Historisch Vooronderzoek

Transcriptie

1 Historisch Vooronderzoek Afsluitdijk Vispassages Figuur 1: De Afsluitdijk bij Kornwerderzand en Den Oever (bron: Google.nl). Opsporen Conventionele Explosieven Riel Explosive Advice & Services Europe B.V. Alphenseweg 4a, 5133 NE Riel, Nederland Postbus 21, 5133 ZG Riel, Nederland T+31 (0) KvK Tilburg ABN AMRO BTW NL B01

2 Historisch Vooronderzoek Afsluitdijk Vispassages Projectnummer : Locatie Opdracht Opdrachtgever : Afsluitdijk Vispassages : Historisch Vooronderzoek Opsporing Conventionele Explosieven : Rijkswaterstaat IJsselmeergebieden Plaats en datum : Riel, 31 mei 2012 Kenmerk : RO versie 0.1 Auteur Goedgekeurd door : dhr. Th.H.J. Derksen, Senior OCE-deskundige mevr. Y.M. Mulder, MA : dhr. ing. E. van den Berg Riel Explosive Advice & Services Europe B.V. Opdrachtgever dhr. ing. E. van den Berg dhr. Th.H.J. Derksen Projectmanager Advies Senior OCE-deskundige Copyright Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de houders van het auteursrecht. De opdrachtgever mag voor intern gebruik duplicaten maken Pagina 2 van 67

3 Inhoudsopgave Pagina Inhoudsopgave Inleiding Aanleiding Onderzoeksgebied Doel Methodiek Leeswijzer Inventarisatie bronnenmateriaal Geraadpleegde bronnen Verplichte bronnen Aanvullende bronnen Overige geraadpleegde informatie Bevindingen inventarisatie bronnenmateriaal Beoordelen en evalueren bronnenmateriaal Beoordeling en evaluatie van gevechten mei Den Oever Kornwerderzand Beoordeling en evaluatie van geallieerde oorlogshandelingen Den Oever Kornwerderzand Beoordeling en evaluatie mijnenvelden Den Oever Kornwerderzand Beoordeling en evaluatie van luchtfoto s Beoordeling en evaluatie luchtfoto s Den Oever Beoordeling en evaluatie luchtfoto s Kornwerderzand Beoordeling en evaluatie van naoorlogs aangetroffen CE Beoordeling en evaluatie naoorlogs aangetroffen CE Den Oever Beoordeling en evaluatie naoorlogs aangetroffen CE Kornwerderzand Leemten in kennis Het vaststellen en afbakenen van het verdachte gebied Kornwerderzand Den Oever Soort, hoeveelheid en verschijningsvorm vermoede explosieven Den Oever Soort en hoeveelheid vermoede CE Verschijningsvorm van de vermoede CE Veiligheidsstraal/schervengevarenzone Soort, hoeveelheid en verschijningsvorm vermoede explosieven Kornwerderzand Soort en hoeveelheid vermoede CE Verschijningsvorm van de vermoede CE Veiligheidsstraal/schervengevarenzone Risicoanalyse Pagina 3 van 67

4 Klein Kaliber Munitie (KKM) Handgranaten Geweergranaten Munitie voor granaatwerpers Geschutsmunitie Afwerpmunitie Werkzaamheden van die kunnen leiden tot een ongecontroleerde detonatie Effect van een explosie Wet- en regelgeving Arbobesluit Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven Regelgeving financiering CE Conclusie en advies Kornwerderzand Den Oever Advies Bijlagen...38 Bijlage 01 Overzicht van de (archief)instellingen...39 Bijlage 02 Door de opdrachtgever aangeleverde informatie...40 Bijlage 03 In het verleden uitgevoerde onderzoeken...41 Bijlage 04 Geraadpleegde literatuur (4 bladen)...42 Bijlage 05 Geraadpleegde archieven (3 bladen)...46 Bijlage 06 Overzicht luchtfoto s uit de Nederlandse luchtfotoarchieven...49 Bijlage 07 Overzicht relevante munitieruimrapporten EOD...50 Bijlage 08 Mijnenveldkaart EOD (2 bladen)...51 Bijlage 09 Overzicht relevante MMOD documenten...53 Bijlage 10 Uitsnede geallieerde stafkaart en bombardementsgegevens (2 bladen)...55 Bijlage 11 Afbeeldingen van mogelijk aan te treffen CE...57 Bijlage 12 Inhoud cd-rom...62 Bijlage 13 Checklist BRL-OCE...63 Bijlage 14 Verzendlijst...64 Tekening 01A-01E Inpassing luchtfoto s (losbladig)...65 Tekening 02 Inpassing oorlogshandelingen (losbladig)...66 Tekening 03 CE-bodembelastingkaart (losbladig)...67 Figuren: Figuur 1: De Afsluitdijk bij Kornwerderzand en Den Oever (bron: Google.nl)...1 Figuur 2: Onderzoeksgebied te Kornwerderzand (bron: REASeuro)...6 Figuur 3: Onderzoeksgebied bij Den Oever (bron: REASeuro)....7 Figuur 4: Beschoten en gebombardeerde batterij Noorderstrekdam en plateau Den Oever Figuur 5: Situatie tussen 10 en 15 mei1940 rond de kop van de Afsluitdijk bij Kornwerderzand Figuur 6: Locaties beschietingen vanuit vliegtuigen op Kornwerderzand Figuur 7: Neergekomen bommen mei 1940 te Kornwerderzand (bron: REASeuro) Figuur 8: Duitse artillerliebeschietingen (wit) en Nederlands schootsveld (blauw)...17 Figuur 9: Beschieting uit de gegevens van 340 Squadron (bron: REASeuro)...18 Figuur 10: Oorlogsschade op kazemat IX gelegen op de Noordstrekdam (bron: 19 Figuur 11: Weergave kaartvierkant qz.3899, waarin op 16 april 1945 FLAK wordt beschoten (bron: REASeuro) Figuur 12: Mora (groene cirkel) op het strand grenzend aan het onderzoeksgebied Den Oever (oranje lijn) Pagina 4 van 67

5 Figuur 13: Mora s (groene cirkels) binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand...24 Figuur 14: Doorsnede krater Figuur 15: Schematische weergave gebieden Figuur 16: Mijnenveldkaart Den Oever (Bron: EOD)...51 Figuur 17: Mijnenveldkaart Kornwerderzand (Bron: EOD)...52 Figuur 18: Verklaring burgemeester Wonseradeel (Bron: MMOD)...53 Figuur 19: Verklaring burgemeester Wieringen (Bron: MMOD)...53 Figuur 20: Verklaring burgemeester Wieringen (Bron: MMOD)...54 Figuur 21: Onderzoeksgebied Den Oever en de beschieting uit de gegevens van 340 Squadron...55 Figuur 22: Onderzoeksgebied Kornwerderzand met bombardementsgegeven 37/718_489 (bron: REASeuro) Figuur 23: Voorbeeld van hoeveelheid los gestorte KKM...57 Figuur 24: Scherfhandgranaat Nr. 3 (OH)...57 Figuur 25: Steelhandgranaat Nr. 24 (D) Figuur 26: Diverse Duitse geweergranaten...58 Figuur 27: Impressie van het afvuren van een Pantzerfaust...58 Figuur 28: Brisantgranaat van 20 mm (GB) Figuur 29: Brisantpantsergranaat van 7,5 cm (D) Figuur 30: Brisantgranaat van 10,5 cm (D) Figuur 31: Doorsnede 50 kg brandbom (D)...59 Figuur 32: 1 kg brandbom (D)...60 Figuur 33: Doorsnede 2 kg brandbom (D)...60 Figuur 34: lbs General Purpose bom (USA) Pagina 5 van 67

6 1. INLEIDING 1.1. AANLEIDING Rijkswaterstaat IJsselmeergebied is voornemens een tweetal vispassages in de Afsluitdijk te realiseren, ter hoogte van Den Oever en Kornwerderzand, zie. Ten behoeve van allerhande vergunningen en vanwege de voorgenomen werkzaamheden dient onderzoek te worden gedaan naar mogelijk achtergebleven niet gesprongen Conventionele Explosieven (CE) uit de Tweede Wereldoorlog (WOII). In 2010 heeft REASeuro een indicatief onderzoek CE KRW-projecten IJsselmeergebied en Oost-Nederland uitgevoerd. De rapportage hiervan, met kenmerk kenmerk 07922/RO d.d. 11 februari 2010, verwijst naar enkele oorlogshandelingen in onderhavige onderzoeksgebieden en is bij opdrachtgever bekend. Zo is in mei 1940 de stelling Kornwerderzand door de Duitsers gebombardeerd. Het rapport adviseert om een compleet Historisch Vooronderzoek conform BRL-OCE uit te laten voeren. In navolging hierop heeft Rijkswaterstaat IJsselmeergebied REASeuro op basis van de offerte met kenmerk UO d.d. 17 februari 2012 opdracht gegeven voor het uitvoeren van een Historisch Vooronderzoek Conventionele Explosieven (CE) voor de locaties Den Oever en Kornwerderzand ONDERZOEKSGEBIED De onderzoeksgebieden betreffen de sluizencomplexen en te construeren vispassages in Den Oever en Kornwerderzand, zoals aangegeven door de opdrachtgever, zie Figuur 3 en Figuur 3. Figuur 2: Onderzoeksgebied te Kornwerderzand (bron: REASeuro) Pagina 6 van 67

7 Figuur 3: Onderzoeksgebied bij Den Oever (bron: REASeuro) DOEL Doel van het Historisch Vooronderzoek is antwoord te geven op de volgende vragen: Is (een gedeelte van) het onderzoeksgebied verdacht op het aantreffen van CE? Welke soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van CE kunnen worden verwacht? Wat is het advies met betrekking tot de uit te voeren werkzaamheden? 1.4. METHODIEK De rapportage is opgesteld volgens het Werkveldspecifiek Certificatieschema voor het Systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven (WSCS-OCE) welke op 1 juli 2012 in werking treedt. Deze richtlijn vervangt de Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven 2007 (BRL-OCE). Aan de hand van een aantal verplicht en optioneel te raadplegen bronnen is CE gerelateerde informatie van het onderzoeksgebied geïnventariseerd. In de inventarisatie van het bronnenmateriaal is gezocht naar: gebeurtenissen die hebben geleid tot het in de bodem komen van CE; gebeurtenissen die hebben geleid tot het verwijderen van CE uit de bodem. Op basis daarvan is beoordeeld en geëvalueerd of er binnen het onderzoeksgebied CE aanwezig zijn. Als dat het geval is, is het verdachte gebied horizontaal afgebakend. Verdachte gebieden op het land zijn tevens verticaal afgebakend. Het eindresultaat betreft deze rapportage en een bijbehorende CE-bodembelastingkaart Pagina 7 van 67

8 Het onderzoek is uitgevoerd door deskundigen die voldoen aan de deskundigheidseisen die in het kader van de BRL worden gesteld. Op pagina 2 van dit rapport staan de betrokken deskundigen vermeld LEESWIJZER De inventarisatie van het geraadpleegde bronnenmateriaal is weergegeven in de bijlagen. In hoofdstuk 2 is een samenvatting van belangrijkste bevindingen van het geïnventariseerde bronnenmateriaal weergegeven. In hoofdstuk 3 is het geraadpleegde bronnenmateriaal beoordeeld en geëvalueerd. Het Historisch Vooronderzoek wordt afgesloten met hoofdstuk 4: conclusie en advies Pagina 8 van 67

9 2. INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL In dit hoofdstuk is de inventarisatie van het bronnenmateriaal beschreven. Voor dit Historisch Vooronderzoek zijn alle verplichte en enkele optionele bronnen geraadpleegd. De geraadpleegde bronnen zijn kort beschreven. Per bron is in de bijlagen een overzicht opgenomen van het verzamelde bronnenmateriaal. Op de bij dit rapport gevoegde cd-rom zijn digitale bronbestanden terug te vinden. Op basis van de informatie die uit de bronnen is afgeleid is een overzicht gemaakt van de belangrijkste gebeurtenissen in het onderzoeksgebied. Deze gebeurtenissen vormen de leidraad voor de beoordeling en evaluatie van het bronnenmateriaal in hoofdstuk 3 van dit rapport GERAADPLEEGDE BRONNEN De WSCS-OCE definieert de voor het Historisch Vooronderzoek te raadplegen bronnen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen verplichte en aanvullende bronnen. In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de verplichte en aanvullende bronnen. Bron Literatuur Gemeentelijk en provinciaal archief Nederlands Instituut voor Militaire Historie Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Explosieven Opruimings Dienst Defensie Luchtfotocollectie Bibliotheek Wageningen Universiteit Luchtfotocollectie Topografische Dienst (Zwolle) Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance Archives The National Archives (Londen) Bundesarchiv-Militararchiv (Freiburg) The National Archives (Washington DC) Getuigen Tabel 1: Verplichte en aanvullende bronnen Raadplegen Verplicht Aanvullende Verplichte bronnen Voor dit onderzoek zijn alle verplichte bronnen geraadpleegd. Het betreft de volgende bronnen: Literatuur Voor het literatuuronderzoek zijn diverse boeken geraadpleegd. In bijlage 04 is een overzicht opgenomen van de geraadpleegde literatuur. In de literatuur is gezocht naar beschrijvingen van voor de onderzoeksgebieden mogelijk relevante gebeurtenissen. Deze gebeurtenissen zijn per tijdvak in tabellen weergegeven. Per gebeurtenis is een verwijzing naar de bron en bladzijde opgenomen. Gemeentearchief Voor het onderzoeksgebied te Den Oever zijn de gemeentearchieven geraadpleegd Pagina 9 van 67

