BIBLIOGRAFIE VAN HOOGLERAREN IN DE RECHTEN AAN DE UNIVERSITEITEN VAN GRONINGEN EN HARDERWIJK TOT 1811

Transcriptie

1

2 BIBLIOGRAFIE VAN HOOGLERAREN IN DE RECHTEN AAN DE UNIVERSITEITEN VAN GRONINGEN EN HARDERWIJK TOT 1811

3 GESCHIEDENIS DER NEDERLANDSCHE RECHTSWETENSCHAP samengesteld in opdracht van de Commissie voor de uitgave van de Geschiedenis der Nederlandsche Rechtswetenschap van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen DEEL VII BIBLIOGRAFIE NEDERLANDSE RECHTSWETENSCHAP TOT 1811 Afl. 4 Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Universiteiten van Groningen en Harderwijk tot 1811 Aanbevolen citeerwijze: Hempenius-van Dijk, BGNR Groningen-Harderwijk

4 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen BIBLIOGRAFIE VAN HOOGLERAREN IN DE RECHTEN AAN DE UNIVERSITEITEN VAN GRONINGEN EN HARDERWIJK TOT 1811 door B.S. HEMPENIUS-VAN DIJK met medewerking van R. Feenstra, J.H.A. Lokin en A.L. Hempenius Amsterdam, 2013

5 Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door: NWO het Rechtshistorisch Fonds te Groningen het Consulentschap voor de Heraldiek in de provincie Groningen ISBN NUR 680 / 693 B.S. Hempenius-van Dijk / Amsterdam University Press, Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Amsterdam 2013 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

6 INHOUD Voorwoord... VII Inleiding... IX Lijst van verkort aangehaalde literatuur... XVIII Lijst van bibliotheken... XXI Lijst van gebruikte afkortingen... XXVIII Nieuwste aanvullingen op de Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Leidse universiteit tot XXX Nieuwe aanvullingen de Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Utrechtse universiteit tot XXXIII Aanvullingen de Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Franeker universiteit tot XXXV Overzicht van de behandelde werken van de hoogleraren in de rechten te Groningen en Harderwijk... XXXIX Bibliografie van de hoogleraren in de rechten te Groningen en Harderwijk... 1 Register van drukkers en uitgevers Register van persoonsnamen

7 OVERZICHT VAN EERDER VERSCHENEN DELEN EN AFLEVERINGEN VAN DE GESCHIEDENIS DER NEDERLANDSCHE RECHTSWETENSCHAP I 1937 Geschiedenis van de Nederlandse wetenschap van het internationaal Privaatrecht tot 1880, door R.D. Kollewijn Geschiedenis van de wetenschap van het Nederlandsch burgerlijk procesrecht na 1811, door Th.A. Fruin II [-1] 1940 Geschiedenis van het natuurrecht en de wijsbegeerte van het recht in Nederland, door W.J.A.J. Duynstee II [-2] 1942 Geschiedenis van de wetenschap van het strafrecht en strafprocesrecht in de Noordelijke Nederlanden vóór de Codificatie, door J.Ph. de Monté Verloren II [3] 1956 Geschiedenis der Nederlandse strafrechtswetenschap sinds de Codificatie-Beweging, door W.P.J. Pompe III [-1] 1950 Geschiedenis van de Nederlandsche wetenschap van het volkenrecht, door W.J.M. van Eysinga Geschiedenis van de Nederlandsche wetenschap van de Nederlandsche rechtsgeschiedenis, door S.J. Fockema Andreae III [-2] 1957 Geschiedenis van de wetenschap van het Nederlandse staatsrecht sedert 1813, door C.W. van der Pot IV [-1] 1952 Geschiedenis van de wetenschap van het burderlijk procesrecht (praktijkrecht) in Nederland van de aanvang tot 1813, door Jb. Zeylemaker Jnz. [sic] IV [-2] 1955 Het burgerlijk recht in de buitengewesten van Nederland, door S.J. Fockema Andreae V [-1] 1956 Geschiedenis van de wetenschap van het handelsrecht in Nederland tot 1809, door W.F. Lichtenauer V [-2] 1956 De geschiedenis der notariële wetenschap, door A. Pitlo V Geschiedenis van de wetenschap van het handelsrecht in Nederland in de 19e eeuw, door A. van Oven VI 1963 De wijsbegeerte des rechts en de encyclopaedie der rechtswetenschap sedert 1880, door G.E. Langemeijer VII Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Leidse Universiteit tot 1811, door Margreet Ahsmann en R. Feenstra VII Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Utrechtse Universiteit tot 1811, door Margreet Ahsmann [= Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Verhandelingen, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks, deel 154] VII Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Franeker Universiteit tot 1811, door R. Feenstra [Uitgave in samenwerking met de Fryske Akademy Nr. 951]

8 VOORWOORD Aan het in mei 2002 geschreven voorwoord van mijn Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Franeker Universiteit voegde ik aan het slot enkele regels toe als voorzitter van de Commissie voor de uitgave van de Geschiedenis der Nederlandse Rechtswetenschap van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Daaruit klonk weinig optimisme omtrent de voortzetting van de reeks Bibliografie Nederlandse Rechtswetenschap tot 1811 ; ik suggereerde evenwel de mogelijkheid dat deze reeks wellicht in een ietwat vereenvoudigde vorm zou kunnen worden afgerond en dat daarvoor in de eerste plaats in aanmerking kwam een deel betreffende hoogleraren aan de Groninger Universiteit. Naast Groningen noemde ik de Universiteit van Harderwijk en het Athenaeum Illustre van Amsterdam als instellingen waarvoor nog materiaal aanwezig was alsmede een aantal juristen die nooit hoogleraar geweest zijn waarvoor nog veel zou moeten worden uitgezocht (vgl. daarbij de Inleiding tot de bibliografie voor de Leidse Universiteit (p. 34), waar naast het Amsterdamse Athenaeum ook dat van Deventer genoemd wordt). Kort na het verschijnen van de Franeker bibliografie in 2003 opende zich echter een hoopvol nieuw perspectief voor een deel over de Groninger hoogleraren. Mevrouw dr. B.S. Hempenius van Dijk, universitair docent bij de sectie Romeins recht en zijn geschiedenis aan de Groninger Universiteit, bleek bereid te zijn de uitgave van een deel over hoogleraren in Groningen op zich te nemen (zonder daarbij een ietwat vereenvoudigde vorm toe te passen) en dit werk zelfs te combineren met een bibliografie van hoogleraren aan de Universiteit van Harderwijk (inclusief enkele docenten van het sinds 1600 reeds op juridische gebied actieve Gymnasium Illustre aldaar, de voorganger van de universiteit). Het bleek na enige tijd mogelijk om althans voor een deel van de werkzaamheden subsidie te verkrijgen van de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) voor de jaren 2006 en Een beslissende rol werd hierbij gespeeld door prof. mr. J.H.A. Lokin, hoofd van de genoemde sectie Romeins recht en zijn geschiedenis en lid van de Commissie voor de Geschiedenis der Nederlandse Rechtswetenschap. Aan zijn steun heeft mevrouw Hempenius veel te danken gehad, zoals blijkt uit het feit dat zijn medewerking op het titelblad van haar publicatie vermeld wordt. Eind 2006 gelukte het de Commissie (waarvan mevr. Hempenius intussen ook lid geworden was) tevens een auteur te vinden voor het deel over Nederlandse juristen die nooit hoogleraar aan een universiteit geweest zijn: dr. D.J. Osler, wetenschappelijk onderzoeker aan het Max-Planck-Institut für europäische Rechtsgeschichte te Frankfurt-am-Main, auteur van enkele fundamentele bibliografieën van Europese (en speciaal ook Nederlandse) juristen.

