drs. T. Kleuters (Historicus)

Transcriptie

1 Probleeminventarisatie naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied Cuijkse Cantheelen, Parkbos en Heeswijkse kampen te Cuijk augustus 2008 Copyright Niets uit deze rapportage mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de houders van het auteursrecht. De opdrachtgever mag voor intern gebruik duplicaten maken. 1

2 Distributielijst: - Gemeente Cuijk - Explosive Clearance Group (ECG) Auteur Ter verificatie Ter vrijgave drs. H. van der Burgt (Historicus) drs. T. Kleuters (Historicus) ing. F.G. Pas (Directeur) 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding.. Pagina Algemeen.. Pagina Aanleiding voor het vooronderzoek Pagina Doel van het vooronderzoek Pagina Werkwijze Pagina 5 2. De probleeminventarisatie.. Pagina De onderzoeksgebieden Pagina De Duitse inval (mei 1940) Pagina De bezettingstijd ( ). Pagina De bevrijding (1945).. Pagina Mijnenvelden... Pagina Luchtfotoanalyse.. Pagina In het verleden gemelde en geruimde explosieven in en nabij het onderzoeksgebied... Pagina Leemten in de kennis.. Pagina Conclusie uit de probleeminventarisatie Pagina Advies Pagina Overzicht van gehanteerde bronnen.. Pagina 24 Lijst van bijlagen: 1. De onderzoeksgebieden op Google Earth ondergrond 2. Nederlandse verdedigingsbunkers in het Vak Cuijk in mei Gegevens betreffende aangelegde en geruimde mijnenvelden 4. Luchtfoto s van de onderzoeksgebieden 5. Historisch fotomateriaal van beschadigd Cuijk (1945) 6. Kaart frontlinie september 1944-februari Foto onderzoeksgebied de Heeswijkse Kampen (HK) 8. Proces verbaal aantreffen lichtkogel in weiland aan de Waaistraat 3

4 1. Inleiding 1.1 Algemeen Op een onbekend aantal plaatsen in Nederland liggen nog bommen, granaten en andere munitie uit de Tweede Wereldoorlog. Tot op heden worden bij grond-, water- en wegwerkzaamheden nog dagelijks conventionele explosieven aangetroffen. Sinds de Tweede Wereldoorlog bevinden zich namelijk nog altijd duizenden explosieven in de grond en onder water. Volgens mondiale, militaire inschatting is van al het materieel dat gedurende de Tweede Wereldoorlog verschoten of afgeworpen is, ondergronds 10% en onder water 15% niet tot ontploffing gekomen. Wanneer deze conventionele explosieven bij werkzaamheden worden gevonden, leveren deze gevaar op voor de publieke veiligheid. Daarnaast kunnen deze vondsten een zware belasting voor het milieu vormen Aanleiding voor het vooronderzoek Directe aanleiding voor het uitvoeren van deze bureaustudie naar het risico op het aantreffen van achtergebleven conventionele explosieven is het feit dat binnen een tweetal onderzoeksgebieden in de gemeente Cuijk diverse bodemingrepen gepland zijn. Deze bodemingrepen zijn noodzakelijk voor de realisatie van een tweetal bouwprojecten, te weten: de Heeswijkse kampen (afgekort tot HK), Cuijkse Cantheelen en Parkbos (afgekort tot CCP). Om het risico op het aantreffen van mogelijke munitieartikelen tijdens of na de geplande werkzaamheden tot een minimum te kunnen reduceren, is er voor gekozen om eerst in kaart te brengen in welke mate de gebieden betrokken zijn geweest bij oorlogshandelingen. Een overzicht van de onderzoeksgebieden op basis van een Google Earth ondergrond is weergegeven als eerste bijlage van dit rapport. 1 Voor nadere info betreffende regelgeving etc. zie: 4