10 van de huidige gemeente Hollands Kroon en de voormalige gemeenten Wieringen en Wieringermeer. Voor het onderzoeksgebied te Kornwerderzand zijn de archieven van huidige gemeente Súdwest-Fryslân en de voormalige gemeente Wûnseradiel/Wonseradeel geraadpleegd. In de archieven is gezocht naar voor de onderzoeksgebieden mogelijk relevante informatie. In bijlage 05 is een gedetailleerd overzicht opgenomen van alle geraadpleegde archieven en inventarissen. Dotka Data Dotka Data beschikt over de vluchtgegevenskaarten van zowel de luchtfotocollectie van de Universiteit Wageningen, afdeling Speciale Collecties als van de luchtfotocollectie Topografische Dienst Kadaster Zwolle, afdeling GEO-informatie (Kadaster). Deze zogenaamde sortieplots zijn online te raadplegen op Op basis van deze plots is vastgesteld welke luchtfoto s beschikbaar en bruikbaar zijn. Ook is een zoekopdracht gegeven aan het Kadaster, waarna alle relevante luchtfoto s zijn besteld. In bijlage 06 is een overzicht opgenomen van de geraadpleegde luchtfoto s. De luchtfoto s zijn ingepast in tekening 01A - 01E. Explosieven Opruimings Dienst Defensie (EOD) De archieven van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie zijn geraadpleegd op voor de onderzoeksgebieden relevante informatie. De EOD heeft de inventarissen van de munitieruimrapporten 1 beschikbaar gesteld. Vervolgens zijn deze geraadpleegd. In bijlage 07 en op de bijgeleverde cd-rom is een overzicht opgenomen van de verrichte ruimingen. Tevens is een begrippenlijst toegevoegd met vakinhoudelijke termen en afkortingen. Ook is bij de EOD nagevraagd of in het onderzoeksgebied mijnenvelden of mijnenverdachte gebieden hebben gelegen. De EOD heeft overzichtskaarten aangeleverd, waarop te zien is dat er geen mijnenvelden of mijnenverdachte gebieden hebben gelegen in het onderzoeksgebied, zie bijlage 08. Tot slot is het archief van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD) geraadpleegd. De MMOD is een voorloper van de EOD en heeft direct na de oorlog veel munitie geruimd. Het archief van de MMOD is ondergebracht in de Semi- Statische Archiefdiensten (SSA) in Rijswijk. In het MMOD-archief is informatie voor de onderzoeksgebieden Den Oever en Kornwerderzand aangetroffen, zie bijlage Aanvullende bronnen Voor dit Historisch Vooronderzoek is een aantal aanvullende bronnen geraadpleegd. Het betreft de volgende bronnen: The National Archives in Londen (TNA) REASeuro beschikt over kopieën van diverse gegevens uit The National Archives. Het betreft voornamelijk kopieën van de Operational Record books (ORB s) van de 2nd Tactical Airforce. Dit luchtleger voerde in 1944 en 1945 inleidende bombardementen uit vooruitlopend op de geallieerde troepenbeweging. Daarnaast beschikt REASeuro over een groot aantal ORB s van Fighter Command. Deze overkoepelende eenheid was in de eerste jaren van de oorlog verantwoordelijk 1 Beschikbaar van 1971 tot heden Pagina 10 van 67

11 voor de verdediging van Engeland. Later had zij de taak het escorteren van bommenwerpers naar bezet gebied. Tot slot voerde Fighter Command in de winter van 1944 tot aan de bevrijding ook aanvallen uit op V1 en V2 lanceerinstallaties, bijvoorbeeld bij Den Haag. Als het doel door slecht weer niet kon worden aangevallen, kozen de piloten een alternatief doel zoals bruggen, spoorlijnen en stations. Er is gezocht naar bombardementen in de nabijheid van de onderzoekslocaties. In de beschikbare gegevens zijn bombardementsgegevens aangetroffen. In bijlage 09 is deze informatie opgenomen. Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Uit de raadpleging van de verplichte bronnen is gebleken dat er indicaties zijn dat Duitse militaire werken in het gebied aanwezig waren tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit kan aanleiding zijn om de collectie Duitse verdedigingswerken in Nederland en rapporten van het Bureau Inlichtingen te Londen ( ) met collectienummer 575 van het NIMH te raadplegen. Deze collectie blijkt echter na herhaald contact met het NIMH voor onbepaalde tijd niet beschikbaar ter inzage. Het is daarom op dit moment niet mogelijk om relevante informatie die hierin is opgeslagen mee te nemen in dit Historisch Vooronderzoek. Voor dit Historisch Vooronderzoek is vanwege de grondgevechten te Kornwerderzand wel collectienummer 409 Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 geraadpleegd. In bijlage 05 is een overzicht van de geraadpleegde stukken opgenomen. De overige aanvullende bronnen zijn niet geraadpleegd. De motivatie hiervoor is als volgt: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Uit de geraadpleegde bronnen is voldoende informatie verkregen. Aanvullend onderzoek in het NIOD levert waarschijnlijk geen informatie op die leidt tot andere conclusies. Bundesarchiv-Militararchiv Freiburg / The National Archives Washington DC / Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance Archives Edinburgh Aanvullend onderzoek in buitenlandse archieven levert waarschijnlijk geen informatie op die leidt tot andere conclusies. Getuigenverklaringen Er is voldoende informatie over de onderzoeksgebieden verzameld. Het aanvullend horen van getuigen levert naar verwachting geen nieuwe informatie op Overige geraadpleegde informatie Naast de beschreven verplichte en optionele bronnen is overige informatie geraadpleegd ten behoeve van dit Historisch Vooronderzoek. Het betreft de volgende informatie: Kadaster Bij de afdeling GEO-informatie van het Kadaster in Zwolle zijn voor de locatie Kornwerderzand de geallieerde stafkaarten 313_Zurig en 317_Makkum besteld en voor de locatie Den Oever de stafkaart 322_Den Oever. Deze kaarten zijn nodig om de bombardementsgegevens te kunnen raadplegen. Tijdens de Tweede Pagina 11 van 67

12 Wereldoorlog maakte de geallieerden namelijk gebruik van het zogenaamde Nord du Guerre coördinaatsysteem. Op de stafkaarten zijn de voor de onderzoeksgebieden relevante kaartvierkanten geselecteerd, zie bijlage 10. Met behulp hiervan is vastgesteld of er bombardementen binnen de kaartvierkanten of de onderliggende coördinaten hebben plaatsgevonden. In het verleden uitgevoerde onderzoeken Bij ons is bekend dat er in het verleden Vooronderzoeken zijn uitgevoerd die mogelijk relevant zijn voor de onderzoeksgebieden, zie bijlage BEVINDINGEN INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL Uit de inventarisatie van het bronnenmateriaal blijkt dat het onderzoeksgebied bij Den Oever tijdens de Tweede Wereldoorlog vanuit vliegtuigen is beschoten en één of twee bombardementen heeft ondergaan. Na de oorlog is één explosief aangetroffen. Dit explosief is niet van voorgaande gebeurtenissen afkomstig. Er zijn bij Den Oever geen mijnenvelden gelegd. Ook is uit het bronnenmateriaal niet gebleken dat er vliegtuigen zijn neergestort. Het onderzoeksgebied te Kornwerderzand heeft tijdens de Duitse inval in mei 1940 diverse zware artilleriebeschietingen en bombardementen moeten ondergaan. Tevens is de stelling Kornwerderzand veelvuldig vanuit vliegtuigen beschoten en hebben de Nederlandse militairen mijnenvelden gelegd op de Afsluitdijk aan de oostzijde van de stelling. Na de oorlog heeft de EOD tweemaal CE aangetroffen binnen het onderzoeksgebied. Er zijn geen aanwijzingen aangetroffen dat er vliegtuigen zijn neergestort binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand. Tot slot is Kornwerderzand tijdens de meidagen 1940 bijgestaan door zwaar vuur van een marinefregat gelegen in de Waddenzee. Dit fregat vuurde echther uitsluitend op het Friese vasteland. Daarom is deze gebeurtenis niet relevant geacht voor het onderzoeksgebied en is deze gebeurtenis niet meegenomen in dit Historisch Vooronderzoek Pagina 12 van 67

13 3. BEOORDELEN EN EVALUEREN BRONNENMATERIAAL Uit de inventarisatie van het bronnenmateriaal is gebleken dat in beide onderzoeksgebieden oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden. In dit hoofdstuk is het bronnenmateriaal beoordeeld en geëvalueerd. Op basis van die beoordeling en evaluatie is vastgesteld of er sprake is van een verdacht gebied en is de soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van de CE bepaald. In dit hoofdstuk wordt een thematisch overzicht gegeven van de oorlogshandelingen per vispassage (Den Oever en Kornwerderzand). Er is gekozen voor de volgende thema s: gevechten mei 1940, de geallieerde beschietingen, mijnenvelden, luchtfoto s en naoorlogs aangetroffen CE BEOORDELING EN EVALUATIE VAN GEVECHTEN MEI 1940 In de literatuur en collectie 409 van het NIMH, zie bijlage 04 en 05 worden diverse gebeurtenissen beschreven die tijdens de Duitse invasie hebben plaatsgevonden. In deze paragraaf worden de relevante oorlogshandelingen beoordeeld en geëvalueerd, die zich binnen de onderzoeksgebieden Den Oever en Kornwerderzand hebben afgespeeld in mei Den Oever Inventaris van collectie 409 in het NIMH meldt dat de batterij op de Noorderstrekdam nabij Den Oever door de Duitsers wordt gemitrailleerd en gebombardeerd in mei De Noorderstrekdam ligt voor de ingang van de vissershaven, zie voor de locatie het kaartje in Figuur 4Fout! Verwijzingsbron niet gevonden.. Het verslag is opgemaakt door de sergeant die op dat moment ter plaatse gestationeerd is. De beschieting wordt tevens zonder aanvullende details vermeld in het boek De strijd om de Afsluitdijk. Het boek Wieringen bevestigt dat er in mei 1940 een bombardement heeft plaatsgevonden. In het boek is een archiefstuk opgenomen afkomstig van de burgermeester gedateerd van 21 mei 1940 van het Gemeentebestuur van Wieringen, waaruit blijkt dat er drie vliegtuigbommen neerkomen op het driehoekige plateau waarop de kazematten zich bevinden, zie Figuur 4. In het Regionaal Archief van Alkmaar is dit archiefstuk echter niet aangetroffen. Het archiefstuk dat in het boek is opgenomen vermeldt de precieze datum van het bombardement niet en ook niet of er eventueel sprake is van blindgangers Pagina 13 van 67

14 Figuur 4: Beschoten en gebombardeerde batterij Noorderstrekdam en plateau Den Oever. Interpretatie REASeuro Er is een tweetal bronnen aangetroffen, die melding maken van een bombardement in mei 1940 op de stelling Den Oever. De eerste is afkomstig van een sergeant die daar ter plaatse was gestationeerd, de tweede bron is afkomstig van een burgermeester. REASeuro acht het stuk van de sergeant betrouwbaarder, omdat hij op de stelling aanwezig was en dus een ooggetuige was van de gebeurtenis. Het bombardement is dus uitgevoerd op de Noordstrekdam en niet op het plateau van de kazematten, zie Figuur 4. Naar aanleiding van het verslag van de sergeant wordt niet verwacht blindgangers aan te treffen op het land die zouden namelijk door hem zijn gemeld. Het is wel mogelijk dat er eventueel blindgangers in het water terecht zijn gekomen, die kan de sergeant niet waargenomen hebben. Het bombardement is uitgevoerd door een Stuka duikbommenwerper (Ju 87). Deze kon als bommenlast 4 x 50 kg bommen meenemen. Aangezien de burgermeester meldt dat er drie bommen zijn gevallen, wordt er nog één bom vermoedelijk in het water vermist. Daarnaast is de stelling Den Oever ook gemitrailleerd door Duitse vliegtuigen. Een Stuka duikbommenwerper was bewapend met machinegeweren van 7.92 mm. Wanneer deze worden verschoten blijven er alleen kogelpunten achter, deze vormen geen gevaar omdat ze geen explosieve stof bevatten. De eerstvolgende beschikbare luchtfoto s na het bombardement in 1940 dateert van 13 september 1944, ruim 3,5 jaar na het bombardement. Het is onwaarschijnlijk dat op deze foto s nog oorlogsschade is waar te nemen. Dit is echter niet vast te stellen, omdat de luchtfoto s het plateau van de kazematten niet dekken, zie tekening 01D. Conclusie Op basis van de broninformatie over het bombardement in 1940 wordt verwacht één blindganger van een 50 kg bom aan te treffen in het water op 505 meter van de kant rondom de Noorderstrekdam Pagina 14 van 67

15 Kornwerderzand Bij Kornwerderzand wordt hevig gevochten in mei De Duitsers doorbreken de Wonsstelling op 12 mei, die rond de kop van de Afsluitdijk ligt. Zij trachten de stelling tevergeefs tot overgave te dwingen tot het Nederlandse leger capituleert op 15 mei 1940, zie Figuur 5. De beschikbare informatie is afkomstig uit de literatuur, zie voor de uitwerking hiervan bijlage 04. Er zijn geen luchtfoto s beschikbaar die direct na de oorlogshandeling in mei 1940 dateren. De eerst beschikbare foto dateert van 18 maart 1944 en daarop is geen oorlogsschade van deze gevechten (meer) waar te nemen. In deze paragraaf wordt een chronologisch overzicht gegeven van de gebeurtenissen. Duitse positie mei 1940 Kornwerderzand Wonsstelling Figuur 5: Situatie tussen 10 en 15 mei1940 rond de kop van de Afsluitdijk bij Kornwerderzand. Op 11 mei 1940 worden Nederlandse militairen beschoten met boordwapens vanuit een klein 1-motorig vliegtuig van ongeveer 100 meter hoogte. Zij bevinden zich nabij de vernielde huizen te Kornwerderzand, zie de gearceerde ovaal in Figuur Pagina 15 van 67