9 VIII Voorwoord Beide ondernemingen hebben intussen veel meer tijd in beslag genomen dan oorspronkelijk voorzien was maar zij zijn recentelijk beide tot een goed einde gebracht. Het werk van Dr. Osler zal echter iets later verschijnen dan het onderhavige deel over Groningen en Harderwijk. Het is voor mij een groot genoegen hierbij het werk van mevrouw Hempenius te mogen presenteren. Op het titelblad vindt men mij ook als medewerker vermeld. Daaruit zal men wellicht afleiden dat ik niet geheel objectief kan zijn maar dat neemt niet weg dat ik meer dan wie ook kan getuigen met hoeveel toewijding zij haar taak heeft vervuld. Geen moeite is haar te veel geweest om haar onderzoek in talloze bibliotheken in binnen- en buitenland te perfectioneren en de resultaten op een door en door verantwoorde wijze in een heldere vorm te presenteren. In dit verband moge ook de naam genoemd worden van haar echtgenoot, drs. A.L. Hempenius (als derde medewerker op het titelblad vermeld), wiens rol zij aan het slot van haar Inleiding geschetst heeft. Namens de Commissie voor de Geschiedenis der Nederlandse Rechtswetenschap wil ik hier, naast hartelijke gelukwensen, een woord van welgemeende dank uitspreken. Januari 2013 R. Feenstra

10 INLEIDING Ongeveer 25 jaar geleden, in juni 1987, verwierf C.J.H. Jansen, thans hoogleraar Rechtsgeschiedenis en Burgerlijk Recht in Nijmegen, de doctorstitel met de verdediging van zijn proefschrift over leven en werk van Frederik Adolf van der Marck ( ). 1 In de Inleiding deelt de auteur bij het beschrijven van de opzet van zijn werk mee, dat hij afziet van het geven van een uitvoerige bibliografie van het werk van Van der Marck (of van andere geleerden), omdat daar, zo voegt hij aan deze mededeling toe, een aparte reeks voor in het leven [is] geroepen. Daarbij verwijst hij naar bibliografieën van hoogleraren in de rechten aan de Nederlandse universiteiten tot 1811 die verschijnen in de reeks Geschiedenis der Nederlandsche rechtswetenschap. 2 Bedoeld was het onderdeel van deze reeks, dat uitgegeven is en wordt als deel VII, Bibliografie Nederlandse Rechtswetenschap tot 1811, welk deel gaandeweg in afleveringen zou verschijnen. In juni 1987 had overigens nog maar één aflevering het licht gezien: de Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de Leidse universiteit tot 1811, gepubliceerd in Inmiddels zijn ook de afleveringen met de bibliografieën van de Utrechtse en de Franeker hoogleraren in de rechten tot 1811 verschenen, respectievelijk in 1993 en Er bleven dus wat betreft te beschrijven werken van juridische hoogleraren in de Republiek der Verenigde Nederlanden nog twee universiteiten over: Groningen en Harderwijk, die naar de oorspronkelijke plannen elk hun aflevering zouden krijgen. In de aanloop tot de voorbereidingen voor het maken van deze afleveringen is besloten ze in één boek te verenigen. Met de thans verschenen Bibliografie van hoogleraren in de rechten aan de universiteiten te Groningen en Harderwijk tot 1811, hierna aan te halen als BGNR Groningen-Harderwijk, zijn de afleveringen met de bibliografieën van hoogleraren in de rechten aan de (Noord-)Nederlandse universiteiten tot 1811 voltooid. 4 Toen de 1 C.J.H. Jansen, Natuurrecht of Romeins recht, een studie over leven en werk van F.A. van der Marck ( ) in het licht van de opvattingen van zijn tijd, Leiden Jansen, op. cit., p. 3 en noot 2 op p Zie voor de titels van deze eerder verschenen afleveringen, hierna kortheidshalve aan te halen als BGNR Leiden, BGNR Utrecht en BGNR Franeker, het Overzicht van eerder verschenen delen en afleveringen van de Geschiedenis der Nederlandsche rechtswetenschap, hierboven p. VI. 4 Daarnaast was in 1984 nog een aflevering voorzien, waarin juristen zijn opgenomen die niet aan een universiteit of athenaeum gedoceerd hebben, zie BGNR Leiden, p. 34. Een dergelijke aflevering wordt sinds 2007 voorbereid door Dr. Douglas Osler te Frankfurt am Main. Het zal binnenkort gereedkomen en verschijnen onder de titel Bibliography of Dutch legal jurists active outside the Dutch universities from c.1585 to Er is een klein verschil met de in 1984 geformuleerde planning. Destijds werd er van uitgegaan dat er naast de afleveringen met betrekking tot de vijf universiteiten ook nog een aflevering zou verschijnen die gewijd zou zijn aan andere instellingen van hoger onderwijs, zoals de Athenaea van Amsterdam en Deventer. Van dit plan is intussen afgezien. Een aantal van degenen die aan deze instellingen het juridisch onderwijs verzorgd hebben, is later aan een van die vijf universiteiten werkzaam geweest; zij zijn te vinden in de afleveringen met betrekking tot deze universiteiten. Degenen bij wie dit niet het

