VERLEDEN VERBEELD MASTERPLAN

Transcriptie

1 VERLEDEN VERBEELD MASTERPLAN ARCHEOLOGIE EN MONUMENTEN

2 Inhoudsopgave Masterplan Verleden Verbeeld Zichtbaar en beleefbaar maken van de rijke geschiedenis van Nijmegen 1. introductie Ambitie en doelstelling Samenwerken met partners met gedeelde doelen 7 2 Kaders De collectie als basismateriaal Kernidentiteiten als uitgangspunt 15 1 Romeins Nijmegen 16 2 Nijmegen in de Middeleeuwen 19 3 Vrede van Nijmegen 22 4 Nijmegen in ontwikkeling 23 5 Nijmegen tijdens WOII en Wederopbouw 25 3 Uitwerking Huis van de Nijmeegse Geschiedenis Visualisatie projecten Erfgoed in openbare ruimte Ontsluiten van erfgoed Ondersteuning particuliere initiatieven Communicatie Resultaten 34 4 Financiering en begroting meerjaren 37 DGG, afdeling Stadsontwikkeling Bureau Archeologie en Monumenten Augustus

3 1. Introductie Nijmegen is trots op de historische identiteit van de stad. De viering van 2000 jaar Nijmegen heeft hier sterk aan bijgedragen. Niet alleen historische organisaties, maar ook ondernemers, burgers en toeristen zijn in dat jaar overtuigd geraakt van het feit dat Nijmegen echt de oudste stad van het land is. Zes jaar later plukt de stad daar nog steeds de vruchten van. Op diverse fronten wordt gewerkt aan de bestendiging van het imago Nijmegen, oudste stad van Nederland : het Gebroeders van Limburgfestival, het Romeinenfestival, de oprichting van het Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen en de canon van Nijmegen zijn slechts een paar voorbeelden. We zijn in Nijmegen rijk aan goede ideeën en er wordt door verschillende partijen veel georganiseerd op het gebied van cultuurhistorie. De gemeente Nijmegen is van mening dat de Nijmegenaren nog meer kunnen profiteren van hun historische identiteit. Deze gedachte werd verwoord in de notitie Verleden Verbeeld, vastgesteld eind 2009 door het college van Nijmegen. Er zijn in Nijmegen legio kansen en mogelijkheden om de geschiedenis een nog prominentere plek te geven in het straatbeeld. Daar zijn wel de nodige investeringen en inspanningen voor nodig. Immers, de stad is in de loop der jaren veel historisch materiaal bedoeld en onbedoeld kwijtgeraakt. De notitie is een pleit om met het beschikbare materiaal én de partners in de stad het verleden van Nijmegen zichtbaarder en beleefbaarder te maken. Naar aanleiding van deze notitie nam het college het besluit om een masterplan te maken met daaraan gekoppeld een uitvoeringsprogramma. Gezamenlijk moeten deze ertoe leiden dat de stad meer gaat profiteren van de historische identiteit. Eind 2009 is een van de projecten uit Verleden Verbeeld uitgevoerd: Het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis in de Mariënburgkapel. Dit initiatief moet de komende jaren uitgroeien als hét publiekspunt voor Verleden Verbeeld. Het masterplan Verleden Verbeeld is tot stand gekomen vanuit drie bestuurlijke portefeuilles: Cultuurhistorie & Stedelijke ontwikkeling, Citymarketing & Externe betrekkingen en Cultuur. De ambitie om het erfgoed zichtbaar te houden en te maken komt voort vanuit de gedachte dat 3

4 erfgoed een belangrijk onderdeel van de Nijmeegse (ruimtelijke) identiteit is. Erfgoed heeft de potentie om mensen met elkaar en met de stad te verbinden. Het is de geschiedenis die maakt dat de Nijmegenaar trots is op deze oudste stad van het land. In de loop der jaren is cultuurhistorie steeds meer de verbindende factor in ons identiteitsbeleid geworden. Of het nou gaat om een herontwikkeling op de Hessenberg, een archeologische opgraving op Plein 1944 of een Romeinenfestival, al deze zaken worden onmiskenbaar aan Nijmegen, oudste stad van het land gekoppeld. Het dilemma waar de gemeente voor staat is hoe het verleden van de stad zichtbaar te maken met de beperkte middelen en mankracht die beschikbaar zijn. Wat we ons tegelijkertijd ook moeten realiseren is dat het zichtbaar maken van erfgoed geen zaak van de gemeente alleen is. Wij hopen dat dit masterplan door anderen opgevat wordt als inspiratie of uitnodiging om (met ons of andere partijen) het verleden van Nijmegen zichtbaar en beleefbaar te maken Ambitie en doelstelling Met het masterplan Verleden Verbeeld spreekt de gemeente Nijmegen de ambitie uit om de rijke geschiedenis van de stad beter zichtbaar en ervaarbaar maken. Deze ambitie komt voort vanuit de overtuiging dat deze stad een schat aan bijzondere verhalen, locaties en relicten kent die het verdienen om door het publiek gekend en beleefd te worden. Doel is meer te kunnen profiteren van de Nijmeegse geschiedenis. Het behoud van ons erfgoed kan zowel als doel én als middel worden gezien in dit masterplan. Erfgoed kan als middel worden ingezet om mensen met de stad te verbinden, de kwaliteit van de leefomgeving te verbeteren en om een gezamenlijke identiteit te benoemen. Daarnaast zetten we erfgoed in om de aantrekkingskracht van de stad op (nieuwe) bewoners en bedrijven en bezoekers te vergroten. Vanuit die gedachte zijn er legio partijen denkbaar die meer zouden kunnen profiteren van een krachtige positionering van het Nijmeegse erfgoed. Denk aan de ondernemer die meer bezoek kan trekken, de bedrijven die personeel willen werven, 4

5 ontwikkelaars die op zoek zijn naar potentiële kopers en huurders en de universiteit die studenten en personeel wil werven. De gemeente wil deze en andere partijen nadrukkelijk betrekken bij vragen zoals hoe de cultuurhistorie van Nijmegen op succesvolle manier te ontsluiten voor een divers publiek, hoe een werkwijze te ontwikkelen waarbinnen diverse disciplines en partners integraal kunnen werken op weg naar een gedeeld doel en hoe het geheel te financieren. In dit masterplan schetst de gemeente de rode lijnen waarlangs het gemeentelijk beleid in de jaren wordt uitgevoerd in de verwachting op basis hiervan met andere partijen op te kunnen trekken. Naast het masterplan kent Verleden Verbeeld een uitvoeringsprogramma waarin per jaar concrete projecten worden benoemd. Kortom: Nijmegen profiteert meer van de Nijmeegse geschiedenis door deze effectiever te benutten voor: Versterking binding bewoners met de stad, door verdieping van de Nijmeegse identiteit aan te brengen. Vergroten aantrekkingskracht van de stad op (nieuwe) bewoners, bedrijven en bezoekers. Versterking binding bewoners met de stad Stadsbewoners zijn niet alleen bezoekers in de eigen stad, ze maken zelf ook onderdeel uit van de dynamiek van de stad. We willen de betrokkenheid bij burgers vergroten door te appelleren aan het gezamenlijke gevoel van trots. In de afgelopen jaren is steeds duidelijker geworden dat erfgoed ook een maatschappelijk belang dient. Erfgoed is meer dan een herinnering aan ons verleden. Het geeft een plek, en daarmee de bewoners, identiteit en biedt ankerpunten in een wereld waarin ontwikkelingen elkaar in een hoog tempo opvolgen. De Nijmeegse burger heeft inmiddels in ruime mate aangegeven behoefte te hebben aan deze ankerpunten. Bij diverse herontwikkelingen in de stad is vanuit de Nijmeegse bevolking opgeroepen 5

