Herbestemming van kerken in Noord-Brabant

Transcriptie

1 Herbestemming van kerken in Noord-Brabant Sjaak Cox & Mariëlle Tuinder In de aankomende tien jaar verliest naar verwachting de helft van de 528 christelijke kerken in Noord-Brabant de oorspronkelijke functie. In de meeste gevallen wordt er gekeken naar een mogelijke herbestemming van het gebouw, maar dat proces van herbestemmen is zo gemakkelijk nog niet. Er zijn altijd verschillende partijen met verschillende belangen en daardoor kan het even duren voordat er overeenstemming is over de toekomst van het gebouw. Het PON heeft namens de werkgroep Vrijkomende kerken 1 tussen november 2013 en februari 2014 gesprekken gevoerd met betrokken partijen van een aantal reeds herbestemde kerken en van kerken die gesloten zijn/worden en (mogelijk) een herbestemming gaan krijgen. De selectie is gemaakt door de provinciale werkgroep en levert wellicht geen representatief beeld, maar wel veel kleur over wat er in het Brabantse gaande is. Tabel 1 geeft een overzicht van de plaatsen waar we geweest zijn en de mensen die we daar gesproken hebben. Tabel 1: Overzicht van rondje langs de kerken Spoordonk Harry Sonnenschein Inwoner/Dorpscafé Jan Rijnen Inwoner/Dorpscafé Pastoor Spijkers Kerkbestuur Oischot Helmond Jan van Duren Gemeente Helmond (ruimtelijke ontwikkeling) Jan Drouen Lid kerkbestuur van Parochie van de Heilige Damiaan de Veuster Esbeek Ad van de Wouw Inwoner / Coöperatie Esbeek Ruud van Dam Gemeente Hilvarenbeek (projectleider) Heerle (Roosendaal) Chantal van den Heuvel Corné Gelijns André Jansen Jelle Vos Gemeente Roosendaal (Wijkontwikkeling) Gemeente Roosendaal (Erfgoed/ruimte) Inwoner/Dorpsraad Woningcorporatie Allee Wonen Eindhoven Jurgen Vermolen Inwoner / Co-groep (dagelijks bestuur) Anki van der Sar Inwoner / Co-groep (korte en lange termijninvulling Hans Niedek Inwoner / Co-groep (bouwgroep) Rob Woltinge Gemeente Eindhoven Marjon Vissers Inwoner / Co-groep (dagelijks bestuur) Raamsdonk 2 Frits Niessen Oud voorzitter Stichting Lambertuskerk Huub Stijnen Oud bestuurslid Stichting Lambertuskerk Bisdom van s-hertogenbosch Peter Broeders Directeur-econoom Bisdom van Breda Gerard de Rooij Econoom 1 Aan de werkgroep nemen momenteel Bisdom Breda, Bisdom Den Bosch, Protestantse Kerk Nederland, VBG, VKK Noord- Brabant, Monumentenfederatie Noord-Brabant, Monumentenhuis Brabant, Brabantbeeld, en provincie Noord-Brabant deel. 2 De herbestemde kerk in Raamsdonk valt binnen de Protestantse Kerk Nederland.