16 Luchtaanval 11 mei 1940 Luchtaanvallen op kazematten Figuur 6: Locaties beschietingen vanuit vliegtuigen op Kornwerderzand. Op 12 mei 1940 voert een Duitse stootgroep van naar schatting tien man een aanval uit op stelling Kornwerderzand. Ze naderen de stelling tot op 100 meter, waarna kazemat 6 mitrailleurvuur uitbrengt en de Duitsers zich tot op het vasteland van Friesland terugtrekken. Op deze dag wordt tevens een onbekend aantal brandbommen geworpen op de stelling Kornwerderzand door Duitse Messerschmittjagers Bf-109, zie Figuur 7. De bommen vernielen het marinekanon dat op de weg staat en zetten het geniebureau en de loods van Rijkswaterstaat in brand. Ook wordt de stelling gedurende de dag meerdere malen met boordwapens beschoten door onder andere Messerschmittjagers, zie de gele cirkels in Figuur 6. Kazemat 12 Kazemat 4 Figuur 7: Neergekomen bommen mei 1940 te Kornwerderzand (bron: REASeuro). Op 13 mei 1940 s morgens vroeg beginnen de Duitsers stelling Kornwerderzand vanaf het vasteland van Friesland te beschieten met 2 cm granaten, zie Figuur 8. Ook gebruiken zij hiervoor het 8,8 cm luchtdoelgeschut, dat op de kop van Afsluitdijk Pagina 16 van 67

17 staat. De beschieting duurt voort tot de schemering. Er ontploft een granaat voor het schietgat van kazemat 6. De beschieting wordt gevolgd door een aanval door naar schatting 625 man rijdende artillerie en pioniers. Als de Duitsers tot ongeveer 800 meter zijn genaderd beginnen de kanonnen van kazemat 6 te vuren, gevolgd door kazemat 2. Hierop trekken de Duitsers zich terug tot het vasteland, de hele weg achtervolgd door het steeds verleggende vuur van de kazematten, zie de blauwe polygoon in Figuur 8. Onderzoeksgebied Kornwerderzand Kazemat m. Kazemat 6 Figuur 8: Duitse artillerliebeschietingen (wit) en Nederlands schootsveld (blauw). Gedurende de dag wordt de stelling wederom diverse malen door vliegtuigen met boordwapens beschoten. Nu wordt door de Nederlandse militairen teruggevuurd met twee in de voorgaande nacht aangeleverde stukken licht luchtafweergeschut. Op 14 mei 1940 worden de Duitse artilleriebeschietingen op de stelling vanaf het vasteland hervat. Deze dag werpen twee Stuka s (Duitse duikbommenwerpers Junker 87) ieder een 500 kg bom op stelling Kornwerderzand, waarvan één op kazemat 12 terecht komt en de andere vlak voor kazemat 4, zie Figuur 7. Beide bommen ontploffen. Conclusie Op basis van de broninformatie kan een drietal conclusies worden getrokken: Binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand worden CE verwacht in het hele onderzoeksgebied als gevolg van de gevechten in mei 1940 waarbij grondgevechten en artilleriebeschietingen hebben plaatsgevonden. Brandbommen van 1 en 2 kg worden afgeworpen in een container. Deze opent zich na het afwerpen waarna de brandbommen zich mede door hun geringe omvang en gewicht over een groot gebied verspreiden. Het is Pagina 17 van 67

18 onbekend welk type brandbom is afgeworpen, daarom wordt rekening gehouden met het aantreffen van brandbommen van 1, 2 of 50 kg. Er wordt niet verwacht bommen van 500 kg aan te treffen aangezien, omdat de broninformatie beide bommen zijn gedetoneerd BEOORDELING EN EVALUATIE VAN GEALLIEERDE OORLOGSHANDELINGEN In 1943 nemen de Duitsers de beide stellingen in gebruik. Vanaf deze periode zijn er daarom meerdere geallieerde beschietingen uitgevoerd op de stellingen. Daarnaast is Kornwerderzand één maal gebombardeerd. Informatie over deze beschietingen is afkomstig uit de literatuur en geallieerde bombardementsgegevens, zie bijlagen 04 en 09. In deze paragraaf worden deze beschietingen beoordeeld en geëvalueerd Den Oever Uit de bombardementsgegevens van 340 ste Squadron blijkt dat geallieerde jachtvliegtuigen (Spitfires) op 16 april 1945 een transportwagen met twee trailers beschieten met boordwapens. De beschieting vindt plaats op de toegang tot de Afsluitdijk in kaartvierkant qz.1885, zie Figuur 9: Beschieting uit de gegevens van 340 Squadron (bron: REASeuro). Deze locatie ligt ten westen van het onderzoeksgebied en is daarom niet relevant voor het onderzoeksgebied. Onderzoeksgebied Den Oever Figuur 9: Beschieting uit de gegevens van 340 Squadron (bron: REASeuro). Daarnaast is op de website een foto met oorlogsschade aan bunker (kazemat) IX weergegeven, zie Figuur 10. Dit is een bevestiging dat de stelling Den Oever is beschoten. Het is echter onduidelijk bij welke beschieting de bunker deze schade heeft opgelopen. Er zijn een drietal scenario s mogelijk: 1. schade door 7.92 mm kogels (afkomstig van een Duitse Stuka) 2. schade door scherfwerking van drie gedetoneerde bommen van 50 kg 3. schade door geallieerd boordgeschut 20 mm (gedurende de oorlog) Pagina 18 van 67

19 Het eerste scenario is niet aannemelijk omdat de gaten te groot zijn voor kogelpunten. Het tweede scenario is ook niet aannemelijk omdat rondvliegende scherven van gedetoneerde bommen geen ronde gaten veroorzaken. Het derde scenario is het meest waarschijnlijk, omdat de Afsluitdijk meerdere malen is beschoten door geallieerde vliegtuigen, zie Figuur 10: Oorlogsschade op kazemat IX gelegen op de Noordstrekdam (bron: Conclusie Naar aanleiding van de oorlogsschade op de foto wordt verwacht CE aan te treffen in het onderzoeksgebied Den Oever ten gevolge van de geallieerde luchtaanvallen Kornwerderzand De stelling Kornwerderzand is in 1944 en 1945 zeven keer aangevallen door geallieerde vliegtuigen. De broninformatie is afkomstig uit de geallieerde bombardementsgegevens en de literatuur. In deze subparagraaf worden de luchtaanvallen op chronologische wijze beoordeeld en geëvalueerd. Het was de geallieerde vliegers verboden om bommen op de Afsluitdijk te werpen, zoals Zwanenburg meldt in zijn boek En nooit was het stil, pagina 469 deel II. Toch blijkt uit hetzelfde boek dat vliegtuigen van de Amerikaanse 8th Airforce op 30 augustus 1944 twee brisantbommen op de Afsluitdijk bij Kornwerderzand afwerpen. Er is geringe schade. De vliegtuigen zijn op de terugweg van een missie in Duitsland. Dit bombardement wordt niet bevestigd in overig geraadpleegd bronnenmateriaal. Op de luchtfoto s van 18 maart 1945 ruim zes maanden na het bombardement - is van dit bombardement geen schade (meer) te zien. Het is mogelijk dat de Duitsers de schade in de tussentijd hebben hersteld. In de Nederlandse luchtfotoarchieven bevinden zich geen luchtfoto s die gedateerd zijn van net na het bombardement. Aangezien er schade is gemeld, kan met zekerheid worden gesteld dat er tenminste één bom is gedetoneerd. In de nacht van 5 op 6 december 1944 beschieten Engelse Mosquito jachtbommenwerpers van 138 e Wing met hun boordwapens doelen op de Afsluitdijk. Dat blijkt uit het boek En nooit was het stil door Zwanenburg. De Afsluitdijk is echter 32 kilometer lang, het is onduidelijk waar de beschieting precies heeft plaatsgevonden Pagina 19 van 67

20 In de nacht van 6 op 7 december 1944 voeren Mosquito s van 140 e Wing een beschieting uit op wegvervoer op de Afsluitdijk. De locatie hiervan wordt niet gespecificeerd in het bronnenmateriaal. Op 11 december 1944 wordt de Afsluitdijk beschoten door Mosquito s tussen kaartvierkant qz.1885 en qu deze informatie is afkomstig uit het bombardementsgegeven 37/716. Deze kaartvierkanten beslaan echter de hele Afsluitdijk en de precieze locatie van beschietingen is op basis van de beschikbare informatie niet vast te stellen. Op 12 april 1945 wordt de Afsluitdijk beschoten door Spitfires. Deze informatie is afkomstig uit bombardementsgegeven 37/718, De locatie van deze beschietingen is echter niet nader vast te stellen op basis van het bronnenmateriaal. Op 16 april 1945 wordt door twaalf Spitfires Duits afweergeschut op een boot beschoten in kaartvierkant qz De boot explodeert. De informatie is afkomstig uit het bombardementsgegeven 37/718. Het kaartvierkant is gedeeltelijk gelegen in het onderzoeksgebied, zie Figuur 11. Onderzoeksgebied Kornwerderzand Figuur 11: Weergave kaartvierkant qz.3899, waarin op 16 april 1945 FLAK wordt beschoten (bron: REASeuro). Op 18 april 1945 wordt de stelling Kornwerderzand af en toe beschoten door een Canadese anti-tankvuurmond 6 ponder, zonder veel schade aan te richten. Het was de geallieerden door het Friese verzet afgeraden om de stelling te veroveren. Daarom beperkten de geallieerden zich tot storingsvuur. Volgens het boek De strijd om de Afsluitdijk stond dit geschut ter hoogte van Pingjum, gelegen op 8 kilometer ten oosten van Kornwerderzand. Dit is echter onwaarschijnlijk, omdat een zesponder niet zo ver kon vuren Pagina 20 van 67

21 Op de luchtfoto s is het niet mogelijk om oorlogsschade ten gevolge van beschietingen met boordwapens waar te nemen. De luchtfoto s kunnen dus niet bevestigen of de beschietingen binnen de onderzoeksgebieden hebben plaatsgevonden. Conclusie Op basis van de bronneninformatie kan een drietal conclusies worden getrokken: Er wordt maximaal één blindganger van een brisantbom verwacht in het water afkomstig van het bombardement van 30 augustus Deze kan worden aangetroffen op 50 meter vanuit de kant. Er kan niet worden vastgesteld of de beschreven beschietingen binnen de onderzoeksgebieden hebben plaatsgevonden. Daarom wordt er uitgegaan van het worstcase scenario en worden binnen het gehele onderzoeksgebied bij Kornwerderzand en Den Oever CE verwacht afkomstig van beschietingen met boordwapens, zie ook Er wordt verwacht CE aan te treffen naar aanleiding van het Canadese storingsvuur met de anti-tankvuurmond BEOORDELING EN EVALUATIE MIJNENVELDEN Informatie over de mogelijke aanwezigheid van mijnen is afkomstig uit de literatuur en het archief van de EOD, zie bijlage 04 en Den Oever Bij de EOD is de mijnenveldkaart aangevraagd. Hierop zijn geen mijnenvelden weergegeven. In overig bronnenmateriaal zijn er geen aanwijzingen aangetroffen dat er mijnenvelden hebben gelegen bij Den Oever Kornwerderzand Op de mijnenveldkaarten die zijn aangeleverd door de EOD zijn geen mijnenvelden ingetekend bij Kornwerderzand. In diverse boeken wordt melding gemaakt van een Nederland mijnenveld ten oosten van de stelling Kornwerderzand, op de Afsluitdijk. Dit mijnenveld is gelegd in de mobilisatieperiode voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog. Aangezien de stelling Kornwerderzand vanaf 1943 door de Duitsers intensief in gebruik is genomen, wordt verwacht dat dit mijnenveld is geruimd. Conclusie Er worden geen achtergebleven mijnen verwacht binnen de onderzoeksgebieden bij Den Oever en Kornwerderzand BEOORDELING EN EVALUATIE VAN LUCHTFOTO S Tijdens de mobilisatie in de jaren dertig hebben de Nederlanders de stellingen Kornwerderzand en Den Oever aangelegd. 2 In de praktijk betekent dit de bouw van een aantal bunkers. Na ingebruikname door de Duitsers in 1943 breidden zij de stellingen uit met een aantal bunkers, mangaten, loopgraven en versperringen. Vanaf dat moment worden de stellingen door de geallieerden beschoten en gebombardeerd. Dit is beschreven in de voorgaande paragrafen. In deze paragraaf wordt de eventuele oorlogsschade waargenomen op de luchtfoto s beoordeeld en geëvalueerd. Zie voor een overzicht van de geraadpleegde luchtfoto s bijlage Geraadpleegd op: en het boek De strijd om de Afsluitdijk Pagina 21 van 67

22 Beoordeling en evaluatie luchtfoto s Den Oever Voor het onderzoeksgebied Den Oever zijn er luchtfoto s beschikbaar van de volgende data: 13 september 1944, 14 maart 1945, 18 maart 1945 en Het onderzoeksgebied bij Den Oever wordt niet geheel gedekt door de luchtfoto s uit de oorlog. In deze paragraaf worden de luchtfoto s per datum besproken: 13 september 1944: Op de luchtfoto s van 13 september 1944 is geringe militaire activiteit zichtbaar. Er zijn een aantal verstoringen waar te nemen, waarvan niet bekend is of het militaire activiteiten betreft, zie tekening 01C. 14 maart 1945 Op de luchtfoto van 14 maart 1945 is geringe militaire activiteit zichtbaar in het onderzoeksgebied. De luchtfoto dekt alleen het vasteland en niet de stelling zelf. Op de luchtfoto s is daar dus geen Duitse militaire activiteit zichtbaar. Wel zijn 50 tot 80 meter ten westen van het onderzoeksgebied verstoringen te zien. Het is onduidelijk wat de aard hiervan is. In de overige bronneninformatie zijn geen oorlogshandelingen aangetroffen, waar deze verstoringen van afkomstig zouden kunnen zijn. Ze zijn echter buiten het onderzoeksgebied gelegen en zijn daarom niet relevant. In tekening 01D is een vergroting van deze verstoringen te zien. 18 maart 1945 Op de luchtfoto s van 18 maart 1945 is op het noordelijke gedeelte van het plateau van de kazematten is het netwerk van Duitse bunkers met stellingen zichtbaar. Op de Afsluitdijk zelf ten oosten van de stelling zijn mangaten te zien. Deze werden gebruikt om dekking te zoeken tijdens een luchtaanval. Ook is de tankhindernis in de vorm van een V duidelijk waar te nemen. In tekening 01D zijn de luchtfoto s weergegeven Uit de luchtfoto uit 1947 blijkt dat de oorlogsschade van de stelling Den Oever (het noordelijke gedeelte daarvan) na de oorlog grotendeels is hersteld. De luchtfoto is weergegeven in tekening 01E Beoordeling en evaluatie luchtfoto s Kornwerderzand Voor het onderzoeksgebied Den Oever zijn er luchtfoto s beschikbaar van de data 18 maart 1945 en Deze luchtfoto s dekken het hele onderzoeksgebied en zijn weergegeven in tekening 01A en 01B. In deze paragraaf worden de luchtfoto s per datum besproken: 18 maart 1945 Op de luchtfoto s van 18 maart 1945 is duidelijk waar te nemen dat de stelling intensief is gebruikt door de Duitsers. Dit is te zien aan het grote aantal loopgraven met stellingen, mangaten en de bunkers. Er is een groot aantal verstoringen te zien, waarvan niet kan worden vastgesteld waar deze van afkomstig zijn Op de luchtfoto s van 1947 is waar te nemen dat niet alle oorlogsschade is hersteld. Op basis van de website van het kazemattenmuseum 3 is vastgesteld dat de stelling Pagina 22 van 67