5 1.3 Doel van het vooronderzoek Het doel van deze probleeminventarisatie is om relevant historisch feitenmateriaal te verzamelen en ordenen, om vervolgens met deze informatie antwoord te geven op de volgende twee kernvragen: - Is er sprake van een verhoogd risico op het aantreffen van conventionele explosieven in de onderzoeksgebieden? - Wat is de verschijningsvorm van de vermoede explosieven? Met andere woorden: zijn er feitelijke aanwijzingen dat er explosieven zijn afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.? Omdat de probleeminventarisatie een belangrijke input vormt voor een eventueel vervolg van explosievenopsporing is het van belang dat de inventarisatie grondig en nauwkeurig wordt uitgevoerd. Om deze reden worden zowel probleeminventarisaties als probleemanalyses bij ECG uitgevoerd door academisch opgeleide onderzoekers en worden de onderzoeksresultaten van een eventuele analyse beoordeeld door een deskundige in het Opsporen van Conventionele Explosieven (senior OCE-deskundige) en een civieltechnicus. 1.4 Werkwijze Om antwoord te kunnen geven op de vraag of er in delen van de onderzoeksgebieden een verhoogd risico is op het aantreffen van explosieven, is de inventarisatie gebaseerd op diverse literatuur, gegevens uit de lokale en regionale archieven; het Brabants Historisch Informatie Centrum te Grave, het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) en nationale luchtfotoarchieven. Met behulp van dit bronnenmateriaal wordt nagegaan welke oorlogshandelingen er tijdens de inval in mei 1940, de bezettingsjaren en de bevrijdingsdagen hebben plaatsgevonden en wat deze voor betekenis hebben voor het risico van het mogelijk aantreffen van explosieven binnen de onderzoekslocaties. Wanneer de onderzoeksgebieden onderhevig zijn geweest aan oorlogshandelingen, kan een overzicht worden opgesteld van de verschijningsvorm van de vermoede explosieven. Omdat er in deze probleeminventarisatie sprake is van twee onderzoeksgebieden binnen de gemeente Cuijk is er 5

6 omwille van de duidelijkheid getracht om telkens opnieuw zo duidelijk mogelijk aan te geven wanneer een bepaald gebied te maken heeft gehad met oorlogshandelingen. Wanneer uit het bronnenmateriaal belangrijke feiten of conclusies naar voren komen, wordt met behulp van voetnoten een verwijzing gegeven naar de vindplaats van de betreffende passages zodat alle gegevens desgewenst verifieerbaar zijn. 6

7 2. De probleeminventarisatie 2.1 De onderzoeksgebieden HK CCP Figuur 1: Overzicht onderzoeksgebieden op kartografische ondergrond. HK: Deelgebied Heeswijkse Kampen en CCP: Deelgebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos. 2.2 De Duitse inval (mei 1940) Bij de Nederlandse verdediging tegen de dreigende Duitse invasie, rekende het Nederlandse opperbevel niet op een eventuele overwinning op de oosterbuur. De Nederlandse strategie werd uitgevoerd met het doel om de Nederlandse Regering niet in handen van de Duitsers te laten vallen en naar het veilig geachte Londen te sturen. Om dit te bewerkstelligen werden de meeste Nederlandse troepen rondom Den Haag, Rotterdam en Utrecht (de Vesting Holland) gestationeerd. Om de dreigende opmars te kunnen vertragen, werden onder meer in Noord-Brabant de Peel- Raamstelling en de Maaslinie opgeworpen. Deze linies werden bewapend met zogenaamde kazematten (lichtbewapende bunkers). Wanneer de Duitse opmars niet langer weerstand geboden 7

8 kon worden, hadden de Nederlandse strijdkrachten de opdracht om bruggen over de rivieren en kanalen op te blazen en zich richting het westen terug te trekken. Voor Cuijk en in dit geval de omgeving van het onderzoeksgebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) betekende het voorgaande dat het voor de Duitse inval het garnizoen werd bemand door de 2 e Compagnie van het 26 ste Regiment Infanterie, versterkt met 3 man politietroepen. Deze manschappen namen stelling in 13 kazematten aan de Maas. 2 De bewapening van de Nederlandse verdediging bestond uit 2 zware mitrailleurs, 12 lichte mitrailleurs en 1 kanon van 8cm staal. 3 De locaties van de gewapende kazematten zijn weergegeven in bijlage 2 van deze rapportage. In de nacht van 9 op 10 mei 1940 worden in Cuijk door kapitein Hueting (bevelhebber van de Nederlandse troepen in het Vak Cuijk) honderden Duitse vliegtuigen waargenomen, welke in westelijke richting vlogen. Hierop werd besloten om de Cuijkse bevolking per direct te evacueren in verband met het te verwachtten oorlogsgeweld. Om de Duitse oversteek van de Maas te bemoeilijken werden de waterovergangen (zoals de veerpont bij Cuijk en de Katwijkse brug) vernietigd. Rond 9 uur in de morgen waren de Duitsers aan de oostelijke oever van de Maas gearriveerd. De plaatsen Katwijk en Cuijk (en dan met name de 13 kazematten van het Nederlandse leger) kwamen onder zwaar artillerievuur te liggen. Tijdens deze beschietingen ondernamen de Duitse troepen meerdere pogingen om met rubberboten de rivier over te steken (zie fig. 1). Hoewel deze pogingen door de Nederlandse beschietingen uit de kazematten aanvankelijk niet succesvol verliepen, vernam de kapitein Hueting rond uur dat de Duitsers via Katwijk en Oeffelt de oversteek hadden kunnen maken. Aangezien de Nederlandse verdediging gericht was op de rivier en geen weerstand kon bieden aan een aanval vanuit het noorden, westen of zuiden, werd rond uur besloten om te capituleren. 4 2 J. S. van Wieringen, De kazematten van de Peel-Raamstelling en van de Maaslinie en wat er van over is, Terugblik Maandblad van de Documentatiegroep nr. 271, 26 e jaargang (1988) 27-45, aldaar H. van Dijk, G.A. Gerards, P. van Haren, Standhouden! Het verhaal van 12 uren oorlog in Katwijk, Cuijk, Sint Agatha en Oeffelt (Cuijk, mei 1981) 17 4 Van Dijk, (e.a.), Standhouden!,

