No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.

Transcriptie

1 Bdat vr ht dwlad va dit artil. D artil uit d (li)tijdschrift va Uitgvrij Bm zij autursrchtlij schrmd. U ut r atuurlij uit citr (vrzi va rvrmldig) maar vr rprducti i wl vrm da mt tstmmig aa d uitgvr wrd gvraagd. Bhuds d i f rachts d Auturswt va 1912 gstld uitzdrig mag its uit dz uitgav wrd vrvlvudigd, pgslag i gautmatisrd ggvsstad, f paar gmaat, i ig vrm f p ig wijz, htzij ltrisch, mchaisch dr ftpië, pam f ig adr mair, zdr vrafgaad schriftlij tstmmig va d uitgvr. Vr zvr ht ma va pië uit dz uitgav is tgstaa p grd va artil 16h t/m 16m Auturswt 1912 j. Bsluit va 27 vmr 2002, St 575, dit m d daarvr wttlij vrschuldigd vrgdig t vld aa d Stichtig Rprrcht t Hfddrp (pstus 3060, 2130 KB, f ctact p t m mt d uitgvr vr ht trff va rchtstrs rglig i d zi va art. 16l, vijfd lid, Auturswt Vr ht vrm va gdlt() uit dz uitgav i lmlzig, radrs adr cmpilatiwr (artil 16, Auturswt 1912) a m zich wd tt d Stichtig PRO (Stichtig Pulicati- Rprductircht, pstus 3060, 2130 KB Hfddrp, N part f this may rprducd i ay way whatsvr withut th writt prmissi f th pulishr. if@mamstrdam.l

2 251 Amari Hus Christlij vadrladrs. Gdsdist, urgrschap d Ndrlads ati ( ) Wrldilith pp. 19,90 ISBN D r is zwrfst dr Grg Haric Bijzdr hglraar gschidis aa d Thlgisch Uivrsitit Kamp dirctur va ht Histrisch Dcumtatictrum vr ht Ndrlads Prtstatism va d Vrij Uivrsitit Amstrdam. Afglp augustus was r tmtig tuss vrtgwrdigrs va d Prtstats Kr i Ndrlad (PKN) aatal vrzittrs va pliti partij. Ht drwrp was d rlati tuss r staat, glf pliti. CDA-vrzittr Ptr va Hswij spra r vlgs d Niuwsrif va d partij d hp uit dat d r vauit hu ig psiti tr lijv ij maatschapplij vraagstu. Ht CDA hcht str aa d sigal di vauit d r ggv wrd. Vridlij wrd mt schrp radj. Kr zij lagrij vr ht CDA, mits z maatschapplij tr lijv (dat is lij it vazlfsprd) mits z hu plaats ( dat is lij it vazlfsprd). Va Hswij is it d ig CDA r di gclausulrd sprt vr d rlati tuss r pliti. Miistr Dr hft mrmal lmtd dat d r its adrs is da pliti partij dat ht lagrij is hldr t zij mtrt dit drschid. Hij dt dat dr d r t vrid mt ht slutlwrd aastlifd d pliti mt puli vratwrdlijhid. Wat dit vrschil tt l dr mr i 2005, t Dr pmrt dat r it di m t wr aa ht illgaal pvag va uitgprcdrd asilzrs di ht lad uit mt dat z zich it dirct mt ht armdlid hr t mi, maar dat via pliti partij mt d. Ht is lvswaardig als r hu maatschapplij trhid t, maar dat gaat vlgs ht CDA it altijd p d juist mair. Dat is its iuws. D rlati tuss d r d pliti ( d samlvig) is igwildr wsti gwrd sids d Ndrlads staat g vrrcht grfrmrd (ftwl prtstats) r mr t. Dit is ht gval sids 1796, mr da tw uw gld dus, maar sidsdi is d psiti va all r va d syagg, tmpl ms i ht puli dmi paald. Er is g mschrv puli psiti vr d r, zals ijvrld i Eglad f i Scadiavië ht Christ Dmcratisch Vrig Witr 2009

3 252 Grg Haric sprt Christlij vadrladrs. Gdsdist, urgrschap d Ndrlads ati ( ) ati id maat tvs d gdsdistvrijhid ivrd, std d r vr tw vrag: h gaa w s tt ht puli dmi vrhud als r g ad mt d staat mr is, h gaa w s tt laar vrhud als all r vr d wt glij zij? D iuw situati was va igrijpd tis vr ijvrld d Rms-Kathli Kr. Di r was vr ht rst sids uw vrij m haar rlij structuur i Ndrlad i t vr. Daar lit z g gras vr gri i 1853 wrd d isschpplij hiërarchi hrstld. D iuw situati was igrijpd vr d r di zich i 1834 vlgd jar hadd afgschid va d Hrvrmd Kr vrvlgd war mdat z wigrd rig aa t vrag ij d vrhid. Nt als d rms-athli vrwlmd zij d schidig va r staat luidd vr h liprid i als vrij r. Maar d tw gmd vrag war ht urgtst vr d Hrvrmd Kr, di tt vr rt d puli r was gwst dus it mt adr r had hv r. Nu mst z zich ralisr dat d samlvig f d ati it lagr christlij was, maar dat r all grp christ war i d ati da g christ va allrli gadig. Ht puli dmi vil dus it lagr i d rig va d r, maar lag daaruit. E aazilij dl va d hrvrmd hft tt dip i d twitigst uw it rust i dz grdwttlij hrvravlig. Ndrlad was lf i hu g prtstats ati d Hrvrmd Kr was d vlsr. Erst td dit wrd dat ht Ndrlads vl i zij war gdaat hrvrmd was (daar hrd d rms-athli ijvrld it ij, d Afgschid war dwaallicht), latr, t a 1886 midr da d hlft va d Ndrladrs g lid was va d Hrgval is r is adrs da i Duitslad g puli rl vr rligi mschrv i z wtt f vrgud dr gwt. D huidig discussis vr rligi i ht puli dmi illustrr ht Ndrlads prlm dat rligis aar hu aard ht puli dmi isluit, maar dat rligis r g rd puli plaats h. Ng stds is vr vl dirct tr duidlij wat d puli psiti va d r sidsdi is. Da wr war z t wiig maatschapplij tr i d g va christlij plitici, da wr t vl i d g va rld, mgrd, da wr dacht d r vr d ati t u spr da wr wrd d schidig va r ati plit. Bi d grfrmrd f hrvrmd r wrdt sids d gtid uw mt ht prlm va d rlati tuss r, urgrschap ati gwrstld daarvr gaat ht prfschrift Christlij vadrladrs dat Amari Hus gi dit jaar vrddigd. Hus cctrrt zich p d Ndrlads Hrvrmd Kr i d twd hlft va d gtid uw. Dat war d rst dcia a d ivrig va d grdwt va 1848, waari d schidig va r staat dfiitif wrd vltr. Achtr ht wtsartil schuilt wrld va gdacht rvarig. D r daarva is dat ht sf dr was gdrg dat r rligi did t wrd drschid va staat, samlvig urgrschap. Dat was iuw pratij, wat i Eurpa gld tt vr rt algm ht izicht dat staat r sam Gds gzag p aard vrtgwrdigd vr di fucti als Siams twlig mt laar war vrd. Christdm samlvig christdm staat vil sam. T d grdwt va 1848 aa di situ- Christ Dmcratisch Vrig Witr 2009