23 na de oorlog is verlaten en pas vanaf 1952 weer een militaire functie kreeg. De luchtfoto is weergegeven in tekening 01B. Conclusie Op basis van de luchtfotoanalyse is bevestigd dat beide stellingen tijdens de oorlog intensief militair in gebruik zijn geweest. Er wordt daarom verwacht CE aan te treffen afkomstig van de persoonlijke bewapening van de Duitse militairen: kkm, handgranaten, geweergranaten, munitie voor granaatwerpers (pantservuist). Deze CE kan worden aangetroffen tot 2 meter diepte (bodem loopgraaf). Aangezien de stellingen, loopgraven etc. zich over de gehele landgedeelte van de stelling hebben bevonden wordt van beide onderzoeksgebieden het landgedeelte als verdacht aangemerkt BEOORDELING EN EVALUATIE VAN NAOORLOGS AANGETROFFEN CE In de naoorlogse periode is in de archieven van de MMOD en de EOD informatie aangetroffen over achtergebleven CE, zie bijlage 07 en 09. In deze paragraaf worden deze per onderzoeksgebied besproken Beoordeling en evaluatie naoorlogs aangetroffen CE Den Oever In het MMOD archief zijn archiefstukken aangetroffen van 9 januari en 22 augustus 1946, waarin de burgemeester van Wieringen stelt dat er geen explosieven of munitie meer binnen de gemeente aanwezig zijn. Deze archiefstukken zijn opgenomen in bijlage 09. Echter, in het EOD archief is een munitieruimrapport aangetroffen uit 1987 ( ) waaruit blijkt dat er een handgranaat van onbekend kaliber en onbekende nationaliteit is aangetroffen in de nabijheid van het onderzoeksgebied, zie Figuur 12. Figuur 12: Mora (groene cirkel) op het strand grenzend aan het onderzoeksgebied Den Oever (oranje lijn) Pagina 23 van 67

24 Beoordeling en evaluatie naoorlogs aangetroffen CE Kornwerderzand In het MMOD archief zijn archiefstukken aangetroffen van en 23 november 1946, waarin de burgemeester van Wonseradeel stelt dat er geen explosieven of munitie meer binnen de gemeente aanwezig zijn. Deze archiefstukken zijn opgenomen in bijlage 09. Echter, in het EOD archief zijn munitieruimrapporten aangetroffen waaruit blijkt dat er CE zijn aangetroffen binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand. Het betreft een Duitse brisantpantsergranaat 7,5 cm ( ), welke in 1992 is aangetroffen op de Afsluitdijk nabij Kornwerderzand, en een Duitse brisantgranaat van 10,7 cm 4 ( ) welke in 1999 is aangetroffen op de Afsluitdijk tussen de sluizen bij hm 96.4 langs het fietspad, zie de groene stippen in Figuur 13. Op basis van informatie in het Kazemattenmuseum Kornwerderzand is tevens vastgesteld dat in de jaren tachtig een Duits anti-tankkanon 4,7 cm is opgegraven binnen het onderzoeksgebied. Figuur 13: Mora s (groene cirkels) binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand. Conclusie De broninformatie afkomstig van de EOD bevestigt dat de stelling Kornwerderzand tijdens de meidagen 1940 onder Dutis artillievuur heeft gelegen. Het gehele onderzoeksgebied is verdacht op geschutsmunitie van 7,5 en 10,5 cm. De vondst van het kanon bevestigt dat in de loopgraven overtollig oorlogsmaterieel is gedumpt LEEMTEN IN KENNIS Uit dit Historisch Vooronderzoek is gebleken dat er een aantal leemten in kennis is, namelijk: Het is onvoldoende bekend of er gedurende de periode mei 1945 tot en met 1970 blindgangers en/of resten van vliegtuigbommen (en/of andere soorten CE) aangetroffen dan wel verwijderd zijn binnen het onderzoeksgebied. 4 Dit is een bij REASeuro onbekend kaliber, waarschijnlijk betreft het een 10,5 cm granaat Duits Pagina 24 van 67

25 Er zijn in de Nederlandse luchtfotoarchieven geen luchtfoto s beschikbaar van mei 1940, waarop de resultaten van de toenmalige oorlogshandelingen zichtbaar zijn. Ook zijn er geen luchtfoto s beschikbaar van direct na de bombardementen te Den Oever en Kornwerderzand en is een gedeelte van het onderzoeksgebied bij Den Oever niet gedekt door luchtfoto s; Het is uit het bronnenmateriaal niet gebleken waar diverse geallieerde beschietingen vanuit vliegtuigen op de Afsluitdijk precies hebben plaatsgevonden; Het is niet bekend waar de brisantbommen, die op 30 augustus 1944 op Kornwerderzand zouden zijn geworpen, neerkomen en of ze zijn gedetoneerd; 3.7. HET VASTSTELLEN EN AFBAKENEN VAN HET VERDACHTE GEBIED Op basis van de beoordeling en evaluatie van het bronnenmateriaal wordt verwacht CE aan te treffen in beide onderzoeksgebieden. In de onderstaande paragrafen worden de verdachte gebieden horizontaal en verticaal afgebakend per onderzoeksgebied. De verdachte gebieden zijn weergegeven in tekening 03A en B Kornwerderzand Het onderzoeksgebied Kornwerderzand is verdacht op het mogelijk aantreffen van CE naar aanleiding van de volgende gebeurtenissen: Grondgevechten en artilleriebeschietingen tussen Nederlandse en Duitse troepen in mei 1940 en Duitse en Canadese troepen in april Vanwege deze intensieve gevechten is het gehele onderzoeksgebied verdacht. Op het land kan deze CE tot op 1,0 meter minus maaiveld ten tijde van 1945 worden aangetroffen. Op 12 mei 1940 worden brandbommen van 1, 2 of 50 kg. afgeworpen op de stelling Kornwerderzand. Brandbommen van 1 en 2 kg worden afgeworpen in een container. Omdat niet bekend is welk type brandbom is afgeworpen, moet rekening worden gehouden met het mogelijk aantreffen van brandbommen van 1, 2 of 50 kg in het gehele onderzoeksgebied. Geallieerd bombardement op 30 augustus Er wordt mogelijk één blindganger van vliegtuigbom verwacht in het water op 50 meter uit de kant van het landgedeelte van de stelling. De mogelijk aan te treffen CE betreft een vliegtuigbom van 250 of 500 lbs. Op basis van de luchtfoto s en literatuur is vastgesteld dat het terrein intensief militair is gebruikt, daarom wordt gedumpte CE verwacht. Dit betreft de volgende soorten: kkm, handgranaten, geweergranaten en munitie voor granaatwerpers (pantservuist). Daarnaast is er in 1987 een handgranaat aangetroffen dit deze conclusie bevestigd. Deze CE kan worden aangetroffen tot 2 meter minus maaiveld ten tijde van De verdachte gebieden zijn in tekening 03A (horizontaal) weergegeven Den Oever Het onderzoeksgebied Den Oever is verdacht op het mogelijk aantreffen van CE naar aanleiding van de volgende gebeurtenissen: Duits bombardement in mei Er wordt mogelijk één blindganger van 50 kg bom verwacht in het water op 50 meter uit de kant rond de Noorderstrekdam. Het is niet mogelijk vast te stellen tot op welke diepte deze bom kan worden aangetroffen. Geallieerde beschietingen met boordwapens. Het verdacht gebied betreft het gehele onderzoeksgebied. Het geschut van boordgeschut van 20 mm Pagina 25 van 67

26 Op basis van de luchtfoto s en literatuur is vastgesteld dat het landgedeelte van het onderzoeksgebied intensief militair is gebruikt, daarom kan gedumpte CE worden aangetroffen. Dit betreft de volgende soorten: kkm, handgranaten, geweergranaten en munitie voor granaatwerpers (pantservuist). Daarnaast is er in 1987 een handgranaat aangetroffen die deze conclusie bevestigd. De verwachte CE kan worden aangetroffen tot 2 meter minus maaiveld ten tijde van De verdachte gebieden zijn in tekening 03B (horizontaal) weergegeven SOORT, HOEVEELHEID EN VERSCHIJNINGSVORM VERMOEDE EXPLOSIEVEN DEN OEVER Op basis van bovenstaande paragrafen is vastgesteld dat in het onderzoeksgebied Den Oever CE kunnen worden aangetroffen. In de onderstaande paragrafen wordt deze conclusie uitgewerkt Soort en hoeveelheid vermoede CE Op basis van de broninformatie is de soort CE die aangetroffen kan worden binnen het onderzoeksgebied Den Oever vastgesteld. Per hoofdgroep en/of kaliber worden de geschatte en verwachte aantallen genoemd. Klein Kaliber Munitie (KKM) In de loopgraven en mitrailleuropstellingen kan achtergebleven munitie van handvuurwapens, zijnde geweren, pistolen en/of mitrailleurs, worden aangetroffen. De aantallen zijn niet in te schatten, maar kan variëren van enkele tot duizenden. Handgranaten Elke militair droeg één of meerder handgranaten op de man en had in de tweede lijn de beschikking over aanvullingen hierop in de verpakkingen als kisten. Aangenomen wordt dat enkele tot honderden handgranaten kunnen worden aangetroffen. Geweergranaten Binnen een groep infanteriemilitairen had altijd een beperkt aantal hiervan de beschikking over een geweer met de mogelijkheid om kleine granaten te verschieten, de zogenaamde geweergranaten. Aangenomen wordt dat enkele tot honderden geweergranaten kunnen worden aangetroffen. Munitie voor granaatwerpers Tot deze groep munitie behoort de zogenaamde Pantzerfaust, een draagbaar antitankwapen voor gebruik over korte afstand. Van deze groep kunnen er enkele tientallen worden aangetroffen. Geschutsmunitie Vastgesteld is dat in Den Oever de mogelijkheid bestaat tot het aantreffen van blindgangers van 20 mm geallieerd boordgeschut van vliegtuigen. Van deze CE kunnen enkele tot tientallen blindgangers worden verwacht. Afwerpmunitie Vastgesteld is dat op 12 mei bommen van 50 kg zijn gevallen op de noordelijke strekdam. De mogelijkheid bestaat dat 1 bom in het water terecht is Pagina 26 van 67

27 Soort Indicatieve hoeveelheid Klein Kaliber Munitie (KKM) Handgranaten Geweergranaten Munitie voor granaatwerpers 0-50 Geschutsmunitie van 20 mm 0-20 Afwerpmunitie 50 kg (D) 1 Tabel 2: Soort en indicatieve hoeveelheid vermoedelijke CE. In bijlage 11 zijn voorbeelden van de aan te treffen CE weergegeven Verschijningsvorm van de vermoede CE De verschijningsvorm is van invloed op de risico s en vormt daarmee een belangrijke input voor de risicoanalyse. De CE uit kunnen in het verdachte gebied in de volgende verschijningsvormen aangetroffen worden: Soort Klein Kaliber Munitie (KKM) Handgranaten Geweergranaten Munitie voor granaatwerpers Geschutsmunitie van 20 mm Afwerpmunitie 50 kg (D) Tabel 3: Soort en verschijningsvorm vermoedelijke CE. Verschijningsvorm Niet verschoten Scherp Niet verschoten Niet verschoten Verschoten Afgeworpen / gewapend Veiligheidsstraal/schervengevarenzone Het vaststellen van de veiligheidsstraal vindt plaats op basis van de vermoedelijke soort en ligging van het CE gedurende de opsporing en ruiming. Bepalend hierbij is het soort CE in relatie tot de diepte ten opzichte van het maaiveld/de wateroppervlakte. In onderstaande tabel is een overzicht van de mogelijk aan te treffen CE met de explosieve inhoud en veiligheidsstraal weergegeven. Voor het vaststellen van de veiligheidsstralen wordt gebruik gemaakt van door de EOD aan de branche aangedragen tabellen, die zijn te raadplegen op de site van de Vereniging voor Explosieven Opsporing onder het kopje downloads. 5 Soort Type ontstekers Explosieve inhoud in kg Veiligheidsstraal in meters Klein Kaliber Percussie 0, Munitie (KKM) Handgranaten Tijd, voorgespannen 0, slagpinveer Geweergranaten Tijd en/of schok 0, Munitie voor Percussie / schok 1,8 360 granaatwerpers Geschutsmunitie van 20 mm Schok 0, Pagina 27 van 67