11 X Inleiding werkzaamheden voor deze bibliografie begonnen, leek het er even op, dat de verschijning daarvan niet lang op zich zou laten wachten. Dit optimisme werd mede ingegeven door de gedachte dat het bij deze Groninger en Harderwijker hoogleraren om een soort restant zou gaan. Van een aantal van hen waren de werken immers al beschreven in één van de eerdere afleveringen, omdat zij behalve in Groningen c.q. Harderwijk ook in Leiden, Utrecht of Franeker een juridische leerstoel hadden bekleed. Uiteindelijk bleken dit bij elkaar 14 professoren te zijn: vier Groningers en tien Harderwijkers van wie één later ook in Groningen aan de universiteit werkzaam is geweest. Voor Groningen zijn dit (in alfabetische volgorde): Henricus Johannes Arntzenius: hoogleraar te Groningen en vervolgens te Utrecht (van 1788 tot zijn dood in 1797). Zie BGNR Utrecht nrs Dionysius Godefridus van der Keesel: hoogleraar te Groningen en daarna te Leiden ( ). Zie BGNR Leiden nrs ; voor aanvullingen BGNR Franeker, p. XXV. Cornelis Pynacker: hoogleraar te Groningen, voordien buitengewoon hoogleraar te Leiden ( ) en vervolgens ordinarius aldaar ( ), en nadien te Franeker (van 1636 tot zijn dood in 1645). Zie BGNR Leiden nrs ; voor aanvullingen BGNR Utrecht, p. 42, en BGNR Franeker, p. XXVI. Johan Gerhard Christiaan Rücker: hoogleraar te Groningen en vervolgens te Utrecht (effectief van 1760 tot 1769). Zie BGNR Utrecht nrs En voor Harderwijk: Pieter Bondam: hoogleraar te Harderwijk, daarna te Utrecht (van 1773 tot zijn dood in 1800). Zie BGNR Utrecht nrs Willem Cup: hoogleraar te Harderwijk en vervolgens te Franeker (van 1647 tot zijn dood in 1667). Zie BGNR Franeker nrs A. Cornelis Adrianus van Enschut: hoogleraar te Harderwijk, daarna te Groningen ( ) en tenslotte te Utrecht (van 1822 tot zijn dood in 1835). Zie BGNR Utrecht nrs Eduard Hageman: hoogleraar te Harderwijk en daarna te Leiden ( ). Zie BGNR Leiden nrs ; voor een aanvulling BGNR Utrecht, p. 38. Johan Melchior Kemper: hoogleraar te Harderwijk, daarna te Amsterdam ( ) en tenslotte te Leiden (van 1809 tot zijn dood in geval is, zijn voor een deel opgenomen in het bovengenoemde nog te verschijnen bibliografie van Nederlandse juristen die niet aan een universiteit gedoceerd hebben.

12 Inleiding XI 1824). Zie BGNR Leiden nrs ; voor een aanvulling BGNR Utrecht, p. 38. Antonius Matthaeus [II]: hoogleraar te Harderwijk en vervolgens te Utrecht (van 1634 tot zijn dood in 1654). Zie BGNR Utrecht nrs. 120-[189]; voor aanvullingen BGNR Franeker, p. XXX-XXXI, en hierna p. XXXII. Pieter Roscam: hoogleraar te Harderwijk, daarna voor enkele maanden in 1787 te Utrecht en vervolgens weer te Harderwijk (1788 tot 1795). Zie BGNR Utrecht nrs Anton Schultingh: hoogleraar te Harderwijk, vervolgens te Franeker ( ) en tenslotte te Leiden (van 1713 tot zijn dood in 1734). Zie BGNR Leiden nrs ; voor aanvullingen BGNR Utrecht, p. 44, BGNR Franeker, p. XXVI e.v. en hierna p. XXXI, XXXII en 179 (nr. 430). Meinhard Tydeman: hoogleraar te Harderwijk, vervolgens te Utrecht ( ), dan weer te Harderwijk (1787) en weer te Utrecht ( ). Zie BGNR Utrecht nrs Johannes Ortwinus Westenberg: hoogleraar te Harderwijk, daarna te Franeker ( ) en tenslotte te Leiden (van 1723 tot zijn dood in 1737). Zie BGNR Leiden nrs. 1128A-1161; voor aanvullingen BGNR Utrecht, p , en BGNR Franeker, p. XXIX en XXXII. Alles bij elkaar bleven er nog 39 hoogleraren over die vóór 1811 wat het bekleden van een leerstoel aan een universiteit in de Noordelijke Nederlanden betrof, uitsluitend in Groningen of in Harderwijk gedoceerd hadden. Twee van hen, Seerp Gratama en Arnoldus Rotgers, hadden dat in beide plaatsen gedaan. Voor de goede orde zij opgemerkt, dat het bij al deze professoren voor Groningen gaat om de periode 1614 het jaar waarin de Academie van Stad en Lande haar deuren opende tot 1811 en voor Harderwijk de periode 1600 tot De Harderwijkse hogeschool was op het moment dat zij van start ging, eigenlijk nog geen universiteit, maar een gymnasium illustre. Pas in 1647 namen de drie Gelderse kwartieren het besluit dit gymnasium tot universiteit te verheffen, zodat men ook in het gewest Gelre een academische graad kon behalen. De feestelijke inauguratie van de Harderwijkse universiteit vond plaats in Voor het juridisch onderwijs aldaar maakte deze hogere status geen wezenlijk verschil, zodat het voor de hand lag ook de nog niet in één van de eerdere afleveringen behandelde juridische hoogleraren uit de periode 1600 tot 1647/48 op te nemen. 5 Het gaat daarbij overigens maar om twee personen: Jacobus Varnerius en Lambertus Goris, die respectievelijk van en in 1625 in Harderwijk rechten gedoceerd hebben. Aan de derde nog niet behandelde 5 Zie over deze periode M. Evers, The Illustre School at Harderwijk , in: Lias, Sources and Documents relating to the early modern history of ideas, nr. 12 (1985), p , en voor het onderwijs in de rechten en de daarmee in deze periode belaste hoogleraren in het bijzonder p

