Het politiebataljon Amsterdam;

Transcriptie

1 Het politiebataljon Amsterdam; Een onderzoek aan de hand van drie onderwerpen naar een gesloten eenheid tijdens de Tweede Wereldoorlog. Steven Sietsma, Masterscriptie geschiedenistraject: Holocaust en genocidestudies. Begeleider: dr. W. ten Have. 29 juli 2009.

2 Inhoudsopgave. Inleiding Onderwerp Onderzoeksvragen Gebruikte bronnen Opzet... 8 Hoofdstuk 1: De reorganisatie van de Nederlandse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog De Nederlandse politie De situatie in Amsterdam Het politie-opleidingbataljon in Schalkhaar Hoofdstuk 2: De organisatie en taken van het politiebataljon Amsterdam Organisatie De taken van het politiebataljon Amsterdam Het oppakken van joden door het politiebataljon Amsterdam Hoofdstuk 3: Ideologie op de politiekazerne van het politiebataljon Amsterdam Onderwijs aan de politiekazerne Vorming van de manschappen van het pba Andere aanwijzingen Hoofdstuk 4: Het sociale leven bij het politiebataljon Amsterdam Het functioneren van de manschappen; over fanatisme, gedrag en houding Gemeenschappelijkheid Het plaatsen en overplaatsen van personeel en het einde van het pba Conclusie Bibliografie Literatuur: Archief:

3 Inleiding. 1. Onderwerp. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn in het door nazi-duitsland bezette deel van Europa ongeveer zes miljoen joden vermoord. Een zwarte bladzijde in de geschiedenis van Duitsland en Europa. Bij de organisatie en uitvoering van de genocide heeft nazi-duitsland hulp gekregen van mensen en organisaties in de bezette landen. In Nederland is, in vergelijking met de ons omringende landen, een zeer groot gedeelte van de joodse bevolking weggevoerd en vermoord. Uit onderzoek blijkt dat bijna 75 % van de joden uit ons land zijn omgekomen. 1 Ook in Nederland hebben mensen en organisaties van eigen bodem bijgedragen aan de uitvoering van de vervolging van de joodse bevolking. Een interessant gegeven, omdat het antisemitisme in Nederland weinig aanhangers had en hier weleens de gedachte leeft dat iedere opa in het verzet heeft gezeten. Joden werden zelf gedwongen mee te werken, maar ook een organisatie als de Nederlandse Spoorwegen heeft haar steentje bijgedragen en vervoerde joden naar het concentratiekamp Westerbork. 2 In zijn literatuurstudie over de jodenvervolging in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, Slachtoffers en overlevenden, stelt Bob Moore dat er vier elementen kenmerkend voor de situatie in Nederland waren en van doorslaggevend belang voor de overlevingskansen van joden hier. 3 Ten eerste was dat de specifieke positie en het relatieve gezag van het personeel dat binnen het Duitse bestuur de vervolging van de joden behandelde. Ten tweede de rol van het Nederlandse ambtelijke apparaat bij het verwezenlijken van de Duitse doeleinden, voornamelijk via de bevolkingsregistratie. Ten derde het inzetten van de Nederlandse politie tegen de joden en ten slotte het gebruik van gespecialiