Gezondheidsbevordering en zelfmanagement

Transcriptie

1 Gezondheidsbevordering en zelfmanagement door verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten Barbara Sassen Zesde, herziene druk Reed Business Education, Amsterdam

2 Dit boek verscheen eerder onder de titel Gezondheidsbevordering en preventie voor verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten. Eerste druk, Elsevier/De Tijdstroom, Utrecht 1997 Eerste druk, tweede en derde oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 1998 en 1999 Tweede, herziene druk, eerste en tweede oplage, Derde druk, eerste t/m derde oplage, Vierde, herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Amsterdam 2010 Vijfde druk, Reed Business, Amsterdam 2012 De wijziging van de vijfde ten opzichte van de vierde druk is de onlinetoevoeging StudieCloud Vijfde druk, tweede t/m vierde oplage, Reed Business Education, Amsterdam 2013 Zesde, herziene druk, Reed Business Education, Amsterdam 2014 Reed Business, Amsterdam 2014 Omslagontwerp en basisontwerp binnenwerk: Mariël Lam bno, s-hertogenbosch Reed Business Education is onderdeel van Reed Business bv, Postbus 152, 1000 AD Amsterdam. Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was, is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) van deze uitgave ten behoeve van commerciële doeleinden dient men zich te wenden tot de uitgever. ISBN NUR 897

3 Voorwoord Het doel van verplegen is volgens het Beroepsprofiel 2020 (Van Merwijk et al. 2012) het bevorderen van gezondheid. Binnen de verpleegkundige beroepsuitoefening wordt het belang onderstreept van het bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt, zodat de patiënt zelf de regie kan voeren over zijn leven met een (chronisch) gezondheidsprobleem. Bij meer regie over zijn leven en optimaal zelfmanagement (binnen de gegeven beperkingen), kan de patiënt de ziekte een plek geven in zijn leven, de kwaliteit van leven (zo veel als mogelijk) verhogen en beperkingen of andere gezondheidsproblemen voorkomen. Het veranderen van het gezondheids- en zelfmanagementgedrag van de patiënt vraagt altijd om specifieke psychosociale en communicatieve vaardigheden van verpleegkundigen. Want hoewel motiveren eenvoudig lijkt, is dit meestal niet het geval in de complexe werkelijkheid van patiëntbehoeften, informed consent, richtlijnen, evidence-based practice, gezondheidszorgvoorzieningen- en overheidsbeleid en de voorlichting die wordt aangeboden vanuit de zorg. Verpleegkundigen zouden een faciliterende en coachende rol moeten vervullen in het bevorderen van zelfmanagement van de patiënt, gericht op doelen als patiënttevredenheid, overeenstemming over de behandeling en optimaal zelfmanagement. Er zijn bepaalde competenties van verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten nodig om, samen met veelal een multidisciplinair team van zorgverleners, de patiënt te motiveren. Het veranderen van het gezondheids- en zelfmanagementgedrag van de patiënt vraagt een positieve grondhouding van verpleegkundigen en een persoonlijk inzicht in de voor- en nadelen die zijn verbonden aan het motiveren van patiënten. Het veranderen van het gezondheids- en zelfmanagementgedrag van de patiënt vraagt sociale ondersteuning en weerbaarheid van de verpleegkundigen zelf tegen mogelijk negatievere invloeden van collega s en teamleden. In onze huidige maatschappij is het logisch dat steeds meer patiënten ondersteuning zoeken bij het omgaan met hun chronische gezondheidsproblemen. Dit is een gevolg van de toename van het aantal mensen met ten minste één chronisch gezondheidsprobleem en van het lokale en nationale gezondheidsbeleid. Er is een aantal nationale trends die het belang van preventie onderstrepen. Dit zijn de toename van het aantal mensen met chronische gezondheidsproblemen en comorbiditeit, de verdere toename van het aantal mondige patiënten en de aard van de zorg en de technologische ontwikkelingen. De meeste patiënten met een chronisch gezondheidsprobleem