28 Soort Type ontstekers Explosieve Veiligheidsstraal inhoud in kg in meters Afwerpmunitie 50 kg Elektrisch / schok Tabel 4: Veiligheidsstraal/schervengevarenzone. Op basis van het bronmateriaal is gebleken dat de grootst (grootste explosieve inhoud) te verwachten CE binnen de grenzen van het onderzoeksgebied, een gevechtskop blindganger van een 50 kg Duitse vliegtuigbom is. De schervengevarenzone van een dergelijk explosief bedraagt, zonder aanvullende beschermende maatregelen, meter SOORT, HOEVEELHEID EN VERSCHIJNINGSVORM VERMOEDE EXPLOSIEVEN KORNWERDERZAND Op basis van bovenstaande paragrafen is vastgesteld dat in het onderzoeksgebied Kornwerderzand CE kunnen worden aangetroffen Soort en hoeveelheid vermoede CE Op basis van de broninformatie is de soort CE die aangetroffen kan worden binnen het onderzoeksgebied Kornwerderzand vastgesteld. Per hoofdgroep en/of kaliber worden de geschatte en verwachte aantallen genoemd. Klein Kaliber Munitie (KKM) In de loopgraven en mitrailleuropstellingen kan achtergebleven munitie van handvuurwapens, zijnde geweren, pistolen en/of mitrailleurs, worden aangetroffen. De aantallen zijn niet in te schatten, maar kan variëren van enkele tot duizenden. Handgranaten Elke militair droeg één of meerder handgranaten op de man en had in de tweede lijn de beschikking over aanvullingen hierop in de verpakkingen als kisten. Aangenomen wordt dat enkele tot honderden handgranaten kunnen worden aangetroffen. Geweergranaten Binnen een groep infanteriemilitairen had altijd een beperkt aantal hiervan de beschikking over een geweer met de mogelijkheid om kleine granaten te verschieten, de zogenaamde geweergranaten. Aangenomen wordt dat enkele tot honderden geweergranaten kunnen worden aangetroffen. Munitie voor granaatwerpers Tot deze groep munitie behoort de zogenaamde Pantzerfaust, een draagbaar antitankwapen voor gebruik over korte afstand. Van deze groep kunnen er enkele tientallen worden aangetroffen. Geschutsmunitie Vastgesteld is dat in Kornwerderzand de mogelijkheid bestaat tot het aantreffen van blindgangers van 20 mm geallieerd boordgeschut van vliegtuigen. Er is vastgesteld dat Kornwerderzand in de meidagen van 1940 door de Duitsers intensief is beschoten. Naoorlogs zijn er granaten van 7,5 en 10,5 cm aangetroffen. Tijdens de bevrijding van Nederland hebben de Canadezen met de zogenaamde Pagina 28 van 67

29 Afwerpmunitie Vastgesteld is dat op 12 mei 1940 Duitse brandbommen zijn gevallen op de Kornwerderzand. Het kaliber van deze bommen is niet nader omschreven. Uitgangspunt is dat de bommen van 1, 2 en/of 50 kg zijn afgeworpen. De eerste 2 kalibers worden afgeworpen uit zogenaamde clusters die zich openen, waarna de bommetjes zich over een groot gebied verspreiden. Er kunnen grotere aantallen van dergelijke CE worden aangetroffen. Tevens heeft een Amerikaanse bommenwerper aan het einde van de oorlog 2 bommen afgeworpen, waarvan is vastgesteld dat er in elk geval 1 is gedetoneerd. Er kan derhalve 1 blindganger worden aangetroffen van lbs 6. Soort Indicatieve hoeveelheid Klein Kaliber Munitie (KKM) Handgranaten Geweergranaten Munitie voor granaatwerpers 0-50 Geschutsmunitie van 20 mm tot 10, cm Afwerpmunitie 1, 2 en/of 50 kg (D) 0 20 Afwerpmunitie lbs (USA) 1 Tabel 5: Soort en indicatieve hoeveelheid vermoedelijke CE. In bijlage 11 zijn voorbeelden van de aan te treffen CE weergegeven Verschijningsvorm van de vermoede CE De verschijningsvorm is van invloed op de risico s en vormt daarmee een belangrijke input voor de risicoanalyse. De CE uit kunnen in het verdachte gebied in de volgende verschijningsvormen aangetroffen worden: Soort Klein Kaliber Munitie (KKM) Handgranaten Geweergranaten Munitie voor granaatwerpers Geschutsmunitie van 20 mm Afwerpmunitie 1, 2 en/of 50 kg (D) Afwerpmunitie lbs (USA) Tabel 6: Soort en verschijningsvorm vermoedelijke CE. Verschijningsvorm Niet verschoten Scherp Niet verschoten Niet verschoten Verschoten Afgeworpen / gewapend Afgeworpen / gewapend Veiligheidsstraal/schervengevarenzone Het vaststellen van de veiligheidsstraal vindt plaats op basis van de vermoedelijke soort en ligging van het CE gedurende de opsporing en ruiming. Bepalend hierbij is het soort CE in relatie tot de diepte ten opzichte van het maaiveld/de wateroppervlakte. In onderstaande tabel is een overzicht van de mogelijk aan te treffen CE met de 6 Aanname REASeuro Pagina 29 van 67

30 explosieve inhoud en veiligheidsstraal weergegeven. Voor het vaststellen van de veiligheidsstralen wordt gebruik gemaakt van door de EOD aan de branche aangedragen tabellen, die zijn te raadplegen op de site van de Vereniging voor Explosieven Opsporing onder het kopje downloads. 7 Soort Type ontstekers Explosieve inhoud in kg Veiligheidsstraal in meters Klein Kaliber Percussie 0, Munitie (KKM) Handgranaten Tijd / voorgespannen 0, slagpinveer Geweergranaten Tijd en/of schok 0, Munitie voor Percussie / schok 1,8 360 granaatwerpers Geschutsmunitie Schok Tot 2,0 410 van 20 mm tot 10,5 cm Afwerpmunitie tot Elektrisch / schok 9, kg brand Afwerpmunitie lbs (USA) Schok Tabel 7: Veiligheidsstraal/schervengevarenzone. Op basis van het bronmateriaal is gebleken dat de grootst (grootste explosieve inhoud) te verwachten CE binnen de grenzen van het onderzoeksgebied, een gevechtskop blindganger van een lbs Amerikaanse vliegtuigbom is. De schervengevarenzone van een dergelijk explosief bedraagt, zonder aanvullende beschermende maatregelen, meter RISICOANALYSE Aan de hand van de uit te voeren werkzaamheden en de daarbij optredende effecten, is het mogelijk een analyse te maken van de mogelijke invloed van deze effecten op eventueel aanwezige CE. Hiervoor wordt eerst kort ingegaan op de verschillende typen CE die kunnen worden aangetroffen. Op Kornwerderzand is enige decennia geleden tijdens graafwerkzaamheden een oud kanon aangetroffen. Een kanon is een stuk staal wat geen gevaar oplevert, mits er geen munitie in is geladen Klein Kaliber Munitie (KKM) KKM geeft bij reguliere handelswijze nauwelijks risico s Handgranaten De te verwachten handgranaten zijn voorzien van een tijdontsteker Geweergranaten De te verwachten geweergranaten zijn voorzien van een schokontsteker, die echter ook op tijd kan functioneren. De geweergranaten zijn uitermate gevaarlijk, omdat ze in eerste instantie moeilijk herkenbaar zijn als CE en de ontsteker zeer fragiel van constructie is Pagina 30 van 67

31 Tevens bestaat de mogelijkheid deze geweergranaten met een simpele handeling als handgranaat te gebruiken met een pyrotechnische tijdontsteker Munitie voor granaatwerpers De te verwachten granaatwerpers zijn de zogenaamde Pantzerfausten, een draagbaar antitankwapen voor gebruik over korte afstanden. Het wapen wordt in zijn geheel compleet aangeleverd en kan zo worden afgevuurd. De gevechtslading betstaat uit hoogwaardige springstof en vormt een zogenaamde projectielvormende lading voor het penetreren van een tankwand Geschutsmunitie Blindgangers van 20 mm boordgeschut hebben de vorm van een korte sigaar en worden wel verward met zogenaamde kogelpunten. Het zijn echter volledige brisantgranaten met een stalen lichaam, voorzien van een springlading en ontsteker. Indien verschoten en als blindganger achtergebleven, zijn ze uitermate gevaarlijk vanwege de fragiele constructie van de ontsteker. De groter te verwachten CE tot 10,5 cm zijn dusdanig herkenbaar, dat ze bij regulier aantreffen niet direct gevaar opleveren Afwerpmunitie Op 12 mei 1940 is een mogelijke een blindganger van een 50 kg Duitse brisantbom in het water rondom de noordelijke strekdam in Den Oever terechtgekomen. Deze bommen zijn voorzien van een transversale elektrische ontsteker, waarvan bij aanslag een opgeladen condensator een elektrische detonator (slagpijpje) ontsteekt, waardoor de springlading in de bom tot detonatie komt. Het wordt echter niet verwacht dat 70 jaar na dato de condensator nog voldoende spanning voert voor het ontsteken. Dit geldt tevens voor de eventuele 50 kg brandbommen op Kornwerderzand. Indien tevens brandbommen van 1 en/of 2 kg zijn afgeworpen, zijn deze voorzien van een mechanische ontsteker, die, indien als blindganger achtergebleven, alsnog kunnen worden geactiveerd. Op Kornwerderzand bestaat tevens de mogelijkheid tot het aantreffen van een blindganger van een Amerikaanse lbs vliegtuigbom WERKZAAMHEDEN VAN DIE KUNNEN LEIDEN TOT EEN ONGECONTROLEERDE DETONATIE De effecten van de geplande werkzaamheden die invloed hebben op CE zijn voornamelijk: Trillingen in de omgeving van het CE: dit effect kan leiden tot explosie van een CE. Toucheren van het CE: toucheren van een CE kan worden veroorzaakt door graafwerkzaamheden of aanraking van het CE met de geleidepalen en grondkering tijdens het intrillen of heien. Bewegen van het CE: bewegen van een CE kan worden veroorzaakt door graafwerkzaamheden EFFECT VAN EEN EXPLOSIE Een ongecontroleerde explosie van CE op het maaiveld kan een groot schadebeeld veroorzaken, er zal een krater ontstaan zoals afgebeeld in Figuur 14. De directe schade voor de omgeving zal voornamelijk worden veroorzaakt door scherven en luchtdrukwerking. Door de enorme druktoename bij een explosie kan glasschade ontstaan tot ver in de omgeving. De stand van de bewolking speelt hierbij een grote rol omdat schokgolven weerkaatsen via Pagina 31 van 67

32 laaghangende bewolking. Glasschade kan afhankelijk van het kaliber van het CE ontstaan tot honderden meters vanaf het explosiepunt. Figuur 14: Doorsnede krater. Wanneer een CE als blindganger de bodem heeft gepenetreerd, zoals is getekend in Figuur is de uitwerking van het CE anders. Figuur 15: Doorsnede van een inslagopening van een blindganger. Afhankelijk van de diepteligging zullen de scherfwerking en luchtdrukwerking op het maaiveld wijzigen. Hoe dieper de ligging van CE, des te minder scherfwerking en luchtdruk aan het oppervlak. Dit geldt ook voor een situatie waarin het CE onder water ligt. De door de explosie ontstane schokgolf plant zich in dit geval voort door de bodem en kan schade toebrengen aan bestaande infrastructuur zoals leidingen, heipalen, funderingen etc. Bij een ongecontroleerde explosie van een ingedrongen CE nemen risico s voor de Openbare veiligheid en Arbo-veiligheid af. De kans op schade aan bestaande infrastructuur blijft echter aanwezig en neemt zelfs toe, dit is afhankelijk van de plaats van de explosie. Omdat niet bekend is of, en zo ja waar blindgangers zijn achtergebleven kan het effect niet vooraf worden bepaald Pagina 32 van 67

33 4. WET- EN REGELGEVING In dit hoofdstuk is de vigerende wet- en regelgeving beschreven. Hierbij wordt opgemerkt dat de wet- en regelgeving aan verandering onderhevig is. Op de website van de Vereniging Explosieven Opsporing ( is een actueel overzicht opgenomen van relevante informatie. Via hyperlinks zijn alle weergegeven documenten te downloaden. De belangrijkste (specifieke) regelgeving rondom het opsporen van conventionele explosieven volgt uit het Arbobesluit en het (inmiddels ingetrokken) Bijdragebesluit opsporing en ruiming conventionele explosieven ARBOBESLUIT In artikel 4.10 van het Arbobesluit (Staatsblad 2006, nummer 142) is bepaald dat bedrijven die werkzaamheden samenhangende met het opsporen van conventionele explosieven verrichten, in het bezit dienen te zijn van een procescertificaat opsporen conventionele explosieven. Bovengenoemd besluit is in werking getreden met ingang van 31 december 2006 (Staatsblad 2006, nummer 715). Voor het opsporen van conventionele explosieven geldt vanaf 2007 daardoor een certificatieplicht. Opsporingsbedrijven dienen gecertificeerd te zijn conform de zogenoemde BRL-OCE. In artikel 4.17e van de Arboregeling is hiervoor een bindende verwijzing naar deze BRL-OCE opgenomen. Certificatie van opsporingsbedrijven vindt plaats door, hiertoe door de staatssecretaris van SZW aangewezen, certificatie-instellingen. Momenteel is alleen TÜV Nederland als zodanig aangewezen (Staatscourant d.d. 9 november 2006) BEOORDELINGSRICHTLIJN OPSPOREN CONVENTIONELE EXPLOSIEVEN In de Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven (BRL-OCE) worden eisen gesteld aan het opsporen van conventionele explosieven. Daarnaast bevat de BRL-OCE eisen op het gebied van de organisatie en het management van het opsporingsbedrijf en de deskundigheid en examinering van personeel. De BRL-OCE is aangeboden aan het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Op 29 maart 2007 is door minister mr. J.P.H. Donner van het Ministerie van SZW een wijziging van de Arboregeling vastgesteld, waarin de verwijzing naar de BRL-OCE versie februari 2007 is opgenomen. De gewijzigde BRL-OCE heeft daarmee een wettelijke status gekregen. Op 1 juli 2012 treedt het Werkveldspecifiek Certificatieschema voor het Systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven (WSCS-OCE) in werking. Deze richtlijn vervangt de Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven REGELGEVING FINANCIERING CE De rijksfinanciering voor het opsporen van CE verloopt sinds 1 oktober 2009 via een regeling in het gemeentefonds. Het Bijdragebesluit 2006 en de bijbehorende beleidsregels (1999 en Pagina 33 van 67