4 Grg Haric sprt Christlij vadrladrs. Gdsdist, urgrschap d Ndrlads ati ( ) 253 vrmd Kr dz prtti milij vl t hud was, td ht dat dz r zich p ht ghl vl richtt haar gstlij lag hartigd. Dz vlghud vrtuigig mt it wg dat hrvrmd wl dglij ispld p d vradrd wrlijhid dat is ht prcs dat Hus schrijft. Om d stratgië t t di daart wrd ghatrd, s zij aatal gurtiss uit, zals ht hrstl va d isschpplij hiërarchi, d pmst va d iwdig zdig d strijd m d plaats taa va d r. Dz drwrp ra d grt vrag va d r i d ati va a 1848: h vrhud d r zich tt laar, tt ht puli dmi dat is vraag di d r latr pas tdt tt zichzlf? Ht hrstl va d isschpplij hiërarchi i 1853 was vr hrvrmd rd tt alghl milisati. Nu d rmsathli it mr mt hulp va d staat uit ht puli dmi ghud d wrd, maar juist ruim aa hadd grg, wrd vr ht rst rld pgrp zich gzamlij tg d aartsvijad twr t stll. Nit d staat, maar d hrvrmd zlf mst u ht prtstats vadrlad viligstll; it fysi (hwl gwld sms drigd), maar symlisch, mt ptitis tg d rgrig i d zgaamd Aprilwgig va D Hrvrmd Kr spld activ rl i dit vrzt schaard zich i vijf jaar a d ivrig va d schidig va r staat it lagr aa d at va d staat, maar aa d zijd va ht vl. Ht wrd vlsr was mdr grip d fact d pvlgr va ht grip staatsr. Liral als Thrc dacht dat d ati mt d staat samvil, maar d hrvrmd td i d Aprilwgig dat d ati vlr dr d hd va d r std. Zlag zich g zlfstadig pliti dmi twild had (dat duurd tt l dcia a 1848) vrtgwrdigd d Hrvrmd Kr d ati (di vlgs haar prtstats was) tgvr d staat. Dit was iuw stratgi va d Hrvrmd Kr m tuss all rgtschapp i d rst vil i d ati t lijv spl. D vrschuivig va staat aar vl td vr d Hrvrmd Kr vrschuivig va istituut aar gmschap. Ht gig it zzr m d r als istituut (dat had sids 1848 g puli psiti mr) als wl m ht glf als maatschapplij macht. Daarm wam lmt v dat vaaf d jar drtig dr d prtstats Rvilwgig aar vr was gracht. Kig Willm I had d Hrvrmd Kr vaaf 1816 i dist will stll va ht urgrschap: daar mst d Ndrladrs d mrl pvdig rijg di h tt lifdadig urgrs zu ma. Nu d r g fucti va d staat mr was, wrd d zlfstadig rl va ht glf drd. Lifdadighid was vlgs O.G. Hldrig (pp ) g uitvlisl va gd urgrschap, maar va glf. Ht dl va d r mst zij: urgrs tt ht christlij glf r. Dit stadput hild implicit d rig i va d i d iuw grdwt vrwrd wrlijhid dat christdm vadrlad it lagr samvil. Ht vrschil tuss id wrd a 1848 mr zichtaar. Lifdadighid wrd sidsdi fd i algm vrigig i christlij vrigig, wat dugdzaamhid was its adrs da rig. Er tstd i d atial gmschap dus christlij gmschap, di md gstimulrd dr vrtrd ifrastructuur sllr vridig (vral d Christ Dmcratisch Vrig Witr 2009

5 254 Grg Haric sprt Christlij vadrladrs. Gdsdist, urgrschap d Ndrlads ati ( ) rthdx rgaisatis rsultrd i mi f mr zlfstadig rthdx gmschap mt ladlij (dr mig hrvrmd ij vrur gmd: atial) ijmst, zals d sids 1863 jaarlijs ghud zdigsfst mt duizd zrs. Hus schrijft dz gmschap als wlhaast arcadisch rthdx wrld, it gasrd p lal grz stadsdrschid, maar uitsluitd p glf ( ) it gricht p dirct macht. Ht was p gmschap, it p éé put rgaisatrisch vrard (pp ). Dz gmschap prt zich it tt hrvrmd, maar slt rthdx uit adr rgtschapp i. H zichtaardr dz gmschap chtr wrd, h mr zij d psiti va d r prlmatisrd. Vlgs smmig aahagrs va d mdr thlgi zu d r p mt gaa i d samlvig vrdamp i allrli lifdadighids- vrmigswr. D rthdx wild ht rlij istituut juist mr prfil gv i d samlvig, wat waar d staat ht glf it lagr vrddigd, mst d r vr dat glf staa. Maar d rthdx drigd mt hu vrigig hu ladlij gmschapsvrmig hus das i d plaats va d r t trd. Trwijl d staat lijs wtgvig stds mr afstad am va ht christlij aratr va d ati, wrd d rthdx-prtstats gmschap stds mr zichtaar ij tgstadrs als t dat d christlij ati g wl dglij std. Maar h di gmschap haar mvag ivld atiaal tt gldig rg zdr d i zichzlf vrdld r t adl? Hir g d hrvrmd machiri, z succsvl i haar vrtlig va d gvls va d ati tgvr d staat adr rgtschapp, i haar draalg va sprwg) rap vrm rg. I m wust vrigig, mdat d wdig va d r va d staat aar ht vl td dat it lagr all prdiat pwt tt rig, maar dat d rld dat i vrigigsvrad gig d vaglisati dr rld was sids d grdwt va 1848 tgstaa. Hu izt was hard dig, wat drdat rligi p vrij mart was gwrd, wam d r prfssil maracht trt m d rld ij d ccurrt wg t hud adr Ndrladrs ij d ccurrt wg t hal. Nit via ht istituut, maar via haar ld mt d dschap va glf rig maat d Hrvrmd Kr zich dus rd i d samlvig. D vlgs Hus vlal rthdx rld rgaisrd zich i d typisch gtid-uws vrm va d vrigig, di vaa lsstd va d r. Dz vrigig prrd i ht puli dmi mt als dl ms t r tt d r t rg. Mt hu activitit rrd dz christ Ndrlad tt i d uith, maar hu activitit had zij wrslag i d r zlf. Wi prpt tt rig zgt it all dat imad mt glv, maar wat hij glv mt: ht gig it mr m ht vrm va urgrs, maar va christ. Prlm was chtr dat i d r ighid std vr wat r glfd mst wrd. Aa z r hadd d vaglisrd vrigig it vl dus rip di d r p tt schrpr lijd stadput. Z ztt di prp i d jar zstig via hu vrigig racht ij, zdat ht dl va rig uit d r plaatsmaat vr vrstrig va d prtstats rthdxi i d Hrvrmd Kr. Hus tgt dat dit cglmraat va Christ Dmcratisch Vrig Witr 2009