13 XII Inleiding hoogleraar uit de periode vòòr 1648, Gerardus Bronckhorst, wordt in deze aflevering voorbijgegaan. Van hem zijn namelijk geen publicaties overgeleverd. 6 Het aanhouden van het jaar 1614 als tijdstip van het begin van de Groningse universiteit betekent, dat Mello Brunsema ( ), die in 1596 voor één jaar in Groningen aangesteld werd om onderwijs in de Instituten van Justinianus te gaan verzorgen hetgeen wel beschouwd wordt als de aanloop tot de juridische faculteit aldaar, buiten deze bibliografie valt. 7 Bijgevolg worden in deze bibliografie slechts 37 professoren in de rechten uit de periode vóór 1811 behandeld. Bij de samenstelling van BGNR Leiden is destijds wat betreft de buiten de Republiek der Verenigde Nederlanden geboren hoogleraren als criterium genomen dat zij tenminste vijf jaar aan een juridische faculteit binnen de Republiek verbonden moesten zijn geweest om in één van de afleveringen een plaats te krijgen. De toepassing van dit criterium heeft voor BGNR Groningen-Harderwijk tot gevolg dat er geen plaats was voor de in Creutznach in de Palts (het tegenwoordige Bad Kreuznach in de deelstaat Rijnland-Palts) geboren Johannes Conradus Monaeus die van 1645 tot zijn overlijden in 1648 in Groningen doceerde. 8 Onder verwijzing naar de Effigies et vitae professorum Academiae Groningae et Omlandiae uit 1654, het eerste werk waarin ooit levensbeschrijvingen van Groninger hoogleraren werden gepubliceerd, noemt Boeles bij zijn levensbeschrijving van Monaeus drie werken van hem zonder daarbij een drukker of een jaartal te noemen: Tractatus de legum interpretatione, disputationibus;tractatus de jure publico en Explicatio rubricarum ad Digesta. 9 Van geen van deze werken heb ik een exemplaar kunnen vinden, wel van zijn inaugurele disputatie, gehouden te Rinteln in Daarnaast heb ik één of meer exemplaren gevonden van disputaties die onder zijn voorzitterschap te Rinteln en Groningen gehouden zijn. Onder deze disputaties bevinden zich vijf opeenvolgende over onderwerpen uit de Instituten van Justinianus, berustende in de Universiteitsbibliotheek te Groningen. Het feit, dat zij genummerd zijn als Disputatio 6 Gerardus Bronckhorst was een zoon van de Leidse hoogleraar in de rechten Everhardus Bronckhorst. Hij werd in 1591 geboren te Leiden en stierf in 1631 te Harderwijk, waar hij sinds 1628 als hoogleraar werkzaam was (Bouman, Gesch. Geld. Hoogeschool I, 68-71, en Ahsmann, Collegia en colleges, in het bijzonder p. 482 j p. 97). Tijdens zijn studie in Leiden heeft hij eenmaal als respondent gedisputeerd onder voorzitterschap van zijn vader (19 juni 1613); zijn doctorale disputatie (De mutuo et Sc. Macedon.) hield hij op 22 nov. 1618, maar hij promoveerde pas op 24 april 1620 (zie Ahsmann, op. cit., p. 436 (nr. 653) en p. 443 (nr. 740)). 7 Zie voor Mello Brunsema ( ) de inleiding bij de uitgave van zijn Oratio pro nova juridicae facultatis Groningae instituta praelectione, habita ad VI Julij A.S. MDXCVI, door T.J. Veen en met vertaling van F. Akkerman, Groningen, 1967 (Mededelingen van het Rechtshistorisch Instituut nr. 6). 8 Johannes Conradus Monaeus (ca ), studeerde o.a. in Marburg en Genève en promoveerde tot J.U.D. in 1643 te Rinteln, waar hij in 1642 professor was geworden (zie Boeles, Levenschetsen, p en Van der Aa 12-2, p. 972 en m.b.t. zijn inaugurele disputatie hieronder noot 10). 9 Boeles, Levenschetsen, p. 33, noot Dit exemplaar berust in de UBJena. De titel van deze zeven pagina s tellende inaugurele disputatie, verdedigd onder voorzitterschap van David Pestel, die sinds 1641 professor te Rinteln was, luidt: Disputatio inauguralis exhibens V decades positionum hinc inde ex jure civili sub praesidio Dn. Davidis Pesteli publice examinandam proponit Johan Conradus Monaeus ad diem 3. Febr Rinteli, typis exscripsit Petrus Lucius, 1643.

14 Inleiding XIII Justinianea prima, secunda, tertia, quarta en quinta wijst erop, dat zij naar alle waarschijnlijkheid het resultaat zijn van een door Monaeus opgezet collegium in het kader van zijn onderwijs op basis van de Instituten. De disputaties zijn publiekelijk gehouden tussen november 1647 en juni De genoemde Monaeus was overigens lang niet de enige in het buitenland geboren professor in de rechten in Groningen of Harderwijk. Van de 22 Groninger hoogleraren van wie de werken hier beschreven worden, waren er 15 buiten de landsgrenzen geboren, en van de 17 Harderwijker zeven. Het begrip buitenland is trouwens betrekkelijk. De geboorteplaats van Gerhardus Feltman was bijvoorbeeld het vlak over de grens gelegen Kleef en die van Franciscus Junius, een kleinzoon van de gelijknamige theoloog uit de zestiende eeuw, Emden. Beiden hebben o.a. in de Republiek gestudeerd, de een in Leiden, de ander in Groningen en Utrecht. Deze vaagheid van de landsgrenzen is kenmerkend voor de academische wereld van de zeventiende en achttiende eeuw. Ook de rechtenstudie had in die tijd, zou men kunnen zeggen, een breed Europees karakter. Of men nu in het buitenland studeerde of binnen de Republiek, overal werd men getraind in de kennis van het Romeinse recht op basis van het Corpus Juris Civilis. Toen het natuurrecht zijn intrede in het juridisch curriculum deed, was dat voor dit vak niet anders. Slechts sporadisch was er aandacht voor het locale recht, al nam deze in de loop van de achttiende eeuw meer en meer toe. Verreweg de meesten van de in dit boek behandelde professoren en hun werken zijn inmiddels in de vergetelheid geraakt. Sommigen van hen hebben ook weinig werken gepubliceerd, zoals Johan Otto Arntzenius, Gerhardus Coccejus, Jacobus Eck en Joachim Schwartz om maar enkelen te noemen. Daar staat tegenover dat twee van de in deze aflevering behandelde professoren een uitzonderlijk groot oeuvre hebben nagelaten: Alexander Arnold Pagenstecher en Jean Barbeyrac. Het werk van de laatste, die van 1717 tot zijn dood in 1744 in Groningen natuuren volkenrecht doceerde, wordt nog vandaag de dag al of niet in vertaling keer op keer opnieuw uitgegeven en hij zet nog steeds de pennen in beweging. Het meest recent in dit verband is het in 2011 verschenen boek Die Berliner Hugenotten und der Fall Barbeyrac, Orthodoxe und Sozinianer im Refuge ( ) van dr. Fiammetta Palladini 12, waarin het gaat over het conflict dat Barbeyrac tijdens zijn Berlijnse jaren had met de kerkenraad van de Franse gemeente aldaar. Als gevolg van dit conflict werd hij geen predikant Barbeyrac was eigenlijk theoloog, maar uiteindelijk hoogleraar in het natuurrecht. Zijn bekwaamheid in deze discipline had hij mede aan deze jaren in Berlijn te danken, omdat hij zich in die tijd ging bezig houden 11 Het gaat hier om de volgende disputaties: Disputatio Justinianea prima. Continens proem. et tit. prim. Inst. De justitia et jure (respondens Johannes Ringels), Disputatio Justinianea secunda De jure naturali, gentium ac civili (respondens Nicolaas Finckius), Disputatio Justinianea tertia De jure personarum (respondens Werner Herman a Sporcken), Disputatio Justinianea quarta De patria potestate et nuptiis (respondens Johannes Piscator), Disputatio Justinianea quinta De legitimatione, adoptione et modis solvendi patriam potestatem (respondens Allardus Meijer). Alle zijn door Johannes Cöllen in 1647 en 1648 te Groningen gedrukt. 12 Verschenen als Volume 204 in de serie Brill s Studies in Intellectual History, (Leiden/Boston, 2011).