34 2006) zijn ingetrokken. Op hoofdlijnen komt de huidige regeling voor rijksfinanciering van het opsporen van CE op het volgende neer: De gemeenten Amsterdam, Den Haag en Rotterdam krijgen jaarlijks een vast bedrag voor het opsporen en ruimen van CE. De gemeenten die de achterliggende jaren regelmatig een beroep hebben gedaan op het Bijdragebesluit ontvangen een bijdrage volgens de maatstaf van het aantal nieuwbouwwoningen. Uit onderzoek (AEF, 2008) is, aldus het Ministerie van BZK, namelijk gebleken dat er een relatie bestaat tussen het aantal nieuwbouwwoningen in een gemeente en de ingediende declaraties voor het opsporen en ruimen van CE. Eens per vier jaar wordt aan de hand van deze maatstaf geëvalueerd welke gemeenten als een uitkeringsgemeente moeten worden aangemerkt. Gemeenten die deel uitmaken van de lijst uitkeringsgemeenten, maar nauwelijks kosten maken voor het opsporen van CE, worden van de lijst geschrapt. Voor gemeenten die incidenteel worden geconfronteerd met kosten samenhangende met het opsporen van CE, en die geen uitkeringsgemeente zijn, is voorzien in een zogenoemde suppletieregeling. Indien de gemeenteraad besluit tot het opsporen van CE, krijgen deze gemeenten een aanvullende bijdrage uit het gemeentefonds van 70% van de kosten voor het opsporen en ruimen van CE. Uit het gemeenteraadsbesluit moet dan wel blijken dat opsporing en ruiming van CE uit veiligheidsoverwegingen noodzakelijk is. Gemeenten die regelmatig van deze suppletieregeling gebruik maken, worden in de lijs van uitkeringsgemeenten opgenomen. De gemeenten Hollands Kroon en Súdwest-Fryslân zijn momenteel suppletiegemeenten. Alleen gemeenten kunnen een bijdrage in de kosten voor de opsporing van CE aanvragen. Rijkswaterstaat komt niet rechtstreeks voor een bijdrage in de kosten in aanmerking. Wel kan Rijkswaterstaat de gemeenten verzoeken een suppletie aan te vragen voor de eventueel benodigde opsporingswerkzaamheden in het kader van de vispassages Pagina 34 van 67

35 5. CONCLUSIE EN ADVIES Op basis van de broninformatie wordt verwacht in het onderzoeksgebied CE aan te treffen. In dit hoofdstuk wordt per onderzoeksgebied de verdachte gebieden aangegeven KORNWERDERZAND Het onderzoeksgebied Kornwerderzand is verdacht op het mogelijk aantreffen van CE naar aanleiding van de volgende gebeurtenissen: Grondgevechten en artilleriebeschietingen tussen Nederlandse en Duitse troepen in mei 1940 en Duitse en Canadese troepen in april Vanwege deze intensieve gevechten is het gehele onderzoeksgebied verdacht op geschutmunitie tot 10,5 cm. Op het land kan deze CE tot op 1,0 meter minus maaiveld ten tijde van 1945 worden aangetroffen. De onderbouwing is weergegeven in en Op 12 mei 1940 worden brandbommen van 1, 2 of 50 kg. afgeworpen op de stelling Kornwerderzand. Brandbommen van 1 en 2 kg worden afgeworpen in een container. Omdat niet bekend is welk type brandbom is afgeworpen, moet rekening worden gehouden met het mogelijk aantreffen van brandbommen van 1, 2 of 50 kg in het gehele onderzoeksgebied. De onderbouwing is weergegeven in Geallieerd bombardement op 30 augustus Er wordt mogelijk één blindganger van vliegtuigbom verwacht in het water op 50 meter uit de kant van het landgedeelte van de stelling. De mogelijk aan te treffen CE betreft een vliegtuigbom van 250, 500 0f lbs. De onderbouwing is weergegeven in Op basis van de luchtfoto s en literatuur is vastgesteld dat het terrein intensief militair is gebruikt, daarom wordt gedumpte CE verwacht. Dit betreft de volgende soorten: kkm, handgranaten, geweergranaten en munitie voor granaatwerpers (pantservuist). Daarnaast is er in 1987 een handgranaat aangetroffen dit deze conclusie bevestigd. Deze CE kan worden aangetroffen tot 2 meter minus maaiveld ten tijde van de onderbouwing is weergegeven in De verdachte gebieden zijn in tekening 03A (horizontaal) weergegeven DEN OEVER Het onderzoeksgebied Den Oever is verdacht op het mogelijk aantreffen van CE naar aanleiding van de volgende gebeurtenissen: Duits bombardement in mei Er wordt mogelijk één blindganger van 50 kg bom verwacht in het water op 50 meter uit de kant rond de Noorderstrekdam. Het is niet mogelijk vast te stellen tot op welke diepte deze bom kan worden aangetroffen. De onderbouwing is weergegeven in Geallieerde beschietingen met boordwapens. Het verdacht gebied betreft het gehele onderzoeksgebied. Het geschut van boordgeschut van 20 mm kan tot op een diepte van 0,5 meter minus maaiveld ten tijde van 1945 worden aangetroffen. De onderbouwing is weergegeven in Op basis van de luchtfoto s en literatuur is vastgesteld dat het landgedeelte van het onderzoeksgebied intensief militair is gebruikt, daarom kan gedumpte CE worden aangetroffen. Dit betreft de volgende soorten: kkm, handgranaten, geweergranaten en munitie voor granaatwerpers (pantservuist). Daarnaast is er in 1987 een Pagina 35 van 67

36 handgranaat aangetroffen die deze conclusie bevestigd. De verwachte CE kan worden aangetroffen tot 2 meter minus maaiveld ten tijde van de onderbouwing is weergegeven in De verdachte gebieden zijn in tekening 03B (horizontaal) weergegeven ADVIES In het kader van dit Historisch Vooronderzoek zijn twee gebieden onderzocht om na te gaan of binnen deze gebieden CE kunnen worden aangetroffen, en zo ja waar en welke soorten. De gebieden die tijdens deze bureaustudie zijn onderzocht, worden onderzoeksgebieden genoemd. Gebieden waar mogelijk CE zijn achtergebleven worden verdachte gebieden genoemd. In het kader van dit Historisch Vooronderzoek is de omgeving van de sluizencomplexen in Den Oever en Kornwerderzand onderzocht. Een aanzienlijk deel van het onderzoeksgebieden is als verdacht gebied aangemerkt. Gebieden waar reguliere (civieltechnische) werkzaamheden worden uitgevoerd, worden werkgebieden genoemd. Daar waar verdachte gebieden en werkgebieden elkaar overlappen ontstaan mogelijk opsporingsgebieden. In Figuur 15 is een illustratie opgenomen om dit te verduidelijken. Figuur 15: Schematische weergave gebieden. Dat een groot gebied als verdacht gebied is aangemerkt, betekent niet automatisch dat het gehele verdachte gebied op de aanwezigheid van CE onderzocht moet worden. Opsporing van CE kan, indien gewenst, worden beperkt tot de locaties waar door de geplande civieltechnische werkzaamheden een verhoogd risico ontstaat voor de arbo en/of openbare veiligheid. In dit geval betreft dit vooral de locaties waar grondroerende werkzaamheden gaan plaatsvinden. Daar waar het huidig grondgebruik wordt gecontinueerd is, zo mogelijk, geen sprake van een verhoogd risico en is opsporing niet noodzakelijk. Om te bepalen of en waar ontoelaatbare risico s ontstaan tijdens de realisatie van de vispassages, wordt geadviseerd voorafgaand aan deze de realisatie van de vispassages een Projectgebonden Risico Analyse (PRA) uit te voeren. In de PRA worden de specifieke risico s van de voorgenomen werkzaamheden in relatie tot de te verwachten CE in beeld gebracht. Om een PRA te kunnen uitvoeren, is een uitgewerkt (concept) ontwerp van de vispassages noodzakelijk. Daarnaast is het van belang te kunnen beschikken over gegevens Pagina 36 van 67

37 met betrekking tot de bodemopbouw, grondmechanische eigenschappen, grondwaterstanden, milieuhygiënische kwaliteit, naoorlogs uitgevoerde werkzaamheden, etc. De PRA behandelt onder andere de volgende aspecten: Naoorlogs uitgevoerde werkzaamheden; Locatiespecifieke omstandigheden; Uit te voeren (civieltechnische) werkzaamheden; Effect van de voorgenomen werkzaamheden op de mogelijk aanwezige CE; Uitwerking CE bij ongecontroleerde detonatie; Vaststellen eventuele noodzaak opsporing; Vaststellen afbakening opsporingsgebied; Vaststellen opsporingsmethode/beschermende maatregelen; Budgetraming van de voorgestelde maatregelen. Na het uitvoeren van een PRA is per vispassage bekend of, en zo ja waar, een verhoogd risico ontstaat, wat de best toepasbare opsporingsmethode is en welke kosten met de CE problematiek gemoeid zijn. Indien nodig kan in het kader van de PRA getracht worden de leemten in kennis uit dit Historisch Vooronderzoek weg te nemen/te verkleinen door aanvullende informatie te verzamelen. Of dit zinvol is wordt in de PRA op basis van het ontwerp beoordeeld. Voor het opsporen van CE kunnen de gemeenten Hollands Kroon en Súdwest-Fryslân een bijdrage in de kosten aanvragen. In dat kader wordt geadviseerd om na het uitvoeren van de PRA in overleg te treden met de gemeenten om de mogelijkheden tot het aanvragen van een bijdrage via de gemeenten te onderzoeken. Op basis van de budgetraming die in het kader van de PRA wordt opgesteld kan een raadsbesluit worden genomen en kan een bijdrage in de kosten worden aangevraagd. De bijdrage in de kosten bedraagt 70% van de in het raadsbesluit aangegeven kosten Pagina 37 van 67

38 6. BIJLAGEN Pagina 38 van 67

39 Bijlage 01 Overzicht van de (archief)instellingen Regionaal Archief Alkmaar in Alkmaar; Archief Wunseradiel in Witmarsum; Kazemattenmuseum Kornwerderzand in Kornwerderzand; Gemeente Súdwest-Frylân in Sneek; Gemeente Hollands Kroon in Anna Paulowna; Luchtfotocollectie en stafkaartcollectie van de afdeling GEO-informatie van het Kadaster in Zwolle (Kadaster); The National Archives (TNA) in Londen; Archief van de Explosieven Opruimingsdienst (EOD) in Soesterberg; Semi-Statische Archiefdiensten (SSA) in Rijswijk; Nederlands Instituut Militaire Historie (NIMH) in Den Haag; REASeuro bibliotheek in Riel; REASeuro database in Riel Pagina 39 van 67

40 Bijlage 02 Door de opdrachtgever aangeleverde informatie Opdrachtgever heeft een digitale ondergrond van de onderzoeksgebieden aangeleverd Pagina 40 van 67

41 Bijlage 03 In het verleden uitgevoerde onderzoeken 1. REASeuro, Rapport Probleeminventarisatie en analyse Wunseradiel Makkumerdiep Van Panhuyskanaal, RO d.d. 15 augustus De belangrijkste conclusies zijn: Het is niet bekend dat de Amerikanen of Duitsers bombardementen en/of beschietingen hebben uitgevoerd op Makkum en de directe omgeving van het Panhuyskanaal, maar wel dat die hebben plaatsgevonden bij Kornwerderzand; Er wordt een handgranaat aangetroffen binnen het onderzoeksgebied; Bij Tjerkwerd komen een aantal vliegtuigbommen neer op 27 januari 1943, bijlage 13; Uit de getuigenis van C. Burggraaff blijkt dat er schermutselingen hebben plaatsgevonden tussen het begin van het werkgebied voor het baggeren en Makkum; Op 1 september 1940 werpt een onbekend vliegtuig drie bommen op de kanaalsdijken van het Panhuyskanaal, waarvan één als blindganger is achtergebleven. Deze blindganger is afgedekt met een betonplaat van 20 cm dik op coördinaat X = Y = Uit overige bronnenmateriaal is geen aanvullende relevante informatie aangetroffen. De belangrijkste bevindingen: Mogelijk bevinden zich één of meerdere blindgangers van Duitse bommen op of in de bodem van het Panhuyskanaal nabij hetzelfde coördinaat. Er worden dus 1 of meer Duitse 50kg bommen verwacht binnen het onderzoeksgebied en hetzelfde aantal Duitse 250 kg bommen. Er wordt geadviseerd deze op te sporen en te laten ruimen. Overige CE wordt niet verwacht. 2. REASeuro, Indicatief onderzoek CE KRW-projecten IJsselmeergebied en Oost-Nederland, RO versie 1.0 d.d. 11 februari De belangrijkste conclusies voor het IJselmeergebied/Afsluitdijk zijn: Er vinden hevige grondgevechten plaats bij de Wonsstelling en Kornwerderzand. Ook wordt de stelling Kornwerderzand gebombardeerd; Enkele kilometers ten zuiden van Den Oever-dorp, ter hoogte van het Sluitgasbos, worden blindgangers van vliegtuigbommen op de Wieringerdijk opgeblazen, bijlage 19; Dit onderzoek is indicatief en levert geen verdere bevindingen op Pagina 41 van 67