9 Figuur 2: Duitse troepen trachtten op 10 mei 1940 ter hoogte van Katwijk de Maas over te steken. Resumerend kunnen we stellen dat in de nabijheid van het onderzoeksgebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) ter hoogte van de Kazematten nr oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden. Doch feitelijke aanwijzingen voor oorlogshandelingen binnen het onderzoeksgebied ontbreken. Voor het gebied de Heeswijkse Kampen (HK) is op basis van het geraadpleegde feitenmateriaal niets concreets te melden. 9

10 2.3 De bezettingstijd ( ) Tot aan D-day was de oorlog aan het westfront voornamelijk een luchtoorlog. Een deel van de aanvliegroutes voor de Geallieerde bommenwerpers met als doel bijvoorbeeld het Ruhrgebied lag boven Nederland met als gevolg bijvoorbeeld een verhoogde kans op bombardementen en crashes. Na de invasie in Normandië verliep de Geallieerde opmars in Europa tot september 1944 zeer voorspoedig. Gedurende deze maand waren ze reeds tot aan de Nederlandse grens gevorderd en zag de strategische situatie er voor de Geallieerde legers goed uit. Van georganiseerde Duitse tegenstand leek geen sprake meer te zijn. 5 Doch de razendsnelle opmars begon zijn tol te eisen. De ver vooruitgeschoven eenheden kregen moeilijkheden met de bevoorrading en het landschap werd minder geschikt voor een snelle mobiele oorlogsvoering. Het momentum van de Geallieerde opmars diende echter zo lang mogelijk gehandhaafd te blijven. De Britse veldmaarschalk Montgomery pleitte daarom voor een zogenaamde single thrust aanval. Hij wilde via een smal front vanuit België door Nederland naar het Ruhrgebied. Dit werd operatie Market Garden. De intentie was om over zeven waterwegen tussen Eindhoven en Arnhem een luchtlandingstapijt te leggen (Market). Die langgerekte rode loper moest de Second British Army in staat stellen vanaf het Maas-Scheldekanaal tot over de Neder-Rijn op te rukken (Garden). Vanuit hun Arnhemse bruggenhoofd konden de Britten dan naar de IJssel en vervolgens naar het Ruhrgebied optrekken. Om na te gaan in hoeverre het onderzoeksgebied tijdens de bezettingsjaren (en met name tijdens bovenstaande militaire operatie) betrokken is geweest bij oorlogshandelingen, wordt in deze paragraaf een schematisch overzicht gegeven van de achterhaalbare feiten van oorlogshandelingen. 11 september 1941 Lichtkogel aangetroffen in weiland aan de Waaistraat te Cuijk oktober 1941 Inslag vliegtuigbom in Gemeente Cuijk april 1942 Inslagen twee vliegtuigbommen op het gemeentebroek in de gemeente Cuijk. 8 5 J. Didden, M. Swarts, Brabant bevrijd (Hulst 1994), Proces verbaal betreffende het vinden van een lichtkogel in een weiland aan de Waaistraat in de gemeente Cuijk, Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr. 1004, Luchtbeschermingsdienst (L.B.D.). Het archiefstuk is opgenomen in de bijlagen als nr Proces verbaal betreffende het inslaan van een vliegtuigbom onder de Gemeente Cuijk, BHIC te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr. 1004, L.B.D. 10