6 tot behoud van het verleden. Bijvoorbeeld het Hessenbergterrein, Limosterrein, Dobbelmanterrein en recentelijk Plein Het geeft aan dat de wijze waarop de historie een plek moet krijgen in de planontwikkeling een zorg is die door velen wordt gevoeld. Het eindresultaat mag er wezen: het zijn hedendaagse plekken geworden, die juist door de geschiedenis iets vertrouwds hebben gehouden. In de komende jaren zetten we ons nog meer in op hoe dit cultuurhistorisch bewustzijn bij bewoners te versterken. Het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis speelt een belangrijke rol in het behalen van deze doelstelling. Zo is afgelopen jaar meermalen ingespeeld op zowel de geschiedenis als de ontwikkeling van Plein 1944 met de bedoeling om de burger nauw te betrekken bij dit gebied. Vergroten aantrekkingskracht op (nieuwe) bewoners, bedrijven en bezoekers Naast maatschappelijk belang is ons erfgoed ook van belang als motor voor toeristische en economische ontwikkeling. Binnen de citybranding gebruiken we de slogan: Nijmegen oudste stad van Nederland. Op straatniveau is die slogan wat paradoxaal. In de loop der eeuwen is veel van de zichtbare geschiedenis verloren gegaan. Wat rest zijn de verhalen en de lege plekken in de stad. Hoewel inwoners, toeristen en passanten wel beseffen dat Nijmegen een stad is met een rijke geschiedenis, laat het aanbod op straat nog wat te wensen over. In 2010 is door LaGroup een toeristisch imago-onderzoek uitgevoerd bij 18 steden, waaronder Nijmegen. Uit dit onderzoek blijkt dat Nijmegen wat betreft toeristisch imago op de 4e plaats staat, achter typisch historische steden als Maastricht, Amsterdam en s-hertogenbosch. Nijmegen staat wat betreft historische stad op de 6e plaats, achter Amsterdam, Maastricht, Den Haag, s-hertogenbosch en Haarlem. LaGroup stelt dat historiciteit loont voor een stad. Het is een grote recreatieve en toeristische trekpleister. De aanwezigheid van erfgoed nodigt mensen uit tot een bezoek en deze bezoeken leiden weer tot bestedingen in de stad. 6

7 En dan gaat het niet om nieuwe dingen die er historisch uitzien, het gaat om authenticiteit. In The Authenticity Book beschrijven Joe Pine & Jim Gilmore (2010) wat consumenten willen: liever echt dan namaak. Een authentiek product, authentieke service en een authentieke beleving. Producten en diensten moeten daadwerkelijk iets toevoegen om de gunst van de consument te verwerven. De perceptie van de consument is daarin beslissend, ook bij de marketing van locaties, gebieden, steden en regio s. Waar het om gaat: geloven we het en is het te bewijzen, dan pas is het echt en duurzaam. Erfgoed als product past bij uitstek in deze trend op zoek naar uniciteit en authenticiteit. Dat cultuurhistorie een onmisbaar ingrediënt voor een aantrekkelijk stad is, beschrijft ook Gerard Marlet in De aantrekkelijke stad (2009). Zijn stelling is: werken volgt wonen. In steden waar mensen graag willen wonen neemt ook de werkgelegenheid toe. Aan de aantrekkelijkste woonsteden van Nederland gaat niet alleen de bevolkingskrimp voorbij, ze doen het ook economisch beter. Steden die een gunstige ligging, ten opzichte van werk én natuur, combineren met een gevarieerd aanbod stedelijke voorzieningen blijken de grootste aantrekkingskracht te hebben. Dat zijn steden met veel historie, cultuur en horeca. Kortom, de zichtbare aanwezigheid van erfgoed kan een succesvol middel zijn om (nieuwe) bewoners, bedrijven en bezoekers te trekken. Daarbij gaat het er wel om dat de authenticiteit van de historie gewaarborgd blijft Samenwerken met partners met gedeelde doelen Is de cultuurhistorische agenda in Nijmegen een tabula rasa? Welnee, er gebeurt heel veel in Nijmegen. Diverse partijen binnen en buiten de gemeente Nijmegen zijn bezig met projecten die de cultuurhistorie zichtbaar maken. Er is voldoende kwantiteit. Er kan nog wel een slag in kwaliteit gemaakt worden voor wat betreft de onderlinge samenhang in het aanbod, activiteiten en plannen. Met als doel elkaar te versterken. Dat vraagt om nauwe samenwerking en afstemming met anderen. Door cultuurhistorie zichtbaar en beleefbaar te maken willen we eraan bijdragen dat de stad zichzelf scherper profileert, grotere bekendheid krijgt en ook nieuwe economische prikkels krijgt. Doelen die ook door externe partners worden gedeeld. Dit masterplan biedt een basis van waaruit samenwerkingsverbanden kunnen ontstaan met partners met gedeelde doelen. Met strategisch inzet van het beschikbare geld en middelen kunnen bijzondere projecten ontstaan, ondersteund worden of kansen benut. Het samen optrekken met partners is noodzakelijk voor het behalen van de gewenste resultaten. De ambitie om het verleden zichtbaar en beleefbaar te maken is te groot om alleen gedragen te worden door de gemeente Nijmegen. 7

