, vooraleer ingrijpende hulp kan worden ingeroepen, eerst onderzocht worden of alle krachtgerichte hulpverlenende mogelijkheden in de context van de minderjarige, die door het basisaanbod worden georganiseerd, wel voldoende zijn uitgeput. Aan de andere kant zal er nagegaan worden of de hulpvraag wel beantwoord hoeft te worden via deze ingrijpende hulpverlening, dit door middel van een gescheiden indicatiestelling en toewijzing. Op die manier geschiedt er een meer eenvormige aanpak van alle jongeren. Bovendien wordt de doorstroming naar de ingrijpende jeugdhulp vertrechterd. Het is belangrijk om mee te geven dat een investering in en de afremmende functie van dit

4 basisaanbod niet onmiddellijk een vermindering van de instroom voor de ingrijpende hulpverlening betekent. Het laat wel toe om de hele toestroom en hulpverlening beheersbaar te maken. Wanneer is gebleken dat de hulpvrager nood heeft aan gespecialiseerde hulpverlening komt hij terecht in het ingrijpende jeugdhulpaanbod. Naast de toegankelijke jeugdhulp, moet ook dit ingrijpende jeugdhulpaanbod nodig versterkt worden. Tenslotte moet nog opgemerkt worden dat ook niet-welzijnssectoren hun verantwoordelijkheid moeten opnemen in situatie die binnen de hulpverlening terechtkomen. Hierbij denken we aan cultuur, tewerkstelling, huisvesting, OCMW, 2.2 Maatschappelijke noodzaak De hulpvraag zal niet altijd vrijwillig of geïndiceerd zijn. Ingeval van verontrusting moet een instantie het mandaat hebben om via casemanagement de situatie op te volgen of te observeren. Hierbij heeft men een mandaat voor onderzoek en overdracht naar het openbaar ministerie. Deze bevoegdheid behoort exclusief toe aan de overheid. In 2020 zullen de gemandateerde voorzieningen deze opdracht opnemen. Binnen deze gemandateerde voorzieningen zal een team gespecialiseerd zijn in algemene problematische leefsituaties, een andere team in kindermishandeling. Zelf zullen ze geen hulp organiseren. Ze zullen wel instaan voor de zorgcoördinatie. Zo wordt het voor de cliënt duidelijker aangezien momenteel zowel een mandaat als hulpverlening aanwezig is binnen dezelfde organisatie. 2.3 Bijzondere jeugdzorg in 2020 Eigenlijk lijkt het antwoord op de vraag wat is de eigenheid van de bijzondere jeugdzorg in 2020?, overbodig te zijn wanneer er wordt vertrokken van de hulpvraag van de minderjarige en/of diens omgeving. Om toch te willen verduidelijken kan de sector jeugdzorg in 2020 gezien worden als een continuüm. Ergens op dat continuüm wordt het bijzonder. In 2020 is de jeugdzorg bijzonder daar waar maatschappelijke noodzaak wordt ingeschat of een jeugdrechter wordt ingeschakeld om de nodige zorg te kunnen verschaffen. In die zin wordt afgestapt van de voorzieningsgerichte benadering. Zo kan een voorziening die ingrijpende hulp aanbiedt ook buiten de bijzondere jeugdzorg hulp aanbieden, weliswaar nadat de hulpvraag de toegangspoort is gepasseerd. De bijzondere jeugdzorg gaat in 2020 dus nog meer bijzonder worden. Maatschappelijke noodzaak zou zo weinig mogelijk ingeschakeld mogen worden om de hulp aan te bieden die nodig is. Wanneer de bijzondere jeugdzorg zijn identiteit ontleent aan het werken onder mandaat en verantwoordingsplicht van een maatschappelijke representant (jeugdrechter, Ondersteuningscentrum Jeugdzorg) dan is alle aanbod dat bereid zou zijn om zo te werken bijzonder. 2.4 Multifunctionaliteit De jeugdhulpverlening, van toegankelijke tot ingrijpende jeugdhulp, moet multifunctioneel ingezet worden. Hierbij is het mogelijk om binnen het cliënttraject verschillende modulering te combineren en kan vlot en flexibel geschakeld worden volgens een constant veranderende hulpvraag/hulpnood. Door de uitgebreide flexibele combinatiemogelijkheden wordt het antwoord op een vraag samengebracht en wordt zorgcontinuïteit gegarandeerd. Modules moeten optimaal worden ingezet en het aanbod moet regionaal adequaat geprogrammeerd worden. Om dergelijke gemoduleerde multifunctionaliteit in al zijn geledingen te installeren mag men niet gaan sectordenken en voorzieningsdenken. Er moet

5 evenwel rekening gehouden worden met de perceptie van de minderjarige en diens context: een voorziening kan hieraan indien gewenst tegemoet komen door het aanbieden van bepaalde modules. Wil men zich bijvoorbeeld profileren als laagdrempelig en toegankelijk voor iedereen, dan biedt men enkel en uitsluitend dergelijke modules aan. 2.5 Netwerken Om voor elke jongere de hulp te kunnen bieden die nodig is moet er tussen de verschillende partners en instanties vlot samengewerkt kunnen worden. De concrete vertaling van samenwerking op het werkveld geschiedt het best binnen regionale netwerken waarbij verschillende hulpaanbieders in overleg hun hulpaanbod afstemmen en vertalen naar de hulpvrager. In 2020 komt alle regionale hulpverlening in één netwerk terecht waar de partners uit verschillende sectoren multifunctionele hulpverlening aanbieden door middel van samenwerkingsverbanden. De samengesmolten netwerken jeugdhulpverlening moeten gekenmerkt worden door zorgverantwoordelijkheid en engagement. Door deze regionale begeleidingsengagementen wordt de hulpverlening gegarandeerd. Binnen deze netwerken jeugdhulpverlening vereist zwaardere en ingrijpende hulpverlening nog steeds een toetsing. Er is sprake van een wederzijds engagement: de regio zoekt voor elk dossier een oplossing. De overheid zorgt voor een duidelijk regelgevend kader, een voldoende geprogrammeerd zorgaanbod en voor de nodige basisfinanciering. Toch is het mogelijk dat er ondanks een optimale samenwerking, afstemming en engagementen voor een hulpvraag geen oplossing wordt gevonden. Om die reden moet een mandaat door de overheid opgenomen worden om voor een oplossing te zorgen.