11 22 juli 1942 Inslagen twee niet ontplofte brandbommen in de Kaneelstraat te Cuijk januari 1943 Inslag brandbom in woonhuis aan de Hapscheweg juni 1944 Beschieting van een trein door Geallieerde vliegtuigen op het spoortraject Katwijk-Cuijk, vlakbij de Maasbrug september 1944 Britse jagers beschietingen de antitankgracht welke bij Katwijk door de Duitsers was aangelegd september 1944 Op de dag van de Geallieerde invasie (Market Garden) wordt het rond Cuijk opgestelde luchtafweergeschut door jagers onder vuur genomen. 13 Een Dakota C-47A met serienummer van het 441TCG/99squadron is neergestort te Linden september 1944 Aangezien de Duitse troepen zich grotendeels uit Cuijk hebben verplaatst naar de oostelijke kant van de Maas (Mook en Plasmolen), wordt Cuijk door slechts enkele Amerikaanse soldaten bevrijd. 15 Op de inslag na van een lichtkogel in een weiland aan de Waaistraat, gelegen aan de rand van het onderzoeksgebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP), komen er op basis van de geraadpleegde bronnen geen feitelijkheden naar voren die aantonen dat beide onderzoeksgebieden (CCP en HK) in deze periode betrokken zijn geweest bij oorlogshandelingen. 8 Proces verbaal betreffende het inslaan van twee vliegtuigbommen op het gemeentebroek in de gemeente Cuijk, BHIC te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr. 1004, L.B.D. 9 Rapport betreffende het vinden van 2 niet ontplofte brandbommen en 3 stukken ijzer onder de Gemeente Cuijk, BHIC te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr. 1004, L.B.D. 10 Rapport betreffende het inslaan van een brandbom door Gemeente Politie Cuijk, BHIC te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr Verslag treinbeschieting door Geallieerde vliegtuigen, BHIC te Grave, Gemeentebestuur Cuijk en St. Agatha , inv.nr Piet van Haren (e.a.), Bevrijd Cuijk onder vuur (Cuijk 1994) Ibidem, Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag (NIMH), vliegtuigcrashes in de Tweede Wereldoorlog Verliesregister , jaar 1944, samengesteld door de Studiegroep Luchtoorlog (SGLO) , Van Haren (e.a.), Bevrijd Cuijk onder vuur, 36 11

12 2.4 De bevrijding ( ) Om na te gaan in hoeverre beide onderzoeksgebieden betrokken zijn geweest bij oorlogshandelingen tijdens de bevrijdingsdagen, is nagegaan in welke delen van de regio intensieve gevechtshandelingen hebben plaatsgevonden. Tot aan 8 februari 1945 (het begin van operatie Veritable) bleef Cuijk in de frontlinie liggen, aan de overzijde van de Maas bevonden zich Duitse troepen die Cuijk regelmatig onder vuur namen. Waarbij met name het centrum veelal getroffen werd. Na de Geallieerde opmars in het Reichswald hielden de beschietingen op omdat de Duitse artillerieposities werden veroverd. 20 september 1944 Duitse troepen trekken Cuijk binnen en worden vanaf Mook beschoten door Amerikaans geschut september 1944 Granaten vallen op de Spoorstraat (tegenwoordig de Stationsstraat), het station en de Molenstraat september 1944 Granaten komen neer op de St.Annastraat te Cuijk waardoor meerdere panden afbranden. Tevens vielen granaten op de Maasdijk (bij het tegenwoordige Maartenshof) en op de kerk september 1944 Cuijk wordt (op ca. 100 man na) volledig geevacueerd in verband met de beschietingen van voorgaande dagen. Verder werden op deze dag het Zusterklooster, de Molenstraaten de Veldweg beschoten september 1944 Een Duitse Focke Wulf Fw 190 A-8 Grüne 7 met Werknummer van het 4./JG 11 stort neer bij Cuijk. 20 Verder zijn enkele panden in (de omgeving van) de Korte Molenstraat getroffen door granaatvuur september 1944 Granaten komen neer in de Grotestraat en de Molenstraat. Verder stort op deze dag een Duitse Messerschmitt neer op het veerhuis, dat volledig afbrandt november 1944 Engelse militairen stellen afweergeschut op achter het station waarmee richting Middelaar geschoten wordt. Hun beschietingen worden beantwoord, waardoor er wederom granaten in Cuijk belandden. Bekend is dat deze ondermeer in de Smidstraat en Kaneelstraat neer zijn gekomen Ibidem, Ibidem, Ibidem, 48 en Ibidem, Archief ECG, bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei Van Haren (e.a.), Bevrijd Cuijk onder vuur, Ibidem, Ibidem,