8 In Nijmegen zijn heel veel partijen die zich direct en indirect bezighouden met het Nijmeegs erfgoed. Deze partners zijn zowel binnen als buiten de gemeente Nijmegen te vinden. Er zijn partijen die het erfgoed als hoofddoel hebben. Dit zijn de zogenaamde cultuurhistorische organisaties en verenigingen, bijvoorbeeld Museum Het Valkhof, Numaga, Stg. Stratemakerstoren, Lentse Historische kring, Architectuurcentrum Nijmegen (ACN) en de Valkhofvereniging. Deze organisaties zijn verenigd in het Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen. Er is ook een groot aantal partijen voor wie erfgoed een succesvol middel kan zijn om een ander doel te bereiken. Bijvoorbeeld als middel om toeristen, bewoners of bedrijven te trekken (ondernemers, toerismebranche, ontwikkelaars). Partners van Verleden Verbeeld binnen de gemeente Nijmegen Wanneer we het hebben over samenwerking gaat het niet alleen om samenwerking met partijen buiten de gemeente Nijmegen. Het gaat zeker ook om samenwerking met en tussen partijen binnen de gemeente Nijmegen. Op diverse plekken binnen de gemeente wordt gewerkt aan het zichtbaar maken van cultuurhistorie. Ook hier leidt een verdere bundeling van krachten tot betere resultaten. Bestuurlijke portefeuilles Verleden Verbeeld is een gezamenlijk initiatief vanuit de portefeuilles Cultuurhistorie & Stedelijke ontwikkeling, Citymarketing & Externe betrekkingen en Cultuur. De uitvoering raakt ook de portefeuilles Economie & Toerisme en Wijken. De programma s kennen gedeelde strategische doelen: Het binden van bewoners aan de stad en het aantrekken van bewoners, bezoekers en bedrijven. Vanuit het programma Cultuurhistorie wordt de zorg voor ons erfgoed opgepakt. Hieronder valt de zorg voor het archeologisch erfgoed, de monumenten en het Regionaal Archief. De ambitie om het verleden zichtbaar en beleefbaar te maken heeft vorm gekregen in diverse publieksuitingen van het Archief (tentoonstellingen, cursussen, publicatie), visualisaties van het verleden (de Romeinse route Tijdpad in Nijmegen Oost, een kijkkast naar het oudste stenen fundament op de St. Josephhof, en de visualisatie van de Hertogpoort op het Hertogplein) en door erfgoed te behouden of zichtbaar te maken in ruimtelijke ontwikkelingen, zoals 8

9 bij herbestemmingen en herontwikkelingen (kazernes op Limosterrein, Dobbelman). Het programma Stedelijke Ontwikkeling bevat de ontwikkeling van de stad. De stad is geen leeg vel papier. Elke nieuwe ontwikkeling vindt plaats in een gebied waar anderen hun sporen hebben nagelaten, die niet zomaar uitgewist kunnen worden. Het publiek verwacht van de gemeente dat wij deze sporen op een of andere manier zichtbaar maken. Een recent voorbeeld is de archeologische vondst van de verloren toren op Plein Deze toren keert terug op het plein. Het programma Citymarketing & Externe betrekkingen maakt het verleden zichtbaar met onder andere de campagne Altijd Nijmegen en de Vrede van Nijmegen penning. In de nieuw op te starten grootscheepse Nijmegen omarmt de Waal campagne krijgt ook de historie een prominente plek. Binnen het programma Cultuur is onder andere Museum Het Valkhof ondergebracht. Daarnaast vindt vanuit die portefeuille ook de ondersteuning van het Gebroeders van Limburg festival en het Romeinenweekend plaats. Binnen het programma Economie & Toerisme worden diverse projecten opgezet om Nijmegen nog aantrekkelijker te maken voor bezoekers. Daarbij wordt dankbaar gebruik gemaakt van onze historie, bijvoorbeeld bij de Liberation route of bij de aanpak van de Ringstraten. Binnen het programma Wijken wordt gestreefd naar het verbeteren van de leefbaarheid in de stad. Daar horen projecten bij die mensen met elkaar en met de wijk of stad verbinden. Het samen op zoek gaan naar een gedeeld verleden wijk vergroot de aan sociale cohesie. Zo zijn in het verleden historische routes ontwikkeld samen met de bewoners van wijken (Route door Bataafs Kwartier, Rondje Oud West). 9

10 Gemeentelijke organisatie De bestuurlijke portefeuilles zijn op ambtelijk niveau verdeeld over de gemeentelijke directies Grondgebied, Inwoners en Wijk & Stad. De onderdelen Stadsontwikkeling, Het Regionaal Archief, Economische Zaken, Cultuur, Strategie & Programmeren, Ontwikkelingsbedrijf en Wijkmanagement werken al jaren afzonderlijk en gezamenlijk aan het zichtbaar en beleefbaar maken van onze geschiedenis. De overtuiging is aanwezig dat deze samenwerking nog succesvoller zou kunnen zijn door, elk vanuit de eigen expertise, gezamenlijk projecten op te pakken. Ondertussen is een structureel gemeentelijk overleg gestart over cultuurhistorie. Dit overleg wordt voorgezeten door het hoofd van de afdeling Stadsontwikkeling. Bij dit overleg zijn vooralsnog de onderdelen Regionaal Archief, Cultuur, Economische Zaken en Strategie en Programmeren aangesloten. CULTUURHISTORIE Mensen historie van de stad laten beleven als onderdeel van de identiteit van Nijmegen. WIJKMANAGEMENT Verbeteren leefbaarheid in stad en wijk. TOERISME & ECONOMIE Meer traffic in de stad, meer inkomsten. MIDDEL Zichtbaar en beleefbaar maken van historie CULTUUR Versterken kunst & cultuurklimaat stad. STEDELIJKE ONTWIKKELING Cultuurhistorie in ruimtelijke structuur bevordert kwaliteit van openbare ruimte. CITYMARKETING Duidelijker profiel stad, meer bekendheid en aantrekkingskracht op bezoekers en bedrijven. Verschillende partners, verschillende doelen, gedeeld middel om doel te bereiken Externe partners Er zijn in Nijmegen heel veel organisaties, groepen en particulieren die zich inzetten om de geschiedenis een prominentere plek te geven in het straatbeeld. Met Verleden Verbeeld willen we die partijen bij elkaar brengen, samen kansen zichtbaar maken, oppakken en tot uitvoer brengen. 10

11 Het uitvoeringsprogramma Verleden Verbeeld en de projecten die erbij horen zullen wij regelmatig onder de aandacht brengen bij de mogelijk interne en externe partners. De partners worden gevraagd om commentaar, input voor bestaande en gezamenlijke nieuwe projecten. Daarnaast onderzoeken we de mogelijkheden tot samenwerking. Andere overheden De Provincie Gelderland is van belang voor de regionale afstemming. Waar mogelijk zoeken we ook aansluiting met plannen van omliggende gemeentes in binnen- en buitenland. Samenwerking met andere overheden heeft Nijmegen al bijzondere projecten opgeleverd. Bijvoorbeeld de visualisaties van het Romeins verleden in Nijmegen-Oost, het Romeins verleden op de de St. Josephhof en de middeleeuwse Hertogpoort zijn met cofinanciering met de provincie tot stand gekomen. In samenwerking met de gemeente Groesbeek en met cofinanciering van het landelijke Limesprojectbureau zijn informatiepanelen over het Romeins aquaduct gerealiseerd. De gemeente Nijmegen is partner in het Francia Media project/cradles of European Culture, een samenwerkingverband tussen twintig Europese organisaties uit België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Nederland, Italië, Kroatië, Slowakije, Slovenië en Tsjechië. Francia Media is het vroegere Karolingische Middenrijk in de periode , dat zich uitstrekte van het huidige Nederland tot aan Midden-Italië. Nijmegen neemt met Het Valkhof deel aan dit Europees Erfgoedproject in het kader van het Europese programma Culture Ook in de komende jaren gaat Nijmegen op zoek naar samenwerkingsverbanden met (regionale) overheden. Cultuurhistorische verenigingen en organisaties Het cultuurhistorische veld in Nijmegen draagt op velerlei terreinen deskundigheid in zich. De partijen zijn verenigd in het Cultuurhistorisch Platform Rijk van Nijmegen. Bij de uitvoering van projecten in het kader van Verleden Verbeeld zal met relevante partijen contact worden gezocht. Museum Het Valkhof is voor Verleden Verbeeld een belangrijke partner vanwege de unieke historische collectie. 11