15 XIV Inleiding met het vertalen in het Frans van Samuel Pufendorfs werken De jure naturae et gentium en De officio hominis et civis. 13 Barbeyrac was in wezen een workaholic avant la lettre die elke nieuwe editie van zijn boeken nauwlettend in de gaten hield. Naar het zich laat aanzien liet hij zich van elk nieuw verschenen boek c.q. van elke herdruk door de drukker een exemplaar sturen, dat hij dan onmiddellijk weer doornam en bewerkte. Mede daarom verfoeide hij roofdrukken, omdat hij daarover geen enkele zeggenschap had. Kenmerkend voor zijn werkwijze is het ooit aan hem toebehoord hebbend exemplaar van zijn Histoire des anciens Traitéz 14 dat tegenwoordig in de Universiteitsbibliotheek van Groningen berust. Het boek staat vol met minutieuze verbeteringen en aantekeningen, waarin af en toe ook nieuwe literatuur is verwerkt. Dit alles in voorbereiding op een herdruk, die nooit tot stand gekomen is. Al met al neemt het oeuvre van Barbeyrac, dat op zichzelf qua aantal werken niet zo omvangrijk is 15, vanwege de vele herdrukken, heruitgaven en vertalingen in deze bibliografie iets minder dan 1/6 gedeelte in beslag van de bladzijden die aan de beschrijvingen van de publicaties van de juridische hoogleraren in Groningen en Harderwijk gewijd zijn. De fotomechanische herdrukken van Barbeyracs werken vindt men in beginsel opgenomen bij de drukken, die daaraan ten grondslag liggen, tenzij de facsimile-uitgave in kwestie iets bijzonders heeft en daardoor een eigen nummer verdient. Mutatis mutandis geldt hetzelfde voor de fotomechanische herdrukken van de werken van de andere hoogleraren. Wat Barbeyracs oeuvre betreft is de hier gepresenteerde aflevering van de bibliografieën van hoogleraren in de rechten aan de Nederlandse universiteiten tot 1811 overigens beslist niet volledig. Zij bevat dus geen ultieme Barbeyrac-bibliografie en wil dat ook niet pretenderen. Zo ontbreken de vele artikelen, die Barbeyrac publiceerde in wetenschappelijke tijdschriften als het Journal des Sçavans en de Bibliotheque raisonnée des ouvrages des savans de l Europe, waarvan hij ook één van de redacteuren was, nog afgezien daarvan dat het waarschijnlijk zeer moeilijk is vast te stellen welke artikelen daarin van zijn hand zijn geweest. Daarnaast is een beschrijving achterwege gebleven van de verschillende edities van Barbeyracs vertaling in het Frans van de preken van de Engelse geestelijke John Tillotson ( ), die o.a. hofprediker was van koning-stadhouder Willem III en koningin Mary en zijn loopbaan beëindigde als aartsbisschop van Canterbury. In de loop der jaren heeft Barbeyrac in totaal 44 van Tillotsons 54 uitgegeven preken vertaald, die gedrukt en herdrukt zijn in de eerste vijf delen van een serie met de titel Sermons sur diverses matières importantes. 16 Barbeyracs voortreffelijke vertaling van deze preken toont 13 Zie hiervoor in deze aflevering de nrs en Zie hiervoor in deze aflevering nr Gemeten naar de eerste drukken telt dit oeuvre acht zelf geconcipiëeerde boeken, negen vertalingen van werken van anderen (inclusief die van de preken van John Tillotson), één heruitgave (nl. van De jure belli ac pacis van Hugo de Groot) en zeven te Lausanne dan wel Groningen bij allerlei gelegenheden gehouden redes. 16 De vertaling van de laatste tien van Tillotsons uitgegeven preken is opgenomen in een zesde deel, dat in 1729 zowel bij Frederic Barnard als bij Pierre Humbert verscheen, is van iemand anders, wiens naam Barbeyrac, zoals hij in zijn Avis bij dit deel meedeelt, niet mocht noemen. De vertaler is ook onbekend gebleven.

16 Inleiding XV aan hoe goed hij ook het Engels als voor hem moderne vreemde taal is gaan beheersen. De andere auteur, die wat betreft de beschrijving van zijn oeuvre een bijna even groot aantal pagina s als Barbeyrac in BGNR Groningen-Harderwijk inneemt, Alexander Arnold Pagenstecher, was toevallig Barbeyracs voorganger in Groningen. Hij doceerde daar aan de juridische faculteit van 1694 tot 1717, aanvankelijk met Wessel Bertling als collega proximus, later na Bertlings overlijden in 1706 alleen. Zijn oeuvre is geheel anders opgebouwd dan dat van Barbeyrac en bestaat vooral uit een veelheid van commentaren en verhandelingen. 17 De meeste daarvan zijn al eerder beschreven in de Bibliographie der Veröffentlichungen von Alexander Arnold Pagenstecher und Johann Friedrich Wilhelm Pagenstecher van de hand van R. Feenstra. 18 Aanvankelijk was het de bedoeling deze bestaande Pagenstecherbibliografie, vertaald in het Nederlands integraal over te nemen. Uiteindelijk is ervoor gekozen de bibliografie te bewerken en aan te passen aan het model van de andere bibliografieën in de serie. Dit houdt in, dat de volgorde waarin de werken gepresenteerd worden, weliswaar bepaald is door het jaar van de eerste druk, maar dat alle herdrukken en door anderen verzorgde heruitgaven meteen op de beschrijving van de eerste druk volgen. Verder zijn de opmerkingen die Feenstra achter de verschillende werken van deze twee Pagenstechers had geplaatst, zoveel mogelijk verwerkt in de noten waarmee de verschillende clusters van werken worden ingeleid. De vele in deze Pagenstecher-bibliografie uit 1991 voorkomende enkelvoudige oefendisputaties van studenten die onder voorzitterschap van A.A. Pagenstecher hebben gedisputeerd, zijn op een enkele uitzondering na weggelaten. Wel wordt naar deze disputaties verwezen als dat zo uitkwam. Bij elk werk, dat ook in Feenstra s Pagenstecher-bibliografie voorkomt, is bij de beschrijving een verwijzing naar deze bibliografie opgenomen met de aanduiding Steinf. Bibliogr. en dan het nummer. Verder zijn in de genoemde noten nieuwe bevindingen opgenomen en ook is een aantal nieuw gevonden werken toegevoegd. Voor de beschrijving van de publicaties van Alexander Arnold Pagenstechers zoon Johannes Fredericus Wilhelmus Pagenstecher, die in deze aflevering een plaats heeft gekregen, omdat hij hoogleraar in Harderwijk was, geldt mutatis mutandis hetzelfde. De hoogleraren, van wie de werken in BGNR Groningen-Harderwijk behandeld worden, zijn daarin met hun oeuvre opgenomen in alfabetische volgorde, ongeacht of zij in Groningen dan wel in Harderwijk doceerden. In het Overzicht van de behandelde werken van is bij elk van hen middels een [G] of een [H] aangegeven of 17 A.A. Pagenstechers oeuvre bestaat, gemeten naar de eerste drukken daarvan, uit ca. 25 zelf geconcipiëerde boeken, negen uitgaven van werken van anderen en 30 bij allerlei gelegenheden gehouden redes. Daarnaast heeft hij een niet gering aantal lofdichten geschreven, waarvan er acht apart gedrukt zijn. 18 Deze Bibliographie is een bijlage bij Feenstra s artikel Der juristische Unterricht in Steinfurt im 17. Jahrhundert und die an niederländische Universitäten berufenen Steinfurter Professoren der Rechte, Mit einem besonderen Beitrag über A.A. Pagenstecher in: Symposion 400 Jahre Hohe Schule Steinfurt, H. Holzhauer en R. Toellner (ed.), Steinfurt 1991 (Steinfurter Schriften 17), p ; de bibliografie is te vinden op p