4 worden in de samenleving behandeld; hierdoor krijgt de patiënt een grotere rol in het begrijpen van en omgaan met zijn gezondheidsprobleem. De zorgvraag van patiënten zal steeds meer leidend worden in de zorg in plaats van het zorgaanbod. Ook met betrekking tot gezondheidsbevordering en ziektepreventie zal de zorgvraag van de patiënt het zorgaanbod van verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten bepalen, waarbij zorgresultaten steeds meer sturend zullen zijn. Veel patiënten kunnen hun gezondheid verbeteren door het managen van hun chronische gezondheidsprobleem en door het uitbreiden van hun gezondheidsgedrag. Van patiënten met (chronische) gezondheidsproblemen wordt verwacht dat zij met ondersteuning van verpleegkundigen en andere zorgverleners aan de slag gaan met hun zelfmanagement. Maar de patiënt voelt zich vaak overweldigd door de complexiteit van zijn gezondheidsprobleem. Hij vindt het moeilijk zich zelfmanagementgedrag eigen te maken en het gewenste gedrag vol te houden; hij weet vaak niet waar te beginnen. Patiënten met chronische gezondheidsproblemen moeten dagelijks, dag na dag, hun gezondheidsprobleem monitoren en managen. Vaak zijn deze patiënten en de mensen in hun sociale netwerk niet voorbereid op deze verantwoordelijkheid. Dit kan tot gevolg hebben dat patiënten worden (her)opgenomen in ziekenhuizen, dat de gewenste resultaten van de zorg niet worden behaald en er op zijn minst een druk blijft bestaan op de eerstelijnsgezondheidszorg. Dit zijn allemaal aanwijzingen dat het zelfmanagement van de patiënt niet het gewenste niveau bereikt. Succesvol zelfmanagement van de patiënt verbetert zowel de gezondheidsstatus van de patiënt als zijn welbevinden. Succesvol zelfmanagement van de patiënt verbetert ook de cohesie en het functioneren van het sociale netwerk van de patiënt. En natuurlijk heeft succesvol zelfmanagement voordelen voor het gezondheidszorgsysteem en de samenleving als geheel. Als het zorgconcept van verpleegkundigen gericht is op shared-decisionmaking en het ondersteunen van zelfmanagement, is een wijziging van het zorgparadigma nodig. Bij preventie gaan we uit van denken over gezondheid. Preventie en mensen zo gezond mogelijk laten zijn is de grondhouding voor verpleegkundigen. Iedere verpleegkundige kan zich deze grondhouding eigen maken. Als de grondhouding van alle verpleegkundigen in hun professionele beroepsuitoefening het bieden van preventie en gezondheidsbevordering is, dan hoeft er geen onderscheid meer te worden gemaakt naar werkvelden die gezondheidsproblemen voorkómen, gezondheidsproblemen behandelen of gezondheidsproblemen verzorgen. Verpleegkundigen zouden dan vanuit hun grondhouding de gezondheid bevorderen. Binnen de verpleegkundige beroepsgroep bestaat er consensus over het belang van gezondheidsbevordering en het bevorderen van zelfmanagement. Maar verpleegkundigen worstelen met het begrijpen van de onderliggende theoretische achtergronden van gezondheidsbevordering en het bevorderen van zelfmanagement, de juiste benaderingen en het evalueren van de resultaten. Educatieve technieken zijn geëvolueerd en de didactische invulling van interventies is opgeschoven naar empowerment, patiëntparticipatie en het bevorderen van zelfmanagement van de patiënt. Didactische interventies gericht op informatieverschaffing leiden wel tot meer kennis, maar niet tot beter zelfmanagementgedrag.