6 Grg Haric sprt Christlij vadrladrs. Gdsdist, urgrschap d Ndrlads ati ( ) 255 drigig i d samlvig via haar ld, t hapr. J prft Hus tlurstllig als zij stlt dat dr ht ptrd va Araham Kuypr di rd gmschap tlr is ggaa. Maar z drt t wiig dat di rd gmschap it vrdr zdr d vraag t atwrd wat d r is waarvr zij g dit i ht puli dmi, sids zij i 1848 ls va d staat was graat i d ati diffuus drigd t wrd. Ht stadput va Kuypr i dz is al var licht. Hij wst li, lrstllig lijd r di i d samlvig all zichtaar was via d rld mt hu christlij rgaisatis. Via di mwg wild hij d hrrstig va d ati wrstllig. Hus licht i haar ht vl midr d stadput va d rthdx-hrvrmd, zij dus di wl rthdx war, maar it i 1886 mt Kuypr d Hrvrmd Kr vrlit. Zij vat hu stadput sam als: gtuig vr Gd vadrlad. T Kuypr zag h li zij zuivr r was gwrd, wrd d hrrstig pr-mmripst. Kr ati hadd vaaf d jar 1890 ij hm it vl mr mt laar t ma d pliti had i d twitigst uw all last va zij r als d daar gvrd strijd m d lijd lr drigd vr t slaa aar d pliti partij. Drs schidig tuss d taa va d pliti di va d r mt ij Kuypr vadaa. Z dacht d rthdx hrvrmd it. Daar std d hid va d r v haar zuivrhid daar lf d r p d ati tr. Dz grp maat dus a 1886 iuw wgig, va d imagiair rthdx-prtstats gmschap va Hus aar d ccrt Hrvrmd Kr. D zdigsfst war vrtaa hrvrmd fst, maar z lv ati- D racht va dit ligt i ht licht va d grt rl va rligi ij d twilig va ht urgrschap a 1848 aal ht. Z gig d Hrvrmd Kr d twitigst uw i mt d prtti dat zij atiaal lag hartigd. Nit argumtrd, maar gtuigd d Hrvrmd Kr zich mt l puli aaglghid mi zdr puli vratwrdlijhid t drag. E daarm zij w i ht spaigsvld trug dat Va Hswij lags i vridlij wrdig aaduidd. D racht va Hus ligt i ht licht va d grt rl va rligi ij d twilig va ht urgrschap a Mt am d rst hfdstu va haar zij wat dit trft csistt id. Midr duidlij is h d i d jar zstig va d gtid uw maal gvrmd rthdx-prtstats gmschap haar iglij thma zich vrhudt tt ht ccrt rlij istituut. Zij lijt d tmalig discussi daarvr als vrvuilig va d rthdx gmschapszi t schuw, trwijl d actul vrhudig tuss r pliti partij r samlvig aar discussi vr d ccrt plaats taa va d r dt vrlag. Di discussi is a 1848 it grdig gvrd, al mdat imad f its vauit d samlvig d r daart prst. D r is, i d Ndrlads samlvig va a 1848 aa zichzlf vrglat, tt zwrfst gwrd, vr haar psiti i ht puli dmi staat g vvl duidlijhid als mdi Christ Dmcratisch Vrig Witr 2009