17 XVI Inleiding het een Groninger of een Harderwijker professor betreft. In de korte opgave van levensdata bij elke hoogleraar vindt men van wanneer tot wanneer de betrokkene een juridische leerstoel in Groningen c.q. Harderwijk bekleed heeft, alsmede zijn geboorteplaats en jaar, de plaats en het jaar van zijn overlijden, en een kort overzicht van zijn loopbaan. Daarna volgt de opsomming en beschrijving van zijn oeuvre naar het model dat sinds BGNR Leiden gehanteerd wordt. 19 De aan de Romeinse kalender ontleende datumaanduidingen in de dedicaties en prefaties zijn alle opgelost, dat wil zeggen overgebracht naar de data volgens de Juliaanse c.q Gregoriaanse kalender. Voor de goede orde zij er op gewezen dat de genoemde Juliaanse kalender in de Noordelijke Nederlanden pas in 1701 door de betere Gregoriaanse kalender, die in de Zuidelijke landen van Europa sinds 1582 gold, werd vervangen. Toen deze kalender in 1701 voor de Noordelijke Nederlanden gelding kreeg, ging men van 31 december 1700 meteen naar 11 januari 1701, waardoor de data weer in de pas liepen met de seizoenen. 20 Verder zijn in de titels van boeken en andere publicaties als I s c.q. i s gedrukte j s als J c.q. j weergegeven, en de V s en v s die staan voor een u als U s en u s. Hetzelfde geldt wanneer in de beschrijvingen aan de druk ontleende woorden met deze letters worden aangehaald. Voor het gemak van de gebruiker zijn ook de aanduidingen van plaatsen uit het Corpus Juris Civilis, die her en der in titels van boeken en geschriften voorkomen, in de bijbehorende koppen en kopnoten opgelost. 21 Met inachtneming van wat hierboven met betrekking tot het oeuvre van Jean Barbeyrac gezegd is, vindt men hieronder in beginsel alle ooit in druk verschenen geschriften van de 37 professoren, die in deze aflevering behandeld worden, beschreven. Alleen voor afzonderlijk gedrukte gelegenheidsgedichten, die in de particuliere sfeer ontstaan zijn, zoals bruilofts- en felicitatiegedichten voor familie en vrienden, is een uitzondering gemaakt, omdat bij het samenstellen van deze bibliografie de universitaire en wetenschappelijke loopbaan van de behandelde hoogleraren voorop stond. Een of meer van dergelijke gedichten zijn overgeleverd van Everhardus Balck, Alexander Arnoldus Pagenstecher, Gerhardus Schroder en Hubertus Gregorius van Vrijhoff. Wel wordt bij deze hoogleraren na de opgave van de over hen beschikbare literatuur kort melding gemaakt van het bestaan van deze gedrukte gelegenheidsgedichten onder vermelding van de bibliotheken, waar ze te vinden zijn. Het blijft overigens moeilijk te bepalen wat wel en wat niet onder deze gedichten valt. Toen deze serie begon, moesten de publicaties van de professoren in de rechten, die voor 1811 aan één van de Nederlandse faculteiten gedoceerd hadden, nog moeizaam per bibliotheek bijeen gezocht worden. Dankzij de inmiddeld bestaande elektronische 19 Zie BGNR Leiden, p Een illustratie van het gebruik van de Juliaanse kalender biedt de Ode in dedicationem templi in Harckstede etc. van A.A. Pagenstecher uit Daaruit blijkt dat de ingebruikneming van deze kerk plaats vond a.d. XI Aprilis Julianei anni a nativitate Christ MDCC, welke dag volgens de Gregoriaanse kalender op viel. (Zie onder A.A. Pagenstecher, hieronder nr. 493.) 21 Zie bijvoorbeeld onder Johannes Steinberg nr. 613, waarbij het gaat om verzameling van 15 disputaties ad celebrem legem XXIII. ff. de R.I. de culpa in contractibus praestanda, etc., waarbij in de kop vermeld wordt, dat het daarbij om D gaat.

18 Inleiding XVII zoeksystemen, zoals de Karlsruher Virtueller Katalog, waarvan ik veel gebruik gemaakt heb, en het feit dat nagenoeg alle wetenschappelijke bibliotheken hun catalogus op internet gezet hebben, was dit voor mij een stuk eenvoudiger, ondanks de fouten en onvolmaaktheden die soms aan het daglicht traden. Op deze wijze ben ik waarschijnlijk meer werken c.q. herdrukken en andere uitgaven op het spoor gekomen dan anders gelukt zou zijn. Toch is deze bibliografie, gelet op wat ik hierboven met betrekking tot het oeuvre van Jean Barbeyrac gezegd heb, niet voor alle hierin opgenomen hoogleraren volledig. Een ander punt is, dat inmiddels nogal wat edities van hier behandelde werken integraal op internet geplaatst zijn. Met name de Bayerische Staatsbibliothek te München en de Universiteitsbibliotheek te Göttingen hebben edities, die bij hen berusten, gedigitaliseerd en ook Google heeft daar veel aan gedaan. Dat zo n editie via internet bestudeerd en geraadpleegd kan worden, kan handig zijn, maar mij is toch wel gebleken, dat er bij het scannen van de boeken ook fouten worden gemaakt, wat weer afbreuk doet aan de gemakkelijke toegang tot allerlei edities van belangrijke werken. Voorzichtigheid is dus geboden met deze nieuwe manier om oude werken via de eigen computer te raadplegen. Hoewel ik getracht heb de beschrijving van de in deze laatste aflevering van de bibliografieën van hoogleraren in de rechten aan de Nederlandse universiteiten tot 1811 vermelde publicaties volledig te krijgen, is mij dat helaas niet gelukt. Mede door persoonlijke omstandigheden heeft het mij uiteindelijk eenvoudig aan tijd ontbroken om alle gegevens te verzamelen, die voor een juiste beschrijving van alle in dit boek ten tonele gevoerde werken noodzakelijk waren. Zelfs de hulp van mijn man, wiens medearbeid aan het onderzoek voor dit boek en aan dit boek zelf voor mij van onschatbare waarde is geweest, heeft niet kunnen bewerkstelligen, dat het onderzoek geheel afgerond kon worden. Deze bibliografie is dus in zekere zin a work in progress. Daar waar een titel niet volledig beschreven is kunnen worden, wordt dit bij de beschrijving aangegeven. Naar ik hoop, zal ik in de volgende jaren door middel van addenda waarvoor overigens nog een vorm gevonden moet worden in de lacunes van dit boek kunnen voorzien. Tot slot wil ik hier graag alle medewerkers van de door ons bezochte bibliotheken in binnen- en buitenland bedanken voor hun vriendelijke hulp, en in het bijzonder mevrouw drs. Karen Mulders, die onmisbaar is geweest bij het verzorgen van de layout.