5 Een essentieel element van verpleegkundige zorg is het gebruik van theoretische kennis in de beroepspraktijk. Onze kennis over gezondheidsproblemen, technische behandelingen en farmacologie is enorm, maar staat in schril contrast met onze kennis over hoe wij patiënten het best kunnen motiveren tot het gewenste zelfmanagement. Theory- en evidence-based practice kunnen tot gunstige resultaten leiden voor patiënten. Vertrekken vanuit praktijk én theorie maakt dat verpleegkundigen voortvarend met het motiveren van patiënten aan de slag kunnen en het bevordert de communicatie met andere zorgverleners. Door uit te gaan van theorie én praktijk (evidence) kunnen verpleegkundigen patronen beter in kaart brengen, complexiteit beter hanteren en directe holistische zorg verlenen. Verpleegkundigen zouden hierin een belangrijke bijdrage kunnen leveren als zij beter begrijpen hoe een verandering in gezondheids- en zelfmanagementgedrag tot stand kan komen bij de patiënt en als zij dit faciliteren en ondersteunen. Het gebruik van theoretische modellen kan de verpleegkundige zorg verbeteren. Door te starten vanuit de assessment, kunnen theory-based- of best-practice-interventies resulteren in het verbeteren van de resultaten voor de patiënt (patient outcomes). Verpleegkundigen zouden in hun beroepsuitoefening evidence-based zorg moeten verlenen en moeten uitgaan van het beste beschikbare bewijs. De zorgprofessional van de toekomst is een reflectieve professional die kwalitatief hoogwaardige zorg verleent vanuit evidence-based practice en aansluit bij zorggerelateerde technologische ontwikkelingen en nationaal gezondheidsbeleid. Deze zorgprofessional kan ook samen met de patiënt prioriteiten stellen. Dit betekent dat participatie van de patiënt het vertrekpunt is en het zorgproces rondom de patiënt concreet maakt. In de eerste hoofdstukken van dit boek ligt het accent op het in kaart brengen van de volksgezondheid en kijken we naar gezondheid op micro-, meso- en macroniveau. In hoofdstuk 1 gaan we in op de verschillende benaderingen van gezondheid, want wat is nu eigenlijk gezondheid? Uitgaande van de International classification of functioning, disability and health (ICF) is het uitgangspunt voor verpleegkundige zorg het bevorderen van het aanpassingsvermogen van de patiënt, dat wil zeggen zijn vermogen om de regie te voeren over zijn eigen gezondheid en het optimaliseren van zijn zelfmanagement. In hoofdstuk 1 worden ook gezondheidsindicatoren besproken. Gezondheidsindicatoren geven inzicht in de gezondheidstoestand van de bevolking, ze zijn uitgangspunt van (epidemiologisch) onderzoek, ze vormen belangrijke patient outcomes voor gezondheidskundige en zelfmanagementinterventies en ze zijn belangrijk voor het kunnen begrijpen van nationaal en internationaal gezondheidsbeleid. In hoofdstuk 2 staan de gezondheidsdeterminanten centraal aan de hand waarvan gezondheid en gezondheidsproblemen kunnen worden geanalyseerd. In de volgende hoofdstukken ligt het accent op preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. In hoofdstuk 3 gaan we in op preventie, van universele tot zorggerelateerde preventie, met de raakvlakken voor verpleegkundigen. Fundamenten van preventie zijn gezondheidsbescherming, gezondheidsbevordering (gekoppeld aan gezondheidsvoorlichting) en ziektepreventie (gekoppeld aan patiëntenvoorlichting en het bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt). Hoofdstuk 4 gaat over gezondheidsbescherming, we kijken naar gezondheidsbescherming en collectieve preventie, waarbij het

6 gaat om het behalen van gezondheidswinst door het bewaken en beschermen van de volksgezondheid. Hoofdstuk 5 gaat in op de systematiek, doelgerichtheid en planmatigheid van gezondheidsbevordering en gezondheidsvoorlichting. De systematiek van Intervention Mapping vormt het vertrekpunt waarbij we met verpleegkundig relevante voorbeelden inzicht geven in de koppeling met de verpleegkundige beroepsuitoefening. We beschrijven verschillende methoden en interventies gericht op patiënten, die verpleegkundigen ondersteuning bieden in het motiveren van een patiënt om zijn leefstijl en (gezondheids)gedrag te veranderen. In hoofdstuk 6 wordt het terrein van de gezondheidsbevordering uitgebreid naar ziektepreventie, patiëntenvoorlichting en zelfmanagement. Ook in dit hoofdstuk vormt Intervention Mapping het vertrekpunt. Zelfmanagement komt uitgebreid aan bod; uitgaand van patiëntenbehoeften bespreken we de effecten van zelfmanagement, de systematiek om zelfmanagement te bevorderen en methoden en interventies om zelfmanagement van de patiënt systematisch en planmatig uit te voeren. Zelfmanagement en chronische gezondheidsproblemen, het sociale netwerk van de patiënt, problematiek rondom verwerking, informed consent en ehealth zijn de onderwerpen van dit hoofdstuk. Hoofdstuk 6 bevat ook een training bevorderen van het zelfmanagement van de patiënt. In hoofdstuk 7 wordt ingegaan op de relatie tussen verpleegkunde en gezondheidsbevordering en ziektepreventie, specifiek met betrekking tot verpleegkundige diagnoses, interventies en zorgresultaten. Dit hoofdstuk bevat ook een training wat is de rol van de verpleegkundige zelf in het bevorderen van zelfmanagement van de patiënt? Het nationale en het internationale gezondheidsbeleid lopen in kernachtige beschrijvingen door alle hoofdstukken heen. Dr. Barbara Sassen, RN Maarssen, zomer 2014