13 02 november 1944 Granaten komen neer in de Kaneelstraat en Spoorstraat november 1944 De kerk en de Grotestraat worden onder vuur genomen november 1944 Doordat het Duitse granaatvuur steeds vaker op de kerk gericht wordt, worden de inwoners van de Grotestraat en Maasstraat geevacueerd november 1944 Hoewel er zelden granaten neerkomen voorbij de spoorlijn, valt er op deze dag wederom een dode te betreuren door Duits artillerievuur november 1944 Op deze dag komen ca. 40 mortier- en raketprojectielen neer in het centrum van Cuijk november 1944 Deze dag wordt Cuijk getroffen door ca. 80 zware granaten. Naast de Kaneelstraat en enkele gebieden ten westen van het spoor, is wederom het oude centrum het doelwit december 1944 Granaten komen neer bij de Veldweg december 1944 Door hevig granaatvuur raakt een munitiedepot in het centrum van Cuijk in brand. De opgeslagen explosieven detoneren en richten veel schade aan. Op de locatie van het munitiedepot is tegenwoordig het gemeentehuis gevestigd december 1944 Twee granaten komen neer bij de Maasstraat januari 1945 Enkele granaten vallen bij het station van Cuijk januari 1945 Circa 50 granaten komen neer in de buurt van Huize Maasouwe (Grotestraat) februari 1945 Veel militaire activitieten in en rond Cuijk. De Geallieerden voeren grote hoeveelheden munitie aan en stellen militair geschut op in het dorp. Voor het onderzoeksgebied Heeswijkse Kampen (HK) is bekend geworden dat ( ) op de Ewinkel; 40 stuks mortierstellingen van 6-inch zijn opgesteld februari 1945 In de ochtend van deze dag wordt voor de inwoners van Cuijk duidelijk waarvoor de grote toevoer van militair geschut en manschappen (ca man) hebben gediend. Met Operation Veritable trachten de Geallieerden het Reichswald te benaderen. De operatie wordt voorafgegaan middels artilleriebeschietingen en bombardementen. De Duitsers hebben weinig mogelijkheid om terug te vuren, waardoor (op enkele incidenten na) nauwelijks inslagen in en om Cuijk zijn waargenomen Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem, 97 13

14 Tussen 1 en 7 februari 1945 hebben zich op de Ewinkel in verband met artillerie ondersteuning van de operatie Veritable mortieropstellingen bevonden. Deze melding is echter te summier en niet verder op basis van het beschikbare feitenmateriaal te preciseren en lokaliseren, zodat hierover geen sluitende uitspraken betreffende het aantreffen van Conventionele Explosieven van het in de nabijheid gelegen onderzoeksgebied de Heeswijkse Kampen (HK) te doen zijn. Voor het onderzoeksgebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) zijn er op basis van de geraadpleegde bronnen geen feitelijkheden van oorlogshandelingen bekend. 14

15 2.5 Mijnenvelden Om na te gaan of er in het onderzoeksgebied ten tijde van de Tweede Wereldoorlog van Geallieerde of Duitse zijde mijnenvelden zijn aangelegd, is gebruik gemaakt van het mijnenarchief van het Explosieven Opruimingscommando van de Koninklijke Landmacht (EOCKL) in Culemborg. Uit raadpleging van het archief is gebleken dat er bij het EOCKL gegevens bekend zijn over antitank- of antipersoneelsmijnen in de gemeente Cuijk. Uit nadere bestudering van de gegevens blijkt dat het voor wat betreft het deelgebied de Heeswijksekampen (HK) één gebied betreft. Het gebied, gelegen ten noordwesten van het huidige Van der Valk Restaurant-Hotel, is op 25 april 1946 door (of: onder leiding van) het Nederlandse leger op de aanwezigheid van mijnen onderzocht. Figuur 3: Mijnenvelden in de gemeente Cuijk 15

16 Uit de ruimrapporten blijkt dat er tijdens de oorlogsjaren ca. 20 A/T mijnen (Geallieerde antitankmijnen) van het type MK4 zijn gelegd. Tijdens de ruiming in 1946 zijn daadwerkelijk 24 A/T mijnen aangetroffen en veiliggesteld (zie tevens bijlage 3 van deze probleeminventarisatie). Aangezien het exacte aantal gelegde mijnen niet bekend is, is het theoretisch mogelijk dat er zich binnen het gebied nog één of enkele mijnen bevinden. Wanneer de afbakening van het deelgebied Heeswijksekampen (HK) nader bezien wordt, blijkt dat de locatie van het (voormalig) mijnenveld niet binnen het gebied valt. Hierdoor zal voorgaande informatie betreffende mijnenvelden verder buiten dit onderzoek worden gelaten. Voor het gebied Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) zijn geen gegevens omtrent mijnenvelden bekend. 2.6 Luchtfotoanalyse In een poging om de voorgaande oorlogshandelingen verder te concretiseren is in deze inventarisatie gebruik gemaakt van nationale luchtfotoarchieven die beschikking hebben over foto s die ten tijde van de Tweede Wereldoorlog door de Britse Royal Airforce (RAF) of de US Airforce van het gebied gemaakt zijn. Het hanteren van luchtfoto s bij explosievenonderzoek heeft zowel voor- als nadelen. Zo is een luchtfoto een momentopname van een situatie die bijvoorbeeld een week, maand of jaar later totaal anders zou kunnen zijn. Het is heel goed mogelijk dat bijvoorbeeld een bomkrater of loopgraaf op de ene foto wel, maar op een latere luchtfoto niet meer zichtbaar zijn. Tussentijdse herstel- en dempwerkzaamheden kunnen dus een vertekend beeld geven. Het voornaamste voordeel van luchtfotoanalyse is dat een reeks luchtfoto s wel informatie kan geven over het gebruik van het gebied. Zo duidt de aanwezigheid van bijvoorbeeld luchtafweergeschut (FLAK) 37, schutterputten of loopgraven op militair gebruik van het gebied, waardoor er onder meer sprake kan zijn van een verhoogd risico op het aantreffen van gedumpte munitieartikelen. Ook is het mogelijk dat er bepaalde patronen van gevallen vliegtuigbommen zichtbaar zijn, waardoor een afbakening van verdacht(e) gebied(en) vastgesteld kan worden. 37 FLAK: Flieger Abwehr Kanone. 16

17 Van de onderzoeksgebieden zijn een vijftal luchtfoto s beschikbaar gebleken en wel van de data 12 mei 1944, 12 september 1944 en 19 september Dit houdt in dat op de luchtfoto s geen gevolgen waarneembaar zullen zijn van de artilleriebeschietingen na de militaire operaties Market Garden en Veritable. De luchtfoto s zijn dan ook voornamelijk geanalyseerd op de aanwezigheid van militaire stellingen als loopgraven, luchtafweergeschut, antitankgrachten, bominslagen etc. Resultaat van de luchtfotoanalyse is dat er in beide onderzoeksgebieden zelf geen aanwijzingen zijn voor eventueel aanwezige militaire stellingen of inslagen. Volledigheidshalve zijn de geanalyseerde luchtfoto s in de bijlagen van deze rapportage opgenomen. 17

18 2.7 In het verleden gemelde en geruimde explosieven in en nabij het onderzoeksgebied Een bruikbare bron bij het beantwoorden van de vraag of er in het onderzoeksgebied in het verleden al meldingen van conventionele explosieven hebben plaatsgevonden, is het meldingsarchief van het Explosieven Opruimingscommando van de Koninklijke Landmacht (EOCKL) in Culemborg. In dit archief vindt men de meldingen van vermoede explosieven uit de plaats Cuijk, zoals die bij het EOCKL tot op heden bekend zijn. Het nadeel van deze bron is echter dat deze niet volledig is: over de meldingen tussen 1940 en begin jaren 70 zijn namelijk geen gegevens beschikbaar. Na bestudering van de meldingsgegevens kan geconcludeerd worden dat er een aantal maal sprake zijn geweest van meldingen in de directe omgeving van de onderzoeksgebieden, te weten: Nr. Urgentie Omgeving Plaatsnaam Heeswijksekampen Cuijk C Havenlaan Cuijk Aan de Maas Cuijk Aan de Maas Cuijk Maaskade Cuijk Maaskade Cuijk De in het verleden gemelde vermoede explosieven zijn door het EOCKL beoordeeld als risicomeldingen en nader onderzocht. Om de schriftelijke bevindingen van de EOCKL te bestuderen is een bezoek gebracht aan het ruimarchief van het EOCKL in Culemborg. De resultaten zijn als volgt weer te geven: Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam Heeswijksekampen Cuijk Omschrijving van de melding: 2 granaten, 20 centimeter bij ø 5 cm Datum bezoek EOD: 26 augustus 1981 Bevindingen EOD: Explosief niet meer te vinden, wordt evt. opnieuw gemeld 18