19 LIJST VAN VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR Aa, van der: A.J. van der Aa, Biografisch woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt, voortgezet door K.J.R van Harderwijk en G.D.J. Schotel, 21 dln., Harderwijk Aanhangsel Gedenkboek Atheneum en Universteit Amsterdam: Gedenkboek van het Atheneum en de Universiteit van Amsterdam , Druk en uitgave van de stadsdrukkerij te Amsterdam Daarin Aanhangsel Levensberichten van professoren en lectoren van de hand van J.S. Theissen, Ahsmann, Collegia en colleges: M.J.A.M. Ahsmann, Collegia en colleges: juridisch onderwijs aan de Leidse universiteit , in het bijzonder het disputeren, Groningen (Er is ook een Duitse vertaling van dit werk: Collegium und Kolleg: der juristische Unterricht an der Universität Leiden unter besonderer Berücksichtigung der Disputationen, aus dem Niederländischen übersetzt von Irene Sagel-Grande, Frankfurt am Main 2000.) Alphen (Van - ): Catalogus der pamfletten van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen, (niet voorkomende in de catalogi van Broekema, Knuttel, Petit, van Someren en Van der Wulp) bewerkt door G. van Alphen, Groningen ASGron.: Album Studiosorum Academiae Groningana, uitgegeven door het Historisch Genootschap te Groningen, Groningen Aud.: F. Postma [und] J. van Sluis, Auditorium Academiae Franekerensis, Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universität und des Athenaeums in Franeker [= Fryske Akademy, nr. 760 = Rige bio- en bibliografyske skriften, 23], Leeuwarden Boekzael: Maendelyke uittreksels, of Boekzael der geleerde we(r)relt. Te/T Amsterdam, by Gerard onder de Linden, etc. (de dln. na 1727 zijn door de weduwe van Gerard onder de Linden en opvolgers gedrukt) Boeles, Levenschetsen : W.B.S. Boeles, Levenschetsen der Groninger hoogleeraren, bijlage I (met eigen paginering) in: Gedenkboek der hoogeschool te

20 Lijst van verkort aangehaalde literatuur XIX Groningen, ter gelegenheid van haar vijfde halve eeuwfeest, op last van den Akademischen Senaat uitgegeven door W.J.A. Jonckbloet, Groningen Bouman, Gesch. Geld. Hoogeschool: H. Bouman, Geschiedenis van de voormalige Geldersche Hoogeschool en hare hoogleeraren, grootendeels uit ongedrukte of zeldzame bescheiden, 2 dln., Utrecht Dekkers: R. Dekkers, Bibliotheca belgica juridica. Een bio-bibliografisch overzicht der rechtsgeleerdheid in de Nederlanden, van de vroegste tijden af tot 1800 [= Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, XIII, 14], Brussel 1951 [in 1997 verscheen een ongewijzigde anastatische herdruk, waarvan t.p. ook het jaartal 1951 draagt; alleen op het verso van het vóór de t.p. geplaatste woord vooraf vindt men het jaartal 1997]. Dictionary of Dutch Philosophers: The Dictionary of seventeenth and eighteenthcentury Dutch Philosophers, Volume I [II], Bristol Effigies et vitae: Effigies et vitae professorum Academiae Groningae et Omlandiae, Facsimile van de in 1654 verschenen uitgave met een Nederlandse vertaling, Tot stand gekomen op initiatief van de stichting Groninger Universiteitsfonds. Groningen [Naar het titelblad van de oorspronkelijke uitgave: Effigies et vitae professorum Academiae Groningae et Omlandiae; cum historiola fundationis ejusdem Acad. Apud Johannem Nicolai, Goningae, 1654]. Ensink, Academische rouw: J. Ensink, Academische rouw, uittreksels uit de programmata funebria van de Academie van Stad en Lande van Groningen, de Rijks Hogeschool te Groningen ( ), ten dienste van biografie en genealogie [Groninger bronnen en toegangen, 31], Groningen Feenstra, Der juristische Unterricht in Steinfurt: R. Feenstra, Der juristische Unterricht in Steinfurt im 17. Jahrhundert und die an niederländische Universitäten berufenen Steinfurter Professoren der Rechte. Mit einem besonderen Beitrag über A.A. Pagenstecher, in: Symposion 400 Jahre Hohe Schule Steinfurt, H. Holzhauer en R. Toellner (ed.) [Steinfurter Schriften, 17], Steinfurt 1991, Zie ook hieronder Steinf. Bibliogr. Hempenius-van Dijk, Antonius Matthaeus I: B.S. Hempenius-van Dijk, Antonius Matthaeus (I) en zijn juridisch onderwijs in Groningen , in: Onderwijs en onderzoek: studie en wetenschap aan de academie van Groningen in de 17e en 18e eeuw, A.H. Huussen jr (red.), Hilversum 2003,

21 XX Lijst van verkort aangehaalde literatuur Höting, Professoren Steinfurt: Ingeborg Höting, Die Professoren der Steinfurter Hohen Schule [Steinfurter Schriften, 21], Steinfurt Jöcher-Adelung, Allgemeines Gelehrten-Lexikon: Fortsetzung und Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers allgemeinem Gelehrten-Lexikon worin die Schriftsteller aller Stände nach ihren vornehmsten Lebensumständen und Schriften beschrieben werden. Angefangen von Johann Christoph Adelung und vom Buchstaben K fortgesetzt von Heinrich Wilhelm Rotermund, 7 dln. Leipzig etc [Reprint Hildesheim 1961]. Knuttel: W.P.C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, 9 dln., s Gravenhage [Reprint Utrecht 1978]. Meulen-Diermanse (Ter - ): J. Ter Meulen en P.J.J. Diermanse, Biographie des écrits imprimés de Hugo Grotius, La Haye 1950 [Reprint Zutphen 1995]. Meusel, Lexikon: J.G. Meusel, Lexikon der vom Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller, Leipzig [Reprint Hildesheim 1967]. NNBW: Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 10 dln., Leiden [Reprint Leiden1964; Amsterdam 1974]. Othmer, Berlin und die Verbreitung des Naturrechts: S.C. Othmer, Berlin und die Verbreitung des Naturrechts in Europa: kultur- und sozialgeschichtliche Studien zu Jean Barbeyracs Pufendorf-Uebersetzungen und eine Analyse seiner Leserschaft [Veröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin beim Friedrich Meinecke-Institut der Freien Universität Berlin, 30], Berlin Hierin is ook een bibliografie met betrekking tot de uitgaven van S. Pufendorf, De jure naturae et gentium en zijn De officio hominis opgenomen, p Slee (Van - ), De illustre School te Deventer: J.C. van Slee, De illustre School te Deventer, : hare geschiedenis, hoogleeraren en studenten, met bijvoeging van het Album Studiosorum, s Gravenhage Steinf. Bibliogr.: R. Feenstra, Bibliografie der Veröffentlichungen von Alexander Arnold Pagenstecher und Johann Friedrich Wilhelm Pagenstecher, in: Symposion 400 Jahre Hohe Schule Steinfurt, H. Holzhauer en R. Toellner (ed.) [Steinfurter Schriften, 17], Steinfurt 1991,