12 Onderwijsinstellingen Partners binnen het onderwijs zijn Radboud Universiteit, HAN, ROC, middelbaar- en basisonderwijs. Vanuit het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis zijn al diverse samenwerkingsverbanden tot stand gekomen zoals educatieprojecten rondom de Marikententoonstelling. Ondernemers en particulieren De aanwezigheid van erfgoed nodigt mensen uit tot een bezoek aan de stad en deze bezoeken leiden weer tot bestedingen. Aantrekkelijke woonsteden doen het economisch beter. Dat zijn steden met een gunstige ligging, ten opzichte van werk én natuur en een gevarieerd aanbod stedelijke voorzieningen. Dat zijn niet alleen steden met veel cultuur en horeca, maar ook steden met veel zichtbare historie. Een blockbuster in Museum Het Valkhof (bijvoorbeeld De gebroeders van Limburg tentoonstelling of De Laatste uren van Herculaneum) levert de stad enorme hoeveelheden extra geld op in de vorm van parkeerinkomsten, horecabezoek en bezoek aan de binnenstad. Ontwikkelaars en woningcorporaties Partners die zich met de stedelijke ontwikkeling van Nijmegen bezighouden zijn niet alleen binnen de gemeente te vinden. Ook buiten de gemeente zijn partijen bezig met de inrichting van de stad. Ook voor deze partijen kan Verleden Verbeeld 12

13 aanknopingspunten bieden om samenwerking te zoeken. Bijvoorbeeld vanuit de gedachte dat erfgoed een vruchtbare inspiratiebron kan zijn voor de inrichting van een aantrekkelijke leefomgeving. En een aantrekkelijke leefomgeving leidt weer tot het eerder in gebruik nemen van vastgoed door bewoners en gebruikers. Een voorbeeld is de voorgenomen visualisatie van een Romeins huis op de Rijnstraat/Lekstraat door woningbouwcorporatie Portaal in samenwerking met de gemeente Nijmegen. Toeristische organisaties Met het Regionaal Bureau voor Toerisme Knooppunt Arnhem- Nijmegen (RBT-KAN) wordt samenwerking gezocht om met name de toeristen bekend te maken met het cultuurhistorische aanbod van deze stad en regio. Het belevenisnetwerk van RBT ( is tot stand gekomen samen met de gemeente Nijmegen. In het Huis van de Nijmeegse geschiedenis is een VVV infopunt gevestigd met als doel om toeristen nog beter op de Nijmeegse historie aan te sluiten. GEMEENTE NIJMEGEN Binding (nieuwe) bewoners, bedrijven, bezoekers met de stad. OVERHEDEN Versterken van aantrekkingskracht gebied (regionaal, nationaal of internationaal). ONDERNEMERS & PARTICULIEREN Aantrekken meer publiek, aantrekkelijk verblijfsklimaat. MIDDEL Zichtbaar en beleefbaar maken van historische lagen ONDERWIJS Behalen doelen van omgevingsonderwijs. HISTORISCHE & CULTURELE INSTELLINGEN & VERENIGINGEN Vergroten aandacht voor cultuur & cultuurhistorie. EXTERNE ONTWIKKELAARS EN WONINGCORPORATIES Aantrekken van bewoners en gebruikers. Zichtbaar en beleefbaar maken van historie als middel om verschillende doelen te bereiken. 13

14 14

15 Kaders De collectie als basismateriaal Uitgangspunt is hetgeen tastbaar aanwezig is in de stad: de collectie. De collectie kan bestaan uit plekken, ruimtelijke structuren (wegen, waterlopen, dijklichamen etc.) en objecten. Hieronder verstaan we alle materiële erfgoed, zowel boven de grond, als onzichtbare resten er onder. De collectie wordt gevonden in de openbare ruimte, maar ook bij instellingen zoals Museum Het Valkhof, Het Regionaal Archief Nijmegen en het depot van bureau Archeologie en Monumenten. Met Verleden Verbeeld willen we verbindingen aanbrengen tussen de verschillende collectieonderdelen opdat ze elkaar versterken en samen een verhaal vertellen. Voor de verbinding bekijken we welke partners en hulpmiddelen nodig zijn om het gewenste verhaal verteld te krijgen. Bijvoorbeeld met visualisaties, reconstructies, kijkvensters, wandelroutes, audiovisuele middelen Kernidentiteiten als uitgangspunt De inhoud - de stadsgeschiedenis - vormt het uitgangspunt voor alle projecten binnen Verleden Verbeeld. Bij de keuze welke periodes beter zichtbaar en beleefbaar te maken is gekozen voor periodes die het meest kansrijk zijn om uit te bouwen. Dit zijn periodes waarvan ruim materiaal aanwezig is in de collectie (zie 2.1.) en periodes waarvoor al initiatieven zijn ontplooid en die we vanuit Verleden Verbeeld verder uitbouwen of ondersteunen. Deze periodes vormen samen rode draden in het uitvoeringsprogramma van Verleden Verbeeld. Dit houdt het programma consistent. De identiteiten zijn zo gekozen dat verbindingen gelegd kunnen worden met legio andere identiteiten en historische thema s. De sporen van deze identiteiten zijn veelvuldig aanwezig, zij het niet direct zichtbaar of beleefbaar. Elke identiteit kent verschillende aansprekende verhalen. In het coalitieakkoord zet ons bestuur wat betreft ondersteuning van de culturele evenementen in op vier historische periodes: Romeinen, Middeleeuwen, Vrede van Nijmegen, Tweede Wereldoorlog. Voor de consistentie van het gemeentelijke verhaal houden we binnen Verleden Verbeeld deze periodes ook aan. Naast deze vier periodes voegen we een vijfde kansrijke periode toe: Eind 19e eeuw/begin 20e eeuw. Verleden Verbeeld start met vijf kernidentiteiten: 1. Romeins Nijmegen 2. Nijmegen in de middeleeuwen 3. Vrede van Nijmegen 4. Nijmegen in ontwikkeling eind 19e eeuw/begin 20e eeuw 5. Nijmegen ten tijde van Tweede Wereldoorlog & Wederopbouw 15