19 Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam C Havenlaan Cuijk Omschrijving van de melding: Ruimrapport niet aanwezig in archief EOCKL Datum bezoek EOD: Bevindingen EOD: Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam Aan de Maas Cuijk Omschrijving van de melding: Handgranaat Datum bezoek EOD: 13 november 1985 Bevindingen EOD: 1 Handgranaat Mills 36 (ter plaatse vernietigd door detonatie) Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam Aan de Maas Cuijk Omschrijving van de melding: Handgranaat Datum bezoek EOD: Bevindingen EOD: Handgranaat Mills 36 (ter plaatse vernietigd door detonatie) Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam Maaskade Cuijk Omschrijving van de melding: 1 granaat ligt 70 cm onder water Datum bezoek EOD: 20 juli 2007 Bevindingen EOD: 1 granaat 40 cm, ø 10 cm, vier vleugels aan achterzijde (afgevoerd). Nr. CAT OMSLIGPE Plaatsnaam Maaskade Cuijk Omschrijving van de melding: Ruimrapport niet aanwezig in archief EOCKL Datum bezoek EOD: Bevindingen EOD: Conclusie: de voor het onderzoeksgebied Heeswijkse Kampen (HK) relevante melding geeft niet voldoende informatie om op basis hiervan een goed gefundeerde uitspraak te kunnen doen omtrent een verhoogd risico op het aantreffen van Conventionele Explosieven in dit gebied. Voor wat het de andere meldingen betreft, vallen zij buiten het deelgebied de Cuijkse Cantheelen en Parbos (CCP). 19

20 3. Leemten in de kennis * Van eventuele meldingen of ruimingen van (vermoede) explosieven in of direct grenzend aan het onderzoeksgebied zijn over de periode geen gegevens meer bekend bij het EOCKL te Culemborg. * Een tweetal ruimrapporten ontbraken in het archief van EOCKL. * Van de beschikbare luchtfoto s zijn enkel exemplaren van vóór de operaties Market Garden en Veritable beschikbaar voor beide onderzoeksgebieden. Hierdoor zijn militaire activiteiten tijdens of rond deze gebeurtenissen niet herleidbaar vanaf beeldmateriaal. 20

21 4. Conclusie uit de probleeminventarisatie Zoals in het inleidende deel van deze probleeminventarisatie beschreven, heeft dit onderzoek het doel om antwoord te geven op de volgende twee vraagstellingen: - Is er sprake van een feitelijk aantoonbaar verhoogd risico op het aantreffen van conventionele explosieven in de onderzoeksgebieden? - Wat is de verschijningsvorm van de vermoede explosieven? Met andere woorden: zijn er explosieven afgeworpen, verschoten, neergelegd, gedumpt etc.? Op basis van de uitgevoerde probleeminventarisatie kan gesteld worden dat er in de omgeving van beide onderzoeksgebieden oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden en was er in het geval van de Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) sprake van ligging aan een frontgebied en zijn er nabij het onderzoeksgebied de Heeswijkse Kampen (HK) feitelijkheden bekend over de aanwezigheid van een mijnenveld. Voor beide onderzoekslocaties de Heeswijkse kampen (HK), Cuijkse Cantheelen en Parkbos (CCP) te Cuijk kan op basis van het gebruikte feitenmateriaal, echter niet herleid worden of er sprake is van een verhoogd risico op het aantreffen van conventionele explosieven. er Op basis van de gevonden feitelijke aanwijzingen kan de beantwoording van de tweede vraagstelling voor beide onderzoekslocaties (Wat is de verschijningsvorm van de vermoede explosieven?) als volgt schematisch worden weergeven: Verschijningsvorm Feitelijke Geen feitelijke Referentie aanwijzing aanwijzing Afgeworpen X Verschoten X Gegooid X Gelegd X Weggeslingerd X 21