22 LIJST VAN BIBLIOTHEKEN De in de voorafgaande delen van deze serie opgenomen lijst van bibliotheken is in de loop van de totstandkoming van de serie steeds uitgebreid en zo nodig gewijzigd. Dit is ook bij het vierde deel het geval. De uitbreiding is voor een groot deel te danken aan de toegenomen toegankelijkheid van catalogi van bibliotheken via het Internet en de met grote voortvarendheid ter hand genomen openlegging van de bestanden. Deze is, wat de beschrijving van oude boeken betreft, helaas soms gepaard gegaan met overhaasting, zodat de beschrijvingen niet altijd nauwkeurig zijn of het transport naar het internet te wensen overlaat. Hierdoor zijn en worden af en toe eigenaardige fouten gemaakt, die de onderzoeker gemakkelijk op het verkeerde been kunnen zetten. Het is buitengewoon jammer dat de onderzoeker bij de beschrijving per bibliotheek en per bibliotheek-consortium uiteenlopende gegevens aantreft; wanneer bijvoorbeeld het aantal pagina s of het formaat niet wordt vermeld, zal bij publicaties met gelijke titels en ongelijke jaren van uitgave ter plaatse vaker nader onderzoek moeten worden gedaan. Na de oprichting van nieuwe universiteiten zijn naar hun bibliotheken dikwijls omvangrijke boekenbestanden van steden en (oude) kerkelijke instellingen overgebracht, die voordien waarschijnlijk slecht toegankelijk waren. Daarnaast worden van tijd tot tijd grote bestanden uit familiebezit door bibliotheken verworven; zo heb ik boeken uit de Fürstlich Ysenburgische und Büdingensche Bibliothek in de Johannes a Lasco-Bibliothek (voorheen Bibliothek der grossen Kirche) te Emden kunnen raadplegen. De werken van Jean Barbeyrac, die in deze bibliografie worden vermeld, zijn wereldwijd verspreid geraakt; voor de werken van de overige hoogleraren te Groningen en Harderwijk geldt dat veel minder. Op een enkele uitzondering na zijn bij de vermelde boeken geen bibliotheken in andere werelddelen dan Europa opgenomen. Onderstaande lijst van afkortingen is omvangrijker dan die in de voorgaande delen van de serie, omdat zij mede een aantal nog niet eerder ontdekte bibliotheken van universiteiten en andere instellingen bevat. De afkortingen voor deze nieuwe bibliotheken zijn in lijn met de afkortingen voor de reeds in deze andere delen genoemde bibliotheken opgesteld. Aanwijzing voor de gebruiker: In enkele gevallen zijn aanduidingen van bibliotheken tussen rechte haken gezet. Dit heeft te maken met bijzondere omstandigheden: de publicaties zijn niet meer voorhanden, zoals bij: [SB Berlin]: Kriegsverlust c.q. kriegsbedingt verlagert; [HAAB] (Weimar): boek verloren gegaan bij de brand in 2004; [BNün]: moeilijk toegankelijke particuliere bibliotheek in Münsterland, of [UB Duisburg]: boek niet in origineel raadpleegbaar. ABDev ALEd Atheneumbibliotheek Deventer Advocates Library Edinburgh

23 XXII Lijst van bibliotheken Arn Bibliothek des Gymnasium Arnoldinum Burgsteinfurt ASC All Souls College Oxford BArn Openbare Bibliotheek Arnhem BASTor Biblioteca dell Accademia delle Scienze Torino BCC Bibliothèque de la Cour de Cassation Paris BCI Biblioteca centrale della Facoltà di ingegneria del Politecnico di Milano BCP Bibliothèque Cujas Paris BFSH Bibliothek der Franckeschen Stiftungen Halle an der Saale BGen Bibliothèque de Genève BHL Bibliothek der Hansestadt Lübeck BKEm Bibliothek der grossen Kirche Emden BKrSt Biblioteket Krigsarkivet Stockholm BL British Library London BN Bibliothèque Nationale Paris BNBari Biblioteca Nazionale Sagarriga Visconti-Volpi Bari BNBrai Biblioteca Nazionale Braidense Milano BNCR Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele II Roma BNF Biblioteca Nazionale Centrale Firenze BNMarc Biblioteca Nazionale Marciana Venezia BNN Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III Napoli BNün Von und zur Mühlen sche Bibliothek Nünning Senden-Bösensell Bodl Bodleian Library Oxford BOrKev Bibliothek Oratorium Kevelaeriense Kevelaer BPCam Biblioteca provinciale Pasquale Albino Campobasso BRDom Biblioteca Regionale dei Domenicani Palermo BRGH Bibliotheek Remonstrantse Gemeente Den Haag BRTor Biblioteca Reale di Torino BSB Bayerische Staatsbibliothek München BSNap Biblioteca della Società napoletana di storia patria BSorm Biblioteca Comunale Centrale (Sormani) Milano BStLB Bibliothèque St Louis Bruxelles BUAngers Bibliothèque universitaire Angers BUBol Biblioteca degli studi di Bologna BUCaen Bibliothèque universitaire Caen

24 Lijst van bibliotheken XXIII BUCSC BUGen BULau BULiège BUMace BUMil BUMod BUNap BUPad BURenn BURoma BUS BUTor BUU BVat BvgLeip CCO CPD CUL DNB EBHC EmUG EvPrW EvStTüb ExCL FBB FBGotha FUBerl GADH GBR GUL HAAB HABW Harv Biblioteca Università Cattolica del Sacro Cuore Milano Bibliothèque universitaire Genève Bibliothèque universitaire Lausanne Bibliothèque universitaire Liège Biblioteca degli studi di Macerata Biblioteca degli studi di Milano Biblioteca Estense-universitaria Modena Biblioteca universitaria Napoli Biblioteca universitaria Padova Bibliothèque universitaire Rennes Biblioteca Università degli studi di Roma La Sapienza Bibliothèque universitaire Strasbourg Biblioteca Nazionale universitaria Torino Biblioteca universitaria Urbino Biblioteca Apostolica Vaticana Roma Bundesverwaltungsgericht Leipzig Christ Church Oxford Supreme Court Cape Provincial Division Library Cape Town Cambridge University Library Deutsche Nationalbibliothek Leipzig Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Antwerpen Emory University Georgia Atlanta Bibliothek Evangelisches Predigerseminar Wittenberg Evangelisches Stift Tübingen Exeter College Library Oxford Fürstlich Bentheimsche Bibliothek Burgsteinfurt Forschungsbibliothek Gotha Freie Universität Berlin Gemeentearchief Den Haag Gemeentebibliotheek Rotterdam Glasgow University Library Herzogin Anna Amalia Bibliothek Weimar Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel Harvard University Cambridge Mass.