7 Beroepsprofiel en CanMeds Gezondheidsbevordering en ziektepreventie zullen steeds belangrijker worden binnen de verpleegkundige zorgverlening en de verpleegkundige beroepsstructuur, met een verticale tweedeling in de verpleegkundige en de verpleegkundig specialist. Deze tweedeling in de zorgverlening beoogt de continuïteit, efficiency en kwaliteit van de verpleegkundige zorg te verhogen. De verpleegkundige als zorgprofessional zou meer kennis en meer (communicatieve) vaardigheden moeten gaan ontwikkelen met betrekking tot preventie en leefstijl. De opleidingsprofielen voor verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten zijn gebaseerd op het beroepsprofiel Verpleegkundige (Van Merwijk et al. 2012a) en het beroepsprofiel Verpleegkundig Specialist (Van Merwijk et al. 2012b). Deze opleidingsprofielen gaan uit van het NLQF-kader (Nederlands Kwalificatienetwerk) en de CanMeds-competenties. Het CanMeds (Canadian Medical Education Directions for Specialists)-model biedt zicht op de competenties in zeven gebieden. De vakbekwame professional werkt vanuit de kern van deze competentiegebieden en bevordert het zelfmanagement van de patiënt. Professionaliteit, communicatie, samenwerking, kennisontwikkeling en -deling, maatschappelijke verantwoordelijkheid en organisatie vormen de input voor het effectief bevorderen van zelfmanagement van de patiënt. Voor resultaatgerichte preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement volgen de verpleegkundige en de verpleegkundig specialist het continue proces van klinisch redeneren vanuit risico-inschatting via vroege signalering en probleemherkenning naar interventie en monitoring. Per competentiegebied of bekwaamheid beschrijven we hierna de raakvlakken met preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Gezondheidsbevorderaar Als gezondheidsbevorderaar denkt de verpleegkundige in termen van gedrag en gezondheid. De verpleegkundige bevordert de gezondheid van patiënten door het ondersteunen van zelfmanagement. Ook de mensen in het sociale netwerk spelen hierbij een rol. De verpleegkundige richt zich op mensen met een hoog risico op gezondheidsproblemen en beïnvloedt de leefstijl en het (gezondheids- of het zelfmanagement)gedrag van mensen. De verpleegkundige heeft kennis van epidemiologie, van preventie, gezondheidsvoorlichting, gezondheidsdeterminanten en gedragsdeterminanten. De verpleegkundige kent de principes van zelfmanagement, heeft inzicht in de complexiteit van leefstijl en (gezondheids- of zelfmanagement)gedrag en kent manieren van

8 gedragsbeïnvloeding. De verpleegkundige is bekend met hoe gezond(er) gedrag en zelfmanagement gestimuleerd kunnen worden. De verpleegkundige is op de hoogte van visies op gezondheid en de invloed van cultuur op gezondheid. De verpleegkundige doet aan vroegsignalering en risicobeoordeling en kan interventies uitvoeren gericht op individuele en collectieve preventie, of kan participeren in dergelijke interventies. Zorgverlener Als zorgverlener is de verpleegkundige gericht op het versterken van zelfmanagement van de patiënt in zijn sociale context. Verplegen omvat hierbij patiëntgerichte informatievoorziening, educatie, advies en voorspraak. Het proces van klinisch redeneren wordt gevolgd van patiëntgerichte risico-inschatting, via vroegsignalering en probleemvaststelling, naar interventie en monitoring, van preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Verplegen omvat hierbij het uitvoeren van voorbehouden handelingen en vraagt informed consent. De zorgverlener heeft kennis nodig van de principes van zelfmanagement en coping stijlen en moet de theoretische modellen achter verpleegkundige interventies kennen voor preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De zorgverlener moet verpleegkundige zorg kunnen vaststellen zodat de patiënt zelfmanagement kan uitvoeren, evenals de naasten van de patiënt. De zorgverlener moet risico s kunnen inschatten, problemen vroegtijdig kunnen signaleren en interventies kunnen kiezen, uitvoeren, monitoren en op resultaten kunnen evalueren in de vier gebieden van menselijk functioneren met betrekking tot preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige zou moeten werken volgens richtlijnen. De verpleegkundige als zorgverlener vertrekt vanuit de wensen, behoeften en privacy van de patiënt voor gezondheidsbevordering en zelfmanagement. Communicator Als communicator is de verpleegkundige gericht op het maken van een goede inschatting van de voorlichtings- en informatiebehoeften van de patiënt. De verpleegkundige communiceert op een manier die leidt tot effectieve, resultaatgerichte gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De patiënt wordt steeds weer uitgenodigd om te participeren in de voorlichting. Op basis van evidence kiest de verpleegkundige technische toepassingen en ICT om gezondheidsbevordering en zelfmanagement van de patiënt te ondersteunen. De communicator heeft kennis van de verschillende manier van gedragsbeïnvloeding en empowerment en is op de hoogte van ICT-toepassingen om gezondheidsbevordering en zelfmanagement te ondersteunen. De communicator is gesprekstechnisch goed toegerust om het complexe proces van voorlichting uit te voeren en dit overstijgt de basisgespreksvaardigheden. De communicator kan de patiënt motiveren tot ander, gezonder gedrag of het adequaat uitvoeren van zelfmanagement. Samenwerkingspartner Als samenwerkingspartner werkt de verpleegkundige op basis van professionele gelijkwaardigheid samen met de patiënt en zijn naasten, maar ook met andere zorgverleners. De verpleegkundige deelt kennis en evidence-based inzichten en werkt samen aan effectieve, resultaatgerichte gezondheidsbevordering en zelfmanagement.