2 Het bisdom van s-hertogenbosch en het bisdom van Breda Naast de zes plaatsen in Noord-Brabant waar wij hebben gesproken met betrokken partijen bij een mogelijke herbestemming van een kerk in het dorp/de stad zijn ook gesprekken gevoerd met Peter Broeders, directeur-econoom van het bisdom van s-hertogenbosch en Gerard de Rooij, econoom van het bisdom van Breda. Zo valt Heerle binnen het Bisdom Breda. (De herbestemde kerk in Raamsdonk die wij bezocht hebben valt binnen de Protestantse Kerk Nederland). De bezochte plaatsen Esbeek, Spoordonk, Eindhoven en Helmond vallen binnen het bisdom van s-hertogenbosch. Verderop in dit verslag beschrijven we de verschillen in de manier waarop beide bisdommen omgaan met herbestemmingen. Figuur 1: Bezochte plaatsen binnen de bisdommen Een rondje langs de kerken: herbestemmen of niet? Wat tijdens de gesprekken met betrokken partijen van mogelijke herbestemmingen vooral opvalt is de enorme betrokkenheid van individuen en partijen bij het zoeken naar een herbestemming van hún kerkgebouwen. Ook de grote hoeveelheid kennis en kunde die lokaal bij elkaar komt, om een herbestemming tot stand te laten komen, springt in het oog. En op veel plaatsen wordt de complexiteit van het vraagstuk duidelijk en de pogingen om daarbij oog te hebben voor de (maatschappelijke, sociale, financiële, monumentale en planologische) belangen van andere partijen. Betrokkenen praten trots over hun inzet en hebben de overtuiging dat er mogelijkheden zijn om tot een werkbare oplossing te komen. Waar de sluiting van 200 tot 300 kerken een massief Brabants probleem lijkt te zijn, betreft het eigenlijk 200 tot 300 individuele herbestemmingtrajecten. Elke herbestemming is maatwerk Als gevolg van maatwerk is het moeilijk om de verschillende herbestemmingtrajecten die bezocht zijn met elkaar te vergelijken of tot algemene richtlijnen te komen waar een ieder iets aan heeft. Wel komen een aantal succesfactoren steeds opnieuw naar boven.

3 Het kerkgebouw is van iedereen, maar heeft toch een eigenaar We zijn niemand tegengekomen die niet iets had met het gebouw. Iedereen wil vol enthousiasme over het gebouw meedenken. Toch is het voor iedereen goed om zich te realiseren dat elk gebouw een eigenaar heeft: het kerkbestuur. Voor de eigenaar is sluiting altijd een verlies en een zoeken naar het overeind houden van de oorspronkelijke functie: het overeind houden van een vitale geloofsgemeenschap. Daarbij kan herbestemming een rol spelen: door functies in het gebouw te blijven uitvoeren, maar ook door middelen te verwerven om op een andere plek vitaliteit te blijven organiseren. Wisselwerking tussen verschillende partijen en belangen: herbestemmen of niet? Het kerkbestuur/de geloofsgemeenschap is als eigenaar van het gebouw als eerste aan zet. Iedereen onderschrijft dat zij uiteindelijk de eerste probleemeigenaar zijn en zich in eerste instantie ook zo moeten opstellen. Voor velen is het wel een probleem dat de afgelopen jaren de kerkbesturen vaak bovenlokaal zijn georganiseerd en ze met regelmaat vraagtekens zetten bij de motieven van een kerkbestuur dat meerdere kerkgebouwen onder zijn hoede heeft. Het bisdom is geen eigenaar van een kerk, maar voor een overname is wel altijd toestemming nodig van de bisschop. Daarnaast is de gemeente een partij waarbij betrokkenheid bij de kerk van belang is voor het proces van herbestemmen van de kerk. Dat kan op bestuurlijk niveau zijn (een wethouder of burgemeester die de kar trekt of de raad die het belang van de thematiek onderkent) of op ambtelijk niveau (een ambtenaar die doekracht, creativiteit, kennis van wijken of dorpen heeft en persoonlijke betrokkenheid toont bij het belang en de functie van het kerkgebouw. In Helmond en Heerle (Roosendaal) geldt die actieve betrokkenheid vanuit de gemeente als belangrijke voorwaarde voor de realisatie van de herbestemming van de kerken daar. Ook de gemeenschap van het dorp/de wijk is een belangrijke component in het geheel. Hier zien we grote verschillen tussen dorpen en steden. Dorpsbewoners zijn veel meer gehecht aan het overeind houden van de oorspronkelijke functie van het gebouw en hechten er waarde aan te kunnen trouwen in hun dorp, gedoopt te worden of er te kunnen worden begraven. Uiteindelijk vinden ook in het herbestemde Heerle en Raamsdonk nog steeds gebedsdiensten plaats. In Spoordonk gaat men daar ook voor. In de steden wordt in het totaal van kerken een keuze gemaakt welke kerken een herbestemming krijgen en deze worden ook definitief aan de eredienst onttrokken. Bewoners gaan daar voor het behoud van het gebouw. In zowel Spoordonk (Dorpscafé), Esbeek (Coöperatie), Raamsdonk (stichting) en Eindhoven (co-groep) bestaat een sterk burgerinitiatief, die allemaal eigen belangen hebben die niet per se hoeven te sporen met de belangen van het kerkbestuur. Figuur 2: Wisselwerking tussen verschillende partijen en belangen (fase 1) Bisdom Kerkbestuur Gemeenschap (burgers) Gemeente