16 1 Romeins Nijmegen Soldaten en legerkampen Rond 19 v.chr. arriveerden de eerste Romeinse soldaten in onze streken. Ze verbleven hier met tussenpozen meer dan vier eeuwen. Op verschillende plekken in Nijmegen verrezen Romeinse legerkampen en versterkingen. De eerste Romeinse soldaten bouwden op de Hunnerberg, een heuvelplateau in Nijmegen- Oost, een groot legerkamp van 42 hectare. Het bood plaats aan een legermacht van man. Het kamp werd omsloten door een aarden wal. Via houten toegangspoorten, geflankeerd door grote houten torens, konden de soldaten de legerplaats in- en uitgaan. Binnen enkele jaren werd de legerplaats weer ontruimd. Kort daarna, rond 10 v.chr., verrees op het Kops Plateau een veel kleiner legerkamp van ongeveer vijf hectare. Ook dit kamp was omgeven door een aarden wal, die aan de binnen- en buitenzijde met hout was bekleed. Archeologen hebben hier twee hoofdwegen opgegraven, die elkaar kruisten bij het hoofdkwartier van het legerkamp. Ook hebben ze de sporen gevonden van een luxe woning die van een commandant moet zijn geweest. Mogelijk was in dit kamp dus niet een gewone legereenheid gehuisvest, maar heeft de legerleiding hier een commandopost ingericht. Vanuit de commandopost op het Kops Plateau vertrokken Romeinse soldaten en hun aanvoerders naar Germanië. De bedoeling was het gebied tot aan de Elbe aan het Romeinse rijk toe te voegen. Deze strategie mislukte faliekant. In 9 n.chr. leed veldheer Varus een verpletterende nederlaag in het Teutoburgerwoud, waar hij met zijn troepen in een hinderlaag was gelokt. Later besloten de keizer en zijn bevelhebbers de verovering van Germanië te laten varen. Uiteindelijk werd de Rijn en niet de Elbe de noordgrens van het Romeinse rijk. In het jaar 69 n.chr. vond in deze streken een opstand plaats, waarin de Bataven de hoofdrol speelden. Tijdens de opstand of vlak erna werd de legerplaats op het Kops Plateau verlaten. De opstand werd snel neergeslagen. Soldaten van het Tiende Legioen, dat werd ingezet om in het vervolg de rust te bewaren, bouwden op de Hunnerberg een nieuw fort, op dezelfde plek als het vroegere legerkamp, maar in omvang een stuk kleiner. In het jaar 104 vertrok het Tiende Legioen, maar het kamp bleef in gebruik tot het einde van de tweede eeuw. Daarna volgde een periode van grote onrust: Germaanse stammen trokken de 16

17 grens van het Romeinse rijk over en maakten de regio onveilig. In de vierde eeuw legden de Romeinen nog een versterking (castellum) aan op het Valkhof. Voor een snelle communicatie met andere versterkingen in de regio moesten de doorgaande wegen worden bewaakt. Langs de weg van Nijmegen naar Cuijk bouwden de Romeinen in Heumensoord daarom een wachttoren. In het begin van de vijfde eeuw verlieten ze voorgoed onze streken. Steden en nederzettingen Al voor het begin van de jaartelling werd Nijmegen dankzij zijn gunstige ligging een belangrijk centrum in het noorden van het Romeinse rijk. De Romeinen bouwden hier de nederzetting Oppidum Batavorum. Rond het jaar 17 liet keizer Tiberius er een monumentale godenpijler oprichten. Twee blokken daarvan zijn in Museum Het Valkhof te bewonderen. De stad Oppidum Batavorum (stad voor de Bataven), gelegen op en rond het Kelfkensbos, bestond in oorsprong uit lintbebouwing langs de weg die naar de versterking op het Kops Plateau voerde. Haaks op deze hoofdstraat waren diepe huispercelen aangelegd. Kleine steegjes ontsloten de achtererven. Aanvankelijk waren de huizen geheel uit hout en leem opgetrokken en voorzien van inpandige houten kelders. Omstreeks 40 n.chr. werden de meeste huizen verbouwd. Ze werden groter en sommige kregen een dak gedekt met pannen. Ook werden lemen wanden voor het eerst voorzien van pleisterwerk waarop de bewoners naar de laatste mode muurschilderingen lieten aanbrengen. In ieder geval één gebouw, gelegen op het huidige St. Josephhof, kreeg een stenen fundering: de oudste van Nederland. In de stad woonden vooral immigranten: overheidsdienaren, maar ook kooplui en ambachtslieden. Er woonden ook Bataven, maar zij hebben waarschijnlijk zoveel Romeinse gewoonten overgenomen, dat ze zich nauwelijks onderscheidden van hun Romeinse of Gallische buren. In 69 brak de Bataafse opstand tegen de Romeinen uit. Het succes daarvan duurde maar kort. Nadat de Bataven bij Xanten door Romeinse troepen waren verslagen, staken zij Oppidum Batavorum in brand, om zich daarna terug te trekken in de Betuwe. Aldus de geschiedschrijver Tacitus, die ons deze gebeurtenissen heeft overgeleverd. Toen de rust was hersteld, werd de stad niet meer herbouwd op dezelfde plek. De manschappen van het Tiende Legioen hielpen om twee kilometer naar het westen een nieuwe stad te bouwen, op de plek in Nijmegen-West waar nu het Waterkwartier ligt. Omstreeks 100 schonk keizer Traianus deze hoofdplaats stadsrechten én de naam Ulpia Noviomagus. Er verrezen grote gebouwen, zoals een forum, een openbaar badhuis en meerdere tempels. Pas na het midden van de tweede eeuw werd de stad omgeven met een stenen verdedigingsmuur en een diepe gracht. De bouw ervan had waarschijnlijk te maken met de onrust die was ontstaan in het noordwesten van het Romeinse rijk. Korte tijd na de bouw van de stadsmuur werd een 17

18 groot deel van de stad platgebrand en niet meer herbouwd. Rond 270 werd de stad definitief verlaten en verplaatste de bewoning zich naar het centrum van Nijmegen. Op het Valkhof werd een versterking gebouwd waar soldaten en burgers zich in gevaarlijke tijden konden terugtrekken. Rond het midden van de vijfde eeuw werd de macht overgenomen door de Merovingers Uit: de canon van Nijmegen, uitg. Van Tilt, Nijmegen 2009 Voorbeelden van bestaande visualisaties en evenementen Tijdpad, een wandeling langs het Romeins verleden in Nijmegen Oost met routeboekje, audiotour en panelen Tijdvensters die een blik geven op de Romeinse tijd Reconstructie van de keizerzuil in Nijmegen Oost Reconstructie waterput Porta Romana Romeinse kijkkast St. Josephhof, blik op de oudste stenen fundamenten van Nederland Resten van Romeinse stadsmuur onder het casino Resten van hypocaustum (vloerverwarming) bij het casino Visualisatie tempelcomplex Maasplein Romeinenfestival Collectie Museum Het Valkof Kansen en plekken Visualisatie van de commandantswoning op het Kops Plateau en het uitzicht vanaf die plek. Visualisatie van het amfitheater met ruimte voor bezoekers. Het uitgebreide Romeinse wegennetwerk in Nijmegen. Van Nijmegen naar Rome en verder. Ulpia Noviomagus, de verdwenen stad in Nijmegen West. Stadsmuur en poorten, bouwwerken (badhuis, tempelcomplex, huizen). Het Romeinse castellum op het Valkhof Bataafs Romeinse nederzettingen in de Waalsprong. Nijmegen virtueel, Tijdvensters in de stad: zie op verschillende plekken Romeins Nijmegen verschijnen. 18