42 Bijlage 04 Geraadpleegde literatuur (4 bladen) Voor dit Historisch Vooronderzoek is de volgende literatuur geraadpleegd: Afkorting Schrijver Titel Relevant BLI Blijdorp, B.A. Wieringermeer : Wieringermeer in de Nee bezettingsjaren (Middenmeer 2007); BRO1 Brongers, E.H. Afsluitdijk 1940 : met de voorafgaande strijd in de noordelijke Ja provincies (Soesterberg 2005); BRO2 Brongers, E.H. De strijd om de Afsluitdijk : Gids historische plaatsen Tweede Ja Wereldoorlog (Zaltbommel 1991); BRO3 Brongers, E.H. De oorlog in mei 40 (1964); Ja DOC Docter, Dirk Schieten op de Duitsers bij Kornwerderzand, Terugblik Ja 2, 513 (februari 2012); EBB Ebbens, O. en E. Dodendam : De strijd voor en op de Afsluitdijk in de Meidagen Ja WIjga van 1940 (Amsterdam 1946); JON Jong, U.G. de Mei 1940 : Vuur uit de hemel (Leeuwarden 1980); Ja KAM Kampen, L. van, J.J. Friesland : (Leeuwarden 1981); Ja Mulder, C. Reitsema en J.J. van der Veer OED1 Oedzes, J. Wieringen tijdens de oorlog : herinneringen, foto s, Ja dagboekfragmenten en krantenberichten ten tijde van de oorlogsjaren op Wieringen (Wieringen 1994); OED2 Oedzes, J. Wieringen tijdens de oorlog deel II : herinneringen, foto s, Ja dagboekfragmenten en krantenberichten ten tijde van de oorlogsjaren op Wieringen (Wieringen 1995); PAT Pater, B.C. de, e.a. Grote Atlas van Nederland (Zierikzee 2005); Nee SPR Sprakel, H., e.a. Blitzkrieg : halte Kornwerderzand (Bedum 2006); Ja STE Stelwagen, Jacob Bommen op Saakstra s brug : Oorlog en bevrijding in Ja Noordwest-Friesland (Leeuwarden 2008); TOP Topper, J. De Wonsstelling : wanhoopslinie voor Kornwerderzand Nee (Leeuwarden 2010); WIJ 1, 2 Wijbenga, P. Bezettingstijd in Friesland: Weifeling en keus (3 dln, 1978); Ja en 3 ZWA1&2 Zwanenburg, G.J. En nooit was het stil. Kroniek van een luchtoorlog (2 dln. & supplement; Oldemarkt). Ja Tabel 8: Verwijzing literatuur. In de onderstaande tabellen wordt per tijdsvak de gebeurtenissen die betrekking hebben op het onderzoeksgebied weergegeven. Vooroorlogse periode en de Duitse inval mei 1940 Duitsland was al tijden bezig met de voorbereidingen voor een overweldigende (lucht-) aanval op West-Europa. Tijdens de Duitse inval van 10 mei 1940 werden door de bombardementen voornamelijk militaire doelen en vliegvelden in het westen van Nederland getroffen. Rond Den Haag werden op verschillende plaatsen parachutisten gedropt. Het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940 dwong Nederland tot overgave. In het oosten van het land lagen slechts mondjesmaat kleine groepen grenstroepen en langs de IJssel lag een verdedigingslinie. Voor de Afsluitdijk is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis BRO , 10 mei Rondom de kop van de Afsluitdijk bevindt zich de Wonsstelling, welke als taak Pagina 42 van 67

43 Bron+Blz. Datum Gebeurtenis 92 BRO2 31 JON 145, OED 128 SPR 140 EBB 109 JON 156 BRO BRO2 27, 40 BRO3 119 EBB JON OED 128 SPR , 181, STE 32 BRO , 43, BRO EBB JON 168 OED 128 SPR 193 STE BRO1 152 BRO2 51 BRO3 140 DOC 13 EBB heeft de Duitse opmars tot de dijk te vertragen. Ongeveer 4 km op de Afsluitdijk, te Kornwerderzand, ligt een moderne stelling bestaande uit 7 gevechtskazematten. De stelling beschikt over drie 5-cm-kanonnen en zes zware mitrailleurs in de kazematten en nog een 5 cm-kanon in de buitenopstellingen. De stelling beschikt aanvankelijk niet over luchtdoelgeschut. Zodra de Duitsers het land binnenvallen worden vijf huizen afgebrand en worden de overige zeven met springmiddelen opgeblazen om het schootsveld over de dijk vrij te maken. De huizen bevinden zich vóór de brede strekdam voor het zuidelijke deel van de eerste linie. Er liggen landmijnen in het gras aan de oostzijde van Kornwerderzand stelling, in de bermen langs de weg tussen de stelling en de bocht in de dijk. 11 mei mei mei mei 1940 Terwijl aan de Wonsstelling hevig gevochten wordt, beschieten Duitse vliegtuigen goederenwagens op de Afsluitdijk in de buurt van Kornwerd en op de kop van de Afsluitdijk. Een klein 1-motorig vliegtuig schiet van ongeveer 100 m. hoogte op Nederlandse militairen die tussen de vernielde huizen te Kornwerderzand lopen. Messerschmittjagers Bf-109 werpen brandbommen op Kornwerderzandstelling, welke het marinekanon vernielen, dat op de weg staat. Ook wordt het geniebureau en de loods van Rijkswaterstaat afgebrand. De brug in de dijk bij Kornwerderzand wordt uit zijn lagers geblazen. Gedurende de dag wordt de stelling nog enkele malen door vliegtuigen beschoten. Ook Breezanddijk, halverwege de Afsluitdijk, wordt aangevallen met als plan van daaruit de stelling te Kornwerderzand aan te vallen. Dit plan wordt echter nooit ten uitvoer gebracht. Ook de stelling van Den Oever wordt beschoten vanuit vliegtuigen. Zowel hier als te Kornwerderzand hebben de beschietingen nauwelijks uitwerking op de stellingen. Als het gaat schemeren voert een Duitse stootgroep van naar schatting tien man van de 1 e Cavaleriedivisie een aanval uit op Kornwerderzand. Ze naderen tot op 100 m., waarna het mitrailleursalvo van kazematten 6 hen terugjaagt naar het vasteland. Twee Duitsers lopen op een mijn. Twee of zeven vliegtuigen (literatuur spreekt elkaar tegen) beschieten de stelling, gevolgd door nogmaals twaalf toestellen. In de voorgaande nacht zijn echter twee stuks licht luchtafweergeschut aangeleverd vanuit Den Helder, waarmee de Nederlanders terugvuren. Vervolgens openen de Duitse regimenten vanaf het vasteland van Friesland het vuur op de stelling met 2 cm granaten en een 8,8 cm luchtdoelgeschut dat staat opgesteld aan de kop van de Afsluitdijk. De stelling wordt tot de schemering beschoten, waarna fietsende stoottroepen, naar schatting 625 man rijdende artillerie en pioniers, richting Kornwerderzand optrekken vanaf het vasteland van Friesland. Er ontploft een granaat vlak voor kazemat 6. Als de Duitsers tot ongeveer 800 meter zijn genaderd opent kazemat 6 het vuur met twee kanonnen. Sommigen zoeken dekking achter de zeedijk, waarop ook kazemat 2 vuurt. De Duitsers trekken zich vervolgens terug naar het vasteland, gevolgd door het vuur van de kazematten. De aanval is afgeslagen. s morgens acht uur worden de beschietingen op Kornwerderzand hervat. Er komen ongeveer honderd zware artilleriegranaten van 15 cm terug, afkomstig van kanonneerboot Johan Maurits van Nassau, die bij de Doove Balg ligt ter ondersteuning van de stelling. Twee Stuka s (Junkers 87) werpen ieder een 500 kg bom op stelling Kornwerderzand, waarvan één op kazemat 12 terecht komt en de andere vlak voor kazemat 4. De kazematten weerstaan de bommen echter. Met de capitulatie van Nederland moesten de daar gelegerde militairen alsnog de wapens neerleggen Pagina 43 van 67

44 Bron+Blz. Datum Gebeurtenis JON SPR STE 36 OED mei Er komen 3 bommen neer op de plateaux van de kazematten bij Den Oever OED 129 Mei 1940 Er bevinden zich twee batterijen op de Afsluitdijk bij Den Oever. Beide batterijen en de kazematten zijn niet in actie geweest tijdens de inval. Wél zijn er enkele luchtaanvallen geweest op de stelling. Tabel 9: Overzicht gebeurtenissen Duitse inval mei De bezetting van 1940 tot juni 1944 (D-Day) Nadat in 1941 de geallieerde verliezen waren gestegen en de luchtoperaties beperkt bleven, kwam er in februari 1942 een verandering in de Britse strategie. De strategie van de nachtelijke precisiebombardementen werd verlaten voor wat betreft Duitsland en vervangen door bombardementsvluchten op Duitse (industrie)steden. Op deze wijze hoopten de geallieerden het moreel van de Duitse burgers te breken. Voor de bezette gebieden gold nog altijd dat de bevolking zoveel mogelijk gespaard moest blijven en slechts doelen die voor de Duitse oorlogvoering van groot belang waren, bestookt mochten worden. In de zomer van 1942 verscheen de Amerikaanse luchtmacht ten tonele. In tegenstelling tot de Engelse Royal Air Force (RAF) voerden de Amerikanen hun acties overdag uit en hielden zij vast aan de precisiebombardementen. Voor de Afsluitdijk is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis ZWA1 163, mrt Een Engelse Beaufort bommenwerper van de Coastal Command doet een aanval op de sluizen en schepen bij Den Oever, maar de twee 250 ponders blijven door een technische storing onder het toestel hangen. Twee andere bommen zijn elders al afgeworpen. BRO In 1943 bezetten de Duitsers de kazematten van de stelling Kornwerderzand. Ook bouwen ze er een aantal kazematten bij (nr. 18, 19 en 20). SPR 98 ZWA mei 1944 In hun FTB (Duitse rapporten van geallieerde acties) melden de Duitsers dat jagers, op de terugweg uit Duitsland, laagvliegaanvallen hebben uitgevoerd op een steunpunt op de Afsluitdijk, waarbij echter geringe schade wordt veroorzaakt. ZWA mei/1 jun Tabel 10: Overzicht gebeurtenissen Duitse bezetting tot juni De verbindingsdam aan het noordelijk eind van de Zuiderzee wordt aangevallen door vliegtuigen (onbekend aantal vliegtuigen) van Fighter Command, waarschijnlijk door een Hurricane. De verbindingsdam verwijst volgens Zwanenburg naar de Afsluitdijk. De periode juni 44 (D-Day) tot en met oktober 44 De voorbereidingen voor operatie Overlord waren al begin 1943 begonnen. De Duitse kustverdediging (de Atlantikwall) werd zwaar ondermijnd na de geslaagde geallieerde landingen op 6 juni De geallieerde opmars naar het noorden verliep redelijk voorspoedig. De geallieerde opmars werd net ten zuiden van Nederland wat vertraagd door een ijlings door de Duitsers opgetrokken verdedigingslinie. Desondanks werd de tegenstand snel gebroken en kon operatie Market Garden van start gaan. In deze operatie zou de nadruk komen te liggen op de juiste afstemming en samenwerking van de luchtlandingstroepen (deel van de operatie dat de naam Market kreeg) en de grondtroepen (operatie Garden). Het primaire doel van de operatie was de inname van de zeven waterwegen tussen Eindhoven en Arnhem. Om de geallieerde opmars te laten slagen was het belangrijk om de diverse steden en dorpen die op de route lagen van de opmars te bezetten en te behouden met parachutisteneenheden (Amerikaanse en Britse) totdat de landlegers de steden en dorpen bevrijden. Voor de Afsluitdijk is de volgende informatie aangetroffen: Pagina 44 van 67

45 Bron+Blz. Datum Gebeurtenis ZWA aug De 8th Airforce, Amerikaanse luchtmacht, werpt bij terugkomst van een missie in Duitsland twee brisantbommen op de Afsluitdijk bij Kornwerderzand. Er wordt gemeld dat er geringe schade is. Tabel 11: Overzicht gebeurtenissen juni t/m oktober Winter tot en met de Duitse capitulatie mei 1945 De operatie Market Garden was voor de geallieerden uiteindelijk geen succes, het leverde strategisch weinig baat op. In de winter van lag het front nagenoeg onbewegelijk stil, dwars door Nederland, vanaf de Oosterschelde via Moerdijk richting Nijmegen. In die periode namen de grondgevechten af, maar werden de luchtgevechten en bombardementsvluchten richting Duitsland geïntensiveerd. Ook boven de bezette gebieden in Nederland nam het aantal luchtactiviteiten toe. Voor de Afsluitdijk is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis ZWA /6 dec Engelse Mosquito s jachtbommenwerpers van 138 Wing vallen met boordwapens doelen aan op de Afsluitdijk. Het is de vliegers verboden om bommen op de Afsluitdijk te gooien, vanwege het gevaar van een dijkbreuk. ZWA /7 dec Mosquitos van 140 Wing voeren een aanval uit op wegvervoer op de Afsluitdijk. [Niet meer info gegeven door ZWA.] ZWA /12 dec. Mosquito s van 140 Wing beschieten verkeer op de Afsluitdijk. [Niet meer BRO2 17 SPR 98 WIJ3 187, informatie gegeven door ZWA.] 17 april 1945 De Canadezen bezetten een halve cirkel rond de kop van de Afsluitdijk. De Duitsers hebben Kornwerderzand nog in handen. Het Friese verzet adviseert de Canadeze deze stelling niet aan te vallen, waaraan de Canadezen gehoor geven. De Duitsers bezetten de kazematten die in 1940 door het Nederlandse leger is gebruikt en bouwen er een paar kazematten bij. ZWA2 631 KAM apr Er wordt gevochten op de Afsluitdijk tussen de geallieerden en de Duitsers. [Mogelijk bedoelt de schrijver hier de Canadese beschietingen op de Duitsers in de stelling(en)] BRO apr In de voormalige legeringskamer in de stelling Kornwerderzand staat een Canadese antitankvuurmond. Dit soort geschut staat in 1945 opgesteld bij Pingjum en lost af en toe schoten op Kornwerderzand, zonder veel schade aan te richten. [Deze laatste zin letterlijk overgenomen.] Tabel 12: Overzicht gebeurtenissen winter 1944 mei Naoorlogse periode Direct na de oorlog is gestart met de wederopbouw van Nederland. Onderdeel van de wederopbouw was het opruimen van oorlogsstellingen, als bunkers en het ruimen van achtergebleven CE. Duitse krijgsgevangenen werden aan het werk gezet om de aanwezige mijnenvelden te ruimen. Voor de Afsluitdijk is geen relevante informatie aangetroffen Pagina 45 van 67