4 Herbestemming vinden In het voortraject gaat het met name om draagvlak vinden voor een mogelijke herbestemming, scenario s ontwerpen voor die herbestemming, de voorwaarden waaronder die plannen sociaal, financieel en cultuurhistorisch kunnen worden uitgevoerd. Het meest belangrijke element dat in onze gesprekken naar boven komt is het feit dat wanneer alle betrokken partijen bereid zijn open minded te zijn, snel elkaar kunnen vinden, wanneer zij bereid zijn breder te willen kijken dan hun eigen belang, dit het project van herbestemming ten goede komt. Interesse in elkaars belangen kan leiden tot meer vertrouwen, waardoor partijen eerder geneigd zijn tot een gezamenlijke oplossing te komen. Zonder draagvlak geen herbestemming Een brede belangenbenadering blijkt een duidelijke succesfactor te zijn. Zowel in Helmond, Raamsdonk als in Roosendaal, waar inmiddels kerken zijn herbestemd komt naar voren dat het regelmatig met elkaar praten en open staan voor elkaars belang uiteindelijk de belangrijkste factor is. Maar uiteindelijk zullen er toch partijen moeten worden gevonden die inhoud geven aan de herbestemming. In de meeste gevallen draagt het kerkbestuur het eigendom over aan een andere partij. In Heerle is dat bijvoorbeeld de woningcorporatie, in Raamsdonk de stichting Lambertuskerk, maar in de andere gemeenten zijn particulieren, maatschappelijke organisaties en commerciële partijen inmiddels eigenaar geworden van het gebouw. In alle gevallen maakt het kerkbestuur/bisdom duidelijk wat ongewenste activiteiten zijn en worden er voorwaarden gesteld aan de toekomstige bestemming. Het prettige daarvan is dat daar verschillend over wordt gedacht. Dat de bisdommen maar ook de protestantse kerken daar andere denkbeelden bij hebben en dus ook andere voorwaarden stellen. Figuur 3: Wisselwerking tussen verschillende partijen en belangen (fase 2) Gemeenschap (burgers) Gemeente Nieuwe Eigenaar /huurders