19 2 Nijmegen in de Middeleeuwen Keizer Karelstad Het Romeinse castellum op het Valkhof ging rond 500 over naar de Franken, een van de Germaanse stammen. Grafvondsten in de omgeving van de Mariënburg toonden aan dat Nijmegen ook na het vertrek van de Romeinen bewoond bleef. Er zijn munten opgegraven die hier omstreeks 600 geslagen werden. Ook zijn er aardewerken potten gevonden die afkomstig bleken van een pottenbakkerswerkplaats in Ubbergen. Uit deze tijd dateert waarschijnlijk ook de oudste Nijmeegse kerk op de Valkhofheuvel, gewijd aan de eerste martelaar van het christendom - Sint Steven - vanaf dat moment de beschermheilige van Nijmegen. In de achtste eeuw was Nijmegen opnieuw onderdeel van een groot rijk. Numaga, zoals Nijmegen toen heette, werd de meest noordelijk gelegen verblijfplaats van Karel de Grote. Waar ooit het oude castellum stond liet hij een palts (burcht) bouwen. De Karolingische vorsten kenden nog geen vaste residentie, maar vanaf 777 bezocht Karel meerdere keren de palts om hier het paasfeest te vieren, gezanten te ontvangen, besprekingen te voeren of oorkonden uit te vaardigen. Dankzij Karel de Grote tooit Nijmegen zich nog steeds met de naam Karelstad of keizerstad. De burcht werd herhaaldelijk verwoest en herbouwd. In 1155 bouwde Frederik Barbarossa, die in Karel de Grote zijn grote voorbeeld zag, een nieuwe burcht op de plaats van de Karolingische palts met een imposante reuzentoren (donjon) in het midden. Deze toren zou tot het eind van de achttiende eeuw het stadsbeeld beheersen. Hoewel niet uit dezelfde tijd, maakten de rond 1030 gebouwde St. Nicolaaskapel en de Barbarossaruïne eertijds deel uit van de burcht. Vanaf 1200 ontstonden langs de grote rivieren welvarende handelssteden. Ook Nijmegen ontwikkelde zich van een kleine handelsnederzetting aan de Waaloever tot een bloeiende stad. Dat de nederzetting kon uitgroeien tot zo n belangrijk economisch en cultureel centrum, dankte zij vooral aan haar gunstige hoge ligging bij een kruising van land- en waterwegen. Bovendien werd zij omringd door vruchtbare rivierklei. Hierdoor kon de plaatselijke landbouw genoeg voedsel leveren om de groeiende bevolking te voeden. Rijksstad Het middeleeuwse Nijmegen maakte deel uit van het Heilige Roomse Rijk, dat zich zag als de voortzetting van het Romeinse Rijk in West- en Midden-Europa. In de dertiende eeuw begon het Heilige Roomse Rijk steeds meer uiteen te vallen in hertogdommen en graafschappen. De invloed van de keizer nam daardoor af. Nijmegen, intussen uitgegroeid tot een belangrijk handelscentrum en keizerlijke verblijfplaats, kreeg in 1230 van Rooms-Koning Hendrik VII (de beoogde keizer) dezelfde stadsrechten als 19

20 Aken. De Waalstad werd een vrije rijksstad met een eigen bestuur en eigen rechtspraak, rechtstreeks vallend onder het gezag van de keizer. Gelderse stad Kort daarna, in 1247, kwam de stad echter in Gelderse handen. Graaf Otto II van Gelre en Zutphen kreeg haar als onderpand van de armlastige Roomskoning Willem II. Aangezien de lening van zestienduizend marken nooit werd afbetaald, bleef Nijmegen Gelders. De geschiedenis van Gelre was in 878 begonnen met de nederzetting Gelre, het huidige Geldern in Duitsland, ongeveer tachtig kilometer van Nijmegen. In de elfde eeuw ontstond rond deze plaats het graafschap Gelre. Dit bestond sinds 1247 uit vier delen, te weten de vier kwartieren Nijmegen, Roermond, Zutphen en Arnhem. Het oude Gelre was dan ook aanzienlijk groter dan de huidige provincie Gelderland. Graaf Otto II wist Nijmegen verder tot ontwikkeling te brengen. Tijdens zijn bewind vond de eerste omwalling van de stad plaats en werd de burcht op het Valkhof versterkt. Omdat de oude parochiekerk de uitbreiding van de burcht in de weg stond, werd zij afgebroken. Op de toen nog vrijwel onbebouwde Hundisberg verrees er een nieuwe kerk. Hier staat de Sint Stevenskerk nog steeds. De inwijding van de kerk in 1273, door de Duitse filosoof en theoloog Albertus de Grote, was een mijlpaal in de geschiedenis van de stad. Eind dertiende eeuw had Nijmegen een sterke burcht, stadswallen, een grote parochiekerk, verschillende kloosters, een haven met pakhuizen en een aantal zogenaamde stadskastelen, bewoond door rijke handelaren en andere notabelen. Nijmeegse kooplieden onderhielden nauwe contacten met Parijs en de Vlaamse steden, destijds de economische centra van de wereld Bloeiende stad In de veertiende eeuw bereikte de stad een voorlopig hoogtepunt. Het stadhuis, het vleeshuis en de waag verlieten toen de Waaloever en verhuisden naar de bovenstad. Het stadscentrum kreeg definitief vorm, toen ook de bestuurlijke en economische macht zich concentreerde op de Hundisburg en omgeving. 20

21 Nijmegen werd de belangrijkste stad van Gelre. De stad ging zich steeds meer mengen in de interne Gelderse politiek waar zij een leidende rol in wist te veroveren. In de vijftiende eeuw groeide zij zelfs uit tot een van de belangrijkste - en dichtstbevolkte - steden van de Nederlanden. Arnhem en de overige Gelderse steden liet zij ver achter zich. In 1402 trad Nijmegen toe tot het machtige Hanzeverbond, een netwerk van steden dat vooral de handel met de landen rond de Oostzee stimuleerde. Door de toename van de bevolking werd een nieuwe ommuring noodzakelijk. Resten hiervan zijn nog aanwezig in het Hunner- en Kronenburgerpark. Ook de Stratenmakerstoren en de Lieve Vrouwenpoort aan de Waalkade behoren tot deze vijftiende-eeuwse ommuring. Het aantal kerken en kloosters nam aan het eind van de middeleeuwen fors toe terwijl bestaande kerken en kloosters zich uitbreidden. Op het Mariënburgplein staat nu nog de uit 1431 daterende kapel van de zusters van de congregatie van Windesheim. Zij bewoonden het bij de kapel horende klooster. De rijkdom van de stad in de vijftiende eeuw stimuleerde de kunst. Zo kwamen uit de hier wonende kunstenaarsfamilie Maelwael de beroemde gebroeders Van Limburg voort. Hoewel zij hun kunstwerken in Frankrijk maakten, hielden zij contact met hun vaderstad. De broers Herman, Paul en Johan van Limburg werden omstreeks 1400 door hun oom, de schilder Johan Maelwael, naar Frankrijk gehaald. Daar traden zij in dienst van de Bourgondische hertog Philips de Stoute. Na diens spoedige overlijden kwamen zij onder de hoede van zijn broer, hertog Jean de Berry, voor wie zij hun beste werk maakten: de getijdenboeken Les Belles Heures en Les Très Riches Heures. Voorbeelden van bestaande visualisaties en evenementen Diverse bouwwerken o.a. St. Nicolaaskapel, Stratemakerstoren, Stadhuis en St. Stevenskerk. Restanten stadsmuren en torens in Kronenburgerpark en Hunerpark Visualisatie Hertsteegpoort en stadsmuur op Hertogplein Informatietafel stadspoorten op de Gedeputeerdenplaats Gebroeders van Limburgfestival 21