9 Reflectieve evidence-based werkende professional Als reflectieve evidence-based werkende professional is de verpleegkundige gericht op doeltreffende en doelmatige gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige gaat in gezondheidsvoorlichting en in gezondheids- of zelfmanagementinterventies uit van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en past deze toe binnen de zorg aan patiënten. Organisator Als organisator is de verpleegkundige gericht op de meso- en macro(-economische) aspecten gerelateerd aan de patiëntenzorg en voelt zij zich medeverantwoordelijk voor het uitvoeren van optimale zorg binnen de kaders van het gezondheidsbeleid van de Nederlandse overheid. De verpleegkundige coördineert de zorg die gewenst is rondom gezondheidsbevordering en zelfmanagement, stelt prioriteiten, faciliteert en voorkomt fragmentatie. De verpleegkundige maakt op geeïgende wijze gebruik van informatie- en communicatietechnologieën. De verpleegkundige kent het gezondheidszorg- en gezondheidsbeleid van instellingen en overheid en kan protocollen toepassen met betrekking tot preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige kan ehealth gericht op gezondheidsbevordering en zelfmanagement een plaats geven. Kwaliteitsbevorderaar Als kwaliteitsbevorderaar is de verpleegkundige gericht op monitoren, meten en screenen van haar verpleegkundige zorg met als doel de kwaliteit te optimaliseren. Kwalitatief goede zorg heeft een duidelijke relatie met evidence-based practice. De verpleegkundige kent haar professionale capaciteiten en is in staat deze uit te dragen naar anderen voor zover dit betrekking heeft op gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige is verantwoordelijk en heeft een assertieve houding ten aanzien van preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundige kent richtlijnen, standaarden en protocollen met betrekking tot gezondheidsbevordering en zelfmanagement en kan in het kader van gezondheidsbevordering en zelfmanagement resultaatgericht, effectief en efficiënt (multidisciplinair) samenwerken. Verpleegkundig specialist De verpleegkundig specialist gaat als expert met patiënten een zelfstandige behandelrelatie aan, binnen de wettelijk erkende specialismen. De verpleegkundig specialist biedt de patiënt care en cure geïntegreerd aan om zo de continuïteit en kwaliteit van verpleegkundige zorg en medische behandeling te bevorderen. Voor de patiënt staat hierbij zijn zelfmanagement en zijn kwaliteit van leven centraal. De verpleegkundig specialist nodigt de patiënt uit actief te participeren in het zorgproces. De verpleegkundig specialist vervult een voortrekkersrol en innoveert op het gebied van preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundig specialist werkt evidence-based in de complexe, directe patiëntenzorg. De verpleegkundig specialist heeft kennis van de principes van zelfmanagement en kan interventies uitvoeren met

10 een link naar preventie, gezondheidsbevordering en zelfmanagement. De verpleegkundig specialist draagt zorg voor effectieve communicatie met de patiënt en maakt gebruik van informatie- en communicatietechnologie. De verpleegkundig specialist werkt evidence-based en kan wetenschappelijke uitkomsten met betrekking tot gezondheidsbevordering en zelfmanagement vertalen naar de patiëntenzorg. De verpleegkundig specialist kan resultaten van epidemiologisch onderzoek interpreteren. Dit alles betekent dat de verpleegkundig specialist nieuwe gezondheidskundige of zelfmanagementinterventies kan ontwikkelen op basis van resultaten van toegepast wetenschappelijk onderzoek. De verpleegkundig specialist besteedt specifieke aandacht aan moeilijk bereikbare groepen. De verpleegkundig specialist kan in het licht van de voorbehouden handelingen informed consent effectief aanwenden.