5 Het verschil tussen protestantse en katholieke herbestemmingen. Bij de protestanten is het geaccepteerd om naast religieuze activiteiten ook nevenactiviteiten te organiseren in de kerk. Het gebouw is dan op zondag kerk en op andere dagen in de week is het een multifunctionele ruimte waar bijvoorbeeld exposities plaatsvinden. Het uitgangspunt daarbij is dat er inkomsten gegenereerd worden door er ook andere activiteiten te organiseren. Door deze inkomsten kan de kerkfunctie overeind gehouden worden. Een multifunctionele ruimte met kerkfunctie in het weekend is in de katholieke wereld allesbehalve vanzelfsprekend. In principe is het de bedoeling om een kerk aan de eredienst te onttrekken zodra de kerk zijn oorspronkelijke functie verliest. Het vinden van een passende herbestemming is daarom moeilijker omdat er gezocht wordt naar een fulltime herbestemming. Een gedeeltelijke herbestemming van het gebouw behoort alleen tot de mogelijkheden als het volledig past binnen het gebouwenplan. De kerk in Heerle vormt hier een voorbeeld van. Wel is het bij zowel katholiekeals protestantse kerken mogelijk om kerkelijk gerelateerde activiteiten te organiseren zoals een tentoonstelling met religieuze kunst of een concert met religieuze muziek. Katholieke kerken zijn daarnaast in het algemeen groter dan protestantse kerken wat herbestemming kan bemoeilijken. Zo is onderhoud van katholieke kerken bijvoorbeeld vaak duurder en leent de neutralere ruimte van protestantse kerken zich gemakkelijker voor niet-religieuze doeleinden. Echter komt het af en toe ook voor dat in een katholieke kerk bij herbestemming toch een kleine religieuze ruimte behouden wordt. Het bisdom van s-hertogenbosch en van Breda Peter Broeders van het bisdom van s-hertogenbosch geeft aan dat het het bisdom er om gaat een vitale en financierbare geloofsgemeenschap te waarborgen. Met het sluiten van een kerk worden de kosten van de parochie teruggebracht en worden opbrengsten gegenereerd om met de overige kerken het pastoraat overeind te houden. Wanneer een kerk aan de eredienst is onttrokken wordt het in feite vastgoed en alleen nog gezien als onroerend goed. Er worden wel beperkingen gesteld aan toekomstige gebruiksmogelijkheden en wel dat ze waardig en niet verwarrend zijn. Vaak hebben bewoners van een dorp of stad waar een kerk gesloten wordt het beeld dat het bisdom niet naar de burgers luistert. Het bisdom heeft echter een visie op grotere schaal: het overeind houden van de geloofsgemeenschap. Als daarvoor een kerk gesloten moet worden, dan is dat zo. Het bisdom van s- Hertogenbosch is daarnaast van mening dat half herbestemde kerken (zoals in Heerle) geen oplossing zijn, maar het probleem slechts uitstellen. Daarnaast hanteert het bisdom van s-hertogenbosch een erfpachtconstructie. Dit houdt in dat de partij die de voormalige kerk overneemt tegen een jaarlijks canon de onderliggende grond voor een periode van bijvoorbeeld 40 jaar in gebruik krijgt, terwijl het gebouw in eigendom overgaat. Na de erfpacht periode komt de kerk weer in het bezit van het Bisdom. Gerard de Rooij stelt dat het bisdom van Breda een andere manier van werken heeft dan het bisdom van s- Hertogenbosch. Het bisdom komt daar in beeld wanneer burgers in actie komen. In Breda heeft het bisdom ervoor gekozen een quickscan te laten maken van alle kerkgebouwen binnen het bisdom. Die cijfers zijn gebruikt als richtlijnen bij de sluiting van een aantal gebouwen, maar ook zaken als aantal kerkbezoekers en vitaliteit spelen hierbij een belangrijke rol. Hierin trekt het bisdom tegelijkertijd op met de plaatselijke geloofsgemeenschap. Binnen het bisdom Breda wordt een kerk na sluiting verkocht. De erfpachtconstructie wordt hier niet gehanteerd. In het bisdom van s-hertogenbosch heeft het bisdom in een aantal parochies aangegeven welke kerken er gesloten zouden moeten worden. Omdat daar behoefte aan bleek, hebben parochies nu de gelegenheid gekregen om dienaangaande zelf met een voorstel te komen. Daarnaast zijn er diverse dorpen, zoals Spoordonk, waar de sluiting van de kerk op termijn voor de hand ligt, maar waar zich nu een eventuele mogelijkheid tot herbestemming voordoet. Om die kans niet te laten verlopen, hebben burgers hier zelf de schouders onder gezet om een dergelijke herbestemming te realiseren.

6 Succesfactoren Volhouders Herbestemmingen kosten tijd, geld, energie en kruim. In succesvolle herbestemmingen zijn er altijd één of meerdere personen aan te wijzen die met volle overgave over langere perioden zich ingezet hebben. Vaak zijn dit mensen die persoonlijke betrokkenheid, bestuurlijke ervaring, draagvlak bij meerdere partijen en financiële kennis koppelen aan een koppig volhouden. Leer van anderen Tot slot komt naar voren dat vrijwel alle betrokkenen vinden dat andere gemeenten kunnen leren van hun herbestemmingproces, terwijl zij tegelijkertijd niet naar andere trajecten kijken en dit ook niet als voorbeeld gebruiken. De vraag is of de trajecten niet zichtbaar genoeg zijn of dat de herbestemmingtrajecten dusdanig van elkaar verschillen dat vergelijking niet zinvol is. In het eerste geval zou het bekendheid geven van de herbestemmingtrajecten in Noord-Brabant wellicht een oplossing kunnen zijn.