22 Kansen en plekken Zichtbaar en beleefbaar maken van de rijke geschiedenis van het Valkhof op het Valkhof, een belangrijke plek in de Europese geschiedenis, in het kader van Francia Media project. Parels van de binnenstad (Stadhuis, Waag, Latijnse school) nog beter ontsluiten voor publiek. Ervaar Nijmegen als echt historische stad. Alle archeologische gegevens van de Nijmeegse vesting bijeen brengen op één kaart. Wat is er nog over van de Nijmeegse vesting en waar zouden we de rest kunnen vinden? Publieksvriendelijke kaart, vestingwerken in 3D kaartmateriaal. Zichtbaar maken van de vesting van Nijmegen op straat (stukje middeleeuwse muur terugbouwen bij plantsoen Hessenberggarage, Verloren toren en muurwerk op Plein 1944) Terugbrengen van huizennamen op middeleeuwse panden. 3 Vrede van Nijmegen Even was Nijmegen het centrum van Europa toen hier in de jaren 1678 en 1679 Europese vredesonderhandelingen plaatsvonden. Deze onderhandelingen leidden tot de Vrede van Nijmegen, een reeks van verdragen tussen verschillende Europese staten. Deze moest een einde maken aan de voortdurende spanningen in Europa. Nijmegen stroomde in die jaren vol met buitenlandse gezanten die in de stad een onderkomen vonden. Vooral de Nijmeegse middenstand profiteerde van hun aanwezigheid. Stille getuigen van de onderhandelingen waren de prachtige Antwerpse gobelins (wandtapijten) waarvan een deel nog altijd het stadhuis siert. Deze tapijten met mythologische voorstellingen waren speciaal voor de aankleding van het vredescongres aangeschaft. Vijftien jaar eerder had de stad al twaalf wandtapijten met diermotieven in Delft gekocht. Voorbeelden van bestaande visualisaties en evenementen Vrede van Nijmegen zaal Museum Het Valkhof Wandtapijten Stadhuis Nijmegen Vrede van Nijmegen penning Kansen en plekken Plekken in de stad ten tijde van de Vrede van Nijmegen Projecten rondom Vrede van Nijmegen penning 22

23 4 Nijmegen in ontwikkeling, eind negentiende en begin twintigste eeuw Midden negentiende eeuw barstte de stad uit haar voegen. Er was geen ruimte voor uitbreiding en er waren weinig middelen van bestaan terwijl het inwonertal bleef groeien. De roep om afbraak van de wallen werd steeds luider. Toen de rijksoverheid in 1874 eindelijk het groene licht gaf voor de slechting van de wallen kon stagnatie plaatsmaken voor dynamiek. Er werd rigoureus gesloopt. Van de middeleeuwse wallen bleven slechts enkele stukken muur, twee bastions en de kruittoren gespaard. Dankzij de actieve rol van de Nijmeegse overheid werd de stadsuitbreiding planmatig aangepakt. Van bijzondere betekenis waren hierbij het driemanschap J.H. Graadt van Roggen, H.L. Terwindt en W. Francken. De statige singels, de stadsparken, de grotere en kleinere pleinen en de brede uitvalswegen getuigen daar nu, meer dan honderd jaar later, nog steeds van. Er vond een bouwexplosie van ongekende omvang plaats: publieke gebouwen, particuliere woningen, winkels en kerken. Het groeiend aantal katholieke kerken was tekenend voor de steeds dominanter wordende positie van de katholieken in de stad. Typerend voor het toenemend belang van het katholieke onderwijs was het imposante Canisiuscollege aan de Berg en Dalseweg, dat in 1900 gereed kwam. De kroon op de katholieke emancipatie was de stichting van de eerste Nederlandse Katholieke Universiteit in Nijmegen in De vele nieuwbouw deed het oude niet vergeten: de Belvédère, het Waaggebouw, het raadhuis en de Sint Stevenskerk werden in de jaren tachtig van de negentiende eeuw grondig gerestaureerd. Het nieuwe Nijmegen ging wel ten koste van de benedenstad. Het accent kwam te liggen op de bovenstad, terwijl de Waalkade geleidelijk aan in verval raakte. De komst van de Waalbrug in 1936, destijds de langste boogspanning van Europa, versterkte deze ontwikkeling. Niet alleen economisch, ook als woongebied 23

24 verminderde de betekenis van de oude stad. Zij die het zich konden veroorloven trokken naar de herenhuizen en villa s aan de nieuwe singels en uitvalswegen. Het zou tot 1978 duren voordat de benedenstad grondig werd aangepakt. De afbraak van de wallen leidde een periode in van forse investeringen. De werkgelegenheid nam toe en daarmee ook de welvaart. Nijmegen kreeg ook meer industrie. Bijvoorbeeld een onderneming als de zeepfabriek van Dobbelmann. Daarnaast bleef Nijmegen als stad ook gericht op onderwijs en dienstverlening. De komst van de universiteit gaf deze ontwikkeling nog een extra stimulans. De zwakke economische positie van de stad maakte haar extra kwetsbaar toen in 1929 wereldwijd een crisis uitbrak. In het kader van de werkverschaffing kwam het Goffertpark tot stand. Het park en het stadion werden in 1939 officieel geopend. Vanaf 1925 was Nijmegen de startplaats voor de vanaf 1909 georganiseerde Vierdaagse door de (Koninklijke) Nederlandse Bond voor Lichamelijke Opvoeding. Voorbeelden van bestaande visualisaties en evenementen Diverse bouwwerken en stedenbouwkundige structuren: o.a. in de negentiende-eeuwse schil. Parken en groenstructuren Kansen en plekken De negentiende eeuwse schil, genomineerd om rijksbeschermd gezicht te worden. Diverse publieksactiviteiten rondom aanwijzing. Nijmegen industriestad, herbestemming van oude industriepanden Nijmeegse interieurs. Laat bijzondere historische interieurs via tentoonstelling of publicatie aan publiek zien. Nijmegen in het groen, stadsparken, singels en pleinen. 24