46 Bijlage 05 Geraadpleegde archieven (3 bladen) Voor het onderzoeksgebied Den Oever zijn de archieven van de voormalige gemeenten Wieringen, Wieringermeer en de huidige gemeenten Hollands Kroon geraadpleegd. Voor het onderzoeksgebied Kornwerderzand zijn de archieven van voormalige gemeenten Wonseradeel en de huidige gemeenten Súdwest- Fryslân geraadpleegd. Tevens is voor beide onderzoeksgebieden collectie 409 geraadpleegd in het NIMH. De relevante archiefstukken worden opgenomen op de bijgeleverde cd-rom. Archieven geïnventariseerd in provincie Noord-Holland: Gemeente Wieringen, (Regionaal Archief Alkmaar) Inv. 702 Stukken betreffende het functioneren van het Militair Gezag op Wieringen, Inv. 944 Bouw onderwijzerswoning uitbreiding en herstel oorlogsschade, Gemeente Wieringen, (Regionaal Archief Alkmaar) Geen relevante inventarissen aangetroffen Gemeente Wieringermeer, (Regionaal Archief Alkmaar) Inv. 161 Vergoeding oorlogsschade diverse overzichten. Zonder jaartal Inv. 565 Stukken betreffende het bezoek van J.E. Loudon, burgemeester van Evesham en exoorlogsvlieger R.A.F., met enkele andere personen heeft gebracht aan Wieringermeer op 25 juli 1979, Inv. 907 Rapporten en jaarverslagen van de Commissie Wederopbouw Wieringermeer, Inv Maandrapporten, Inv Stukken betreffende patrouillevaarten door de gemeentelijke politieboot, 1945 Inv Stukken betreffende de voorbereiding en uitvoering van de evacuatie van de bevolking op 17 april 1945 Inv Stukken betreffende de opbouw en het in werking treden van de luchtbeschermingsdienst Wieringermeer, Inv Stukken betreffende de wijze van alarmering door de luchtbeschermingsdienst, Inv Stukken bestreffende de aanschaf en het gebruik van voorzieningen voor de luchtbeschermingsdienst, Inv Stukken betreffende de ruiming van niet-ontplofte bommen, Inv Stukken betreffende het bezwaar van de gemeente tegen de voorgenomen aanleg van een munitiedepot in het Wieringermeer, Inv Rapporten betreffende bombardementen en beschietingen in de gemeente, Inv Stukken betreffende voorschriften met betrekking tot het ruimen en de vindplaats van niet ontplofte bommen, Inv Stukken betreffende neergestorte vliegtuigen en een kabelballing in de Wieringermeer, Pagina 46 van 67

47 3 nov. 1943: Een vliegtuig stort neer in het IJsselmeer, ongeveer 1 km van de kust/wieringermeerdijk. [De exacte locatie wordt niet beschreven] Inv Stukken betreffende de uitvoering van de werkzaamheden door de Duitse weermacht gedurende de oorlogsjaren, Gemeente Wieringermeer, (Regionaal Archief Alkmaar) Inv. 528 Stukken betreffende de ruiming van bommen en verongelukte bommenwerper Thunderbolt, Inv. 731 Stukken betreffende informatie en correspondentie met de poloor van de op 11 maart 1942 neergeschoten Vickers Weelington bommenwerper G. Lamontagne, Commissie Wederopbouw Wieringermeer (Regionaal Archief Alkmaar) Inv. 37 Kaartsysteem van de percelen waarvoor een schaderapport is ingediend, Inv. 118 Stukken betreffende het herstel van bruggen en het aanleggen van noodbruggen en landhoofden ter verbetering van de onderlinge verbinding, Inv. 120 Stukken betreffende de omlegging van de Havenkade te Middenmeer, Heemraadschap de Wieringermeer, (Regionaal Archief Alkmaar) Inv. 56 Kaart van het grondgebied, bestaande uit 3 kaarten, 1943 Geen relevante stukken aangetroffen, Inv. 442 Stukken betreffende de inundatie van de Wieringermeer, 1945 Inv. 444 Stukken betreffende opgave van schade aan waterbouwkundige werken veroorzaakt door geallieerde gevechtshandelingen of als gevolg van sabotage, 1946 Inv. 588 Bestek van openbare aanbesteding voor het verleggen van de bestaande loswal van stalen damwand aan de Westfriesevaart met bijkomende werken, met bijlagen, 1954 Inv. 596 Stukken betreffende het herstellen van de Wieringermeer welke op 17 april 1945 door de Duitse Weermacht is vernield, Inv. 598 Bestek voor het uitbaggeren en ontgraven van grond uit een gedeelte van het noordelijke toeleidingskanaal, de Lege Kwelvaart, een gedeelte van de Hoge Kwelvaart, de Korte Zeugtocht, de Scherventocht, de Korte Middenmeertocht, de Korte Medemblikkertocht, de Lage Kwelsloot en een gedeelte van de Hoge Kwelsloot, met bijlagen, 1950 Inv. 622 Foto s van de inundatie van de Wieringermeer aan het einde van de Tweede Wereldoorlog en het herstel van de schade Dynamisch archief Hollands Kroon 1 jan 2012 heden en voormalige gemeente Wieringen (Anna Paulowna) Is niet aangeleverd. Archieven geïnventariseerd in provincie Friesland: Register van Bewaring, , gemeente Wûnseradiel -Wonseradeel Inv Correspondentie inzake de staking van mei 1943 Inv Correspondentie inzake overbrenging registers ets. naar het Rijksarchief, Inv Luchtbeschermingsplan voor Wonseradeel Pagina 47 van 67

48 Inv Berging vliegtuigwrak Lockheed Hudson uit het IJsselmeer nabij Kornwerderzand, Op 6 juni of juli 1944 stort er een vliegtuig neer, met aan boord containers met munitie en explosieven (Hgr s en dynamietladingen) t.b.v. het verzet met 4 geheime agenten, op weg naar Exmora. Het toestel wordt neergeschoten boven de Afsluitdijk. Inv Opsporing explosief Oude Nieuwbuurt te Makkum 2003 Inv Correspondentie inzake oorlogsbuit c.a. en gegevens inzake gefusilleerden, Dynamisch Archief Súdwest-Fryslân 1 jan heden (Sneek) NIMH collectie 409 Gevechtsverslagen en rapporten mei 1940 Inv Inv Peloton 1 t/m 4 Lu.Mitr. bevindt zich op 13 mei 1940 in de stelling Kornwerderzand. Diverse vliegtuigen worden door de militairen neergeschoten. Op 14 mei 1940 voeren gedurende de dag diverse vliegtuigen aanvallen uit op de kazematten van de stelling. Om werpen eenige stuka s zware bommen op de stelling. Hoewel de bommen nabij de opstellingen neerkomen richten ze geen schade aan personeel en materieel aan. Inv Op 10 mei 1940 krijgt T. Berghout opdracht om met enkele kanonnen landingen nabij de Afsluitdijk te voorkomen. Hij bevindt zich op Breezanddijk. Deze melding is daarom niet relevant voor dit Historisch Vooronderzoek. Inv Er wordt gemeld dat de batterij die zich bij Den Oever bevindt op de zuidkant van de Afsluitdijk achter de eerste kazematten vanaf het vasteland ligt. Hier hebben geen oorlogshandelingen plaatsgevonden. Inv Er bevindt zich een batterij op de Noorderstrekdam nabij Den Oever, voor de ingang van de vissershaven. Tijdens de inval wordt deze batterij gebombardeerd en gemitrailleerd vanuit vliegtuigen. Meer details zijn er niet genoemd van deze aanvallen. Er is inderdaad een granaatgat te zien in zuidoostelijke zijkant van de kazemat. Inv Inv Inv Pagina 48 van 67

49 Bijlage 06 Overzicht luchtfoto s uit de Nederlandse luchtfotoarchieven Luchtfoto s onderzoeksgebied Kornwerderzand: Collectie Fotonummer Datum Ligging Bron Verwijzing naar bijlage Kornwerderzand Kadaster 01A Westelijk Kornwerderzand Kadaster 01A Kornwerderzand Kadaster 01A De bocht voor Kornwerderzand Kadaster 01A Kornwerderzand Kadaster 01B Tabel 13: Overzicht luchtfoto s Kornwerderzand. Luchtfoto s onderzoeksgebied Den Oever: Collectie Fotonummer Datum Ligging Bron Verwijzing naar bijlage Sluizen Den Oever Kadaster 01C Sluizen Den Oever Kadaster 01C Afsluitdijk Den Oever Kadaster 01C Den Oever Kadaster 01D Ten westen van Den Oever Kadaster 01D Afsluitdijk voor stelling Den Oever Kadaster 01D Afsluitdijk voor stelling Den Oever Kadaster 01D Stelling Den Oever Kadaster 01D Den Oever Kadaster 01D Den Oever Kadaster 01E Tabel 14: Overzicht luchtfoto s Den Oever Pagina 49 van 67

50 Bijlage 07 Overzicht relevante munitieruimrapporten EOD De MORA s en zijn relevant voor de locatie Kornwerderzand. Beide hebben betrekking op aangetroffen CE op de Afsluitdijk bij Kornwerderzand. Het aangetroffen CE in 1987 (MORA ) ligt op het strand ten zuiden van de haven van Den Oever op de grens met het onderzoeksgebied en is daarom relevant voor locatie Den Oever. Bij Den Oever is elf keer CE aangetroffen in de netten van vissersboten en in en nabij de visafslag en de haven. REASeuro gaat er vanuit dat deze CE door vissers zijn aangevoerd. De herkomst van de CE, en daarmee de relevantie voor het onderzoeksgebied, is daardoor niet te bepalen. Deze meldingen worden daarom niet beoordeeld en geëvalueerd in dit Historisch Vooronderzoek. In 3.5 zijn de relevante munitieruimrapporten beoordeeld en geëvalueerd. Op de cd-rom is het excelbestand en begrippenlijst opgenomen Pagina 50 van 67

51 Bijlage 08 Mijnenveldkaart EOD (2 bladen) De EOD heeft onderstaande kaarten aangeleverd, Er zijn na afloop van de Tweede Wereldoorlog geen bekende mijnenvelden binnen de onderzoeksgebieden achtergebleven. Figuur 16: Mijnenveldkaart Den Oever (Bron: EOD) Pagina 51 van 67

52 Figuur 17: Mijnenveldkaart Kornwerderzand (Bron: EOD) Pagina 52 van 67

53 Bijlage 09 Overzicht relevante MMOD documenten In de archieven van het MMOD bevinden zich twee relevante documenten betreffende de onderzoeksgebieden Den Oever en Kornwerderzand, zie Figuur 18, Figuur 19 en Figuur 20. Deze worden beoordeeld en geëvalueerd in 23 en 24. Figuur 18: Verklaring burgemeester Wonseradeel (Bron: MMOD). Figuur 19: Verklaring burgemeester Wieringen (Bron: MMOD) Pagina 53 van 67

54 Figuur 20: Verklaring burgemeester Wieringen (Bron: MMOD) Pagina 54 van 67

55 Bijlage 10 Uitsnede geallieerde stafkaart en bombardementsgegevens (2 bladen) Het onderzoeksgebied bij Den Oever ligt op de geallieerde stafkaart 322 Den Oever op de scheiding van de kaartvierkanten, zie Figuur 21: qz.1885 qz.1886 qz.1985 qz.1986 Onderzoeksgebied Figuur 21: Onderzoeksgebied Den Oever en de beschieting uit de gegevens van 340 Squadron. Het onderzoeksgebied te Kornwerderzand ligt op de geallieerde stafkaarten 313 Zurig en 317 Makkum, op de scheiding van de kaartvierkanten, zie Figuur 22: qz.3899 qu.3800 qu.3801 qz.3999 qu.3900 qu Pagina 55 van 67

56 Onderzoeksgebied Figuur 22: Onderzoeksgebied Kornwerderzand met bombardementsgegeven 37/718_489 (bron: REASeuro). In de database is gezocht op bovenstaande kaartvierkanten en op de onderliggende coördinaten. Dit heeft vier verwijzingen opgeleverd voor het onderzoeksgebied Afsluitdijk Vispassages. Deze vier bombardementsgegevens en bijbehorende Squadron-stukken worden meegenomen op de bijgeleverde cd-rom en worden beoordeeld en geëvalueerd in Pagina 56 van 67

57 Bijlage 11 Afbeeldingen van mogelijk aan te treffen CE Figuur 23: Voorbeeld van hoeveelheid los gestorte KKM Figuur 24: Scherfhandgranaat Nr. 3 (OH). Figuur 25: Steelhandgranaat Nr. 24 (D) Pagina 57 van 67

58 Figuur 26: Diverse Duitse geweergranaten. Figuur 27: Impressie van het afvuren van een Pantzerfaust Figuur 28: Brisantgranaat van 20 mm (GB) 8. 8 N.b. Hier niet afgeschoten afgevuurd, nog voorzien van huls Pagina 58 van 67

59 Figuur 29: Brisantpantsergranaat van 7,5 cm (D). Figuur 30: Brisantgranaat van 10,5 cm (D). Figuur 31: Doorsnede 50 kg brandbom (D) Pagina 59 van 67

60 Figuur 32: 1 kg brandbom (D) Figuur 33: Doorsnede 2 kg brandbom (D) Pagina 60 van 67