22 Weggeslagen Gedumpt Als restanten uit springputten of explosie Als onderdeel van (vliegtuig)wrakken en / of gezonken vaartuigen X X X X 22

23 5. Advies Door de conclusie dat er voor het onderzoeksgebied geen feitelijkheden zijn achterhaald die duiden op een verhoogd risico op het aantreffen van achtergebleven conventionele explosieven, wordt u geadviseerd om het traject van explosievenopsporing niet verder voort te zetten. Aangezien er in de directe omgeving van het onderzoeksgebied wel oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden, wordt u geadviseerd om het uitvoerend personeel voorafgaand aan de geplande bodemingrepen te informeren over de mogelijkheid van het aantreffen van conventionele explosieven en hen uitdrukkelijk te instrueren dat in het geval van het daadwerkelijk aantreffen van munitieverdachte objecten direct de werkzaamheden in de nabijheid van het object te staken en het bevoegd gezag (Politie) van de vondst op de hoogte te stellen. 23

24 6. Overzicht van gehanteerde bronnen Archivalia: - Archief ECG, bombardementen en verongelukte vliegtuigen in de periode 10 mei mei Brabants Historisch Informatie Centrum te Grave - Explosieven Opruimingscommando van de Koninklijke Landmacht te Culemborg - Luchtfotoarchief Landbouw Universiteit Wageningen - Luchtfotoarchief Topografische Dienst Kadaster te Emmen - Nederlands Instituut voor Militaire Historie te Den Haag - Stichting Foto Archiefdienst Cuijk Literatuur: - Aerts, J.T.J., V.M. Freriks, J.A.M. van Goch (e.a.), Oorlog aan de Maas. De gemeente Boxmeer in de Tweede Wereldoorlog (Boxmeer 1994) - Amersfoort, Herman en Piet Kamphuis, red., Mei De strijd op Nederlands grondgebied (2 e druk; Den Haag 2005) - Dijk, H. van (e.a.), Standhouden! Het verhaal van 12 uren oorlog in Katwijk, Cuijk, Sint Agatha en Oeffelt (Cuijk 1981) - Haren, Piet van, Bevrijd Cuijk onder vuur (Cuijk 1994) - Haren, Piet van (sam.), Cuijk zoals het vroeger was (Cuijk z.j.) - Jong, L. de, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog III, Mei 40 ( s Gravenhage 1970) - Sectie Krijgsgeschiedenis van den Generalen Staf, Beknopt overzicht van de krijgsverrichtingen der Koninklijke Landmacht mei 1940 (Leiden 1947) - Zwanenburg, Gerrit J., En nooit was het stil kroniek van een luchtoorlog (z.p./z.j.) 24

25 Artikelen: - Wieringen J.S. van, De kazematten van de Peel-Raamstelling en van de Maaslinie en wat er van over is, Terugblik Maanblad van de Documentatiegroep nr. 271, jaargang 26 (1988) Brochures: - Van Inval tot bevrijding. Van Fall Gelb tot operatie Varsity. Documentatiegroep Cuijk - Groesbeek (Groesbeek 1982) Internet: - Google Earth 25

26 Bijlagen: 26

27 Bijlage 1: De onderzoeksgebieden Figuur 4: De (in rood omkaderde) deelgebieden met links de Heeswijkse kampen (HK) en rechts Cuijkse Cantheelen en Parkzicht (CCP) 27

28 Bijlage 2: Nederlandse verdedigingsbunkers in het Vak Cuijk in mei 1940 no Figuur 5: locaties van de beschoten bunkers aan de Maas 28

29 Bijlage 3: Gegevens betreffende aangelegde en geruimde mijnenvelden 29

30 30

31 31

32 32

33 Bijlage 4: Luchtfoto s van de onderzoeksgebieden 33

34 34

35 35

36 36

37 37

38 38

39 Bijlage 5: Historisch fotomateriaal van beschadigd Cuijk (1945) 39

40 40

41 Bijlage 6: Kaart met overzicht frontlinie september 1944 tot en met Operatie Veritable en Varsity (februari 1945). Inundaties Geallieerde opmars Cuijk Frontlijn 41

42 Bijlage 7: Onderzoeksgebied de Heeswijkse Kampen 42

43 Bijlage 8: Archiefstuk met melding lichtkogel in weiland aan de Waaistraat. 43