25 5 Nijmegen tijdens WOII en Wederopbouw Voor de meeste Nijmegenaren verliep de oorlog relatief rustig tot op 22 februari 1944 geallieerde bommenwerpers een groot deel van de binnenstad verwoestten. Bijna achthonderd mensen vonden hierbij de dood, een aantal vergelijkbaar met de hoeveelheid dodelijke slachtoffers bij het bombardement van Rotterdam in Vele duizenden raakten gewond. In september van dat jaar werd Nijmegen bevrijd, maar de stad zou nog een half jaar in de frontlinie liggen. Ook hierbij vielen honderden doden en was er veel materiële schade. Operatie Market Garden De grootste luchtlandingsoperatie uit de geschiedenis, genaamd Market, had tot doel de drie grote rivier- en de vijf waterwegovergangen open te houden voor de grondtroepen, die onder de naam Garden de operatie af zouden ronden. De bruggen, waaronder de Maasbrug bij Grave, de overgang van het Maas-Waalkanaal, de Waalbrug en de brug bij Arnhem waren daarbij van cruciaal belang. Operatie Market werd uitgevoerd door de 101e Amerikaanse luchtlandingsdivisie, de 82ste Amerikaanse luchtlandingsdivisie, de Britse 1e luchtlandingsdivisie en een Poolse parachutebrigade. Het Britse 2e leger voerde operatie Garden uit met het XXXe legerkorps, dat op de linker flank gesteund werd door het XIIe en op de rechter flank door het VIIIe legerkorps. Op de dag van de luchtlandingen slaagde de Guardspantserdivisie er in een doorbraak te forceren bij Valkenswaard en wisten de Amerikaanse luchtlandingsdivisie de Maasbrug bij Grave en de overgang van het Maas-Waalkanaal te veroveren. De Duitsers voerden felle tegenaanvallen uit op de flanken van de corridor. In Nijmegen slaagden de Amerikanen er aanvankelijk niet in de Duitse verdediging bij de bruggen te doorbreken, maar op 20 september wisten zij toch de Waal over te steken. Tijdens de vroege ochtenduren forceerden de tanks van de Guards-divisie 25

26 met de Amerikaanse parachutisten de toegangswegen tot de Waalbruggen en bij het invallen van de nacht bevonden de soldaten zich nog maar op zo n tien km afstand van Arnhem. De Britse parachutisten in Arnhem hielden tot 19 september stand in het stadscentrum bij de noordelijke toegang tot de Rijnbrug. Maar de hardnekkige Duitse tegenstand maakte een snelle doorbraak onmogelijk, wat uiteindelijk leidde tot de terugtocht van de geallieerde troepen. Al met al was Operatie Market Garden geen volledig succes. Tot en met Nijmegen was de operatie geslaagd. Arnhem was een brug te ver. Nijmegen zou nog zeven maanden frontstad blijven. (Bron: Regionaal Archief Nijmegen). De relatieve rust in de eerste jaren van de oorlog gold niet voor de joodse Nijmegenaren. Aan het begin van de oorlog telde Nijmegen ruim 650 joodse inwoners. De meesten werden in de periode gedeporteerd. Van hen overleefden slechts enkelen de vernietigingskampen. De wederopbouw, die traag op gang kwam, begon met de bouw van noodwoningen en noodwinkels. Vervolgens werd de verwoeste bovenstad planmatig aangepakt: straten werden verbreed en rechtgetrokken, een nieuw plein werd aangelegd: Plein In 1956 was de eerste fase van de wederopbouw voltooid. De toren van de Stevenskerk en het stadhuis waren in hun oude glorie hersteld. De oudste stad van Nederland kreeg een van de modernste winkelcentra van het land. In het bijzonder de nieuwe winkelpanden in de Burchtstraat zijn sprekende voorbeelden van wederopbouwarchitectuur, evenals de Molenstraatkerk, het stationsgebouw en de stadsschouwburg. Voorbeelden van bestaande visualisaties en evenementen Diverse herdenkingen: o.a. bombardement, Market Garden en bevrijding Liberation route (website, routes en luisterkeien) Diverse herdenkingsmonumenten Wederopbouwpanden 26

27 Kansen en plekken De brandgrens. Nijmegen verwoest ten gevolge van bombardement en frontliniegevechten. Op straat of via digitale toepassing de brandgrens volgen met verhalen die erbij horen. Nog levende ooggetuigen vertellen zelf het verhaal. Oorlogsroute met informatiepanelen en een kijkvenster (à la Tijdpad Nijmegen Oost) met beelden van het bombardement en de wederopbouw of met delen van de film die voor de expositie van Plein 1944 is gemaakt. In afwachting van komst nieuw museum in de Waalsprong kijken naar de mogelijkheden om de verschillende herinneringen aan de gevechten van september 1944 en de periode daarna te presenteren en aan te vullen, en daarin meer samenhang te brengen. Wederopbouw van de stad. Aandacht voor behoud van wederopbouwpanden. 27

28 28

29 3. De Uitwerking doelstellingen van Verleden Verbeeld (versterken binding bewoners met de stad en vergroten aantrekkingskracht op (nieuwe) bewoners, bedrijven en bezoekers) krijgen op twee manieren vorm: Via Huis van de Nijmeegse Geschiedenis Via visualisatieprojecten We nemen de programmering enerzijds vanuit de gemeente ter hand, anderzijds zoeken we naar projecten die in samenwerking met of in cofinanciering met derden worden uitgevoerd. Hiertoe stellen we een uitvoeringsprogramma op met input van diverse partners in de stad. Als leidraad bij de projecten kiezen we voor vijf kernidentiteiten (Romeinse tijd, Middeleeuwen, Vrede van Nijmegen, Eind 19e eeuw/begin 20e eeuw en WOII & Wederopbouw). Naast samenwerking en cofinanciering biedt Verleden Verbeeld ook de mogelijkheid om het particuliere initiatief te ondersteunen. Daartoe zal jaarlijks een budget worden vrijgemaakt. Om de resultaten van Verleden Verbeeld te kunnen meten is een nul-meting uitgevoerd in 2010 in de vorm van een publieksonderzoek. In 2012 vindt een tussenmeting plaats en in 2015 een eindmeting. De resultaten van dit publieksonderzoek leggen we in een apart voorstel aan ons college voor Huis van de Nijmeegse Geschiedenis Het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis (HNG) is sinds eind 2009 gehuisvest in de Mariënburgkapel. Het HNG fungeert als makelaar in stadsgeschiedenis. Het koppelt inwoners, passanten en toeristen ter plekke aan het Nijmeegs erfgoed en cultuurhistorische instellingen. Dat gebeurt via mondelinge en digitale informatieoverdracht, exposities, activiteiten en rondleidingen. Het Huis biedt een informatiebalie, leestafel met pc s, kinderactiviteiten, een website en een cultuurhistorische agenda van Nijmegen die via een /nieuwsbrief wordt verzonden naar een steeds groter netwerk. Het Huis werkt nadrukkelijk samen met het Regionaal Archief, met andere culturele instellingen en ondernemers, voor wie het Huis extra klandizie kan brengen. In 2010 en 2011 is in het Huis een VVV aanwezig. Indien dit concept succesvol is, zetten we dit voort voor de jaren erna, tot in ieder geval bezetting Het huis is van dinsdag tot en met zaterdag en de koopzondagen geopend. Vier dagen per week is een team van publieksmedewerkers van Regionaal Archief Nijmegen en Bureau Archeologie & Monumenten aan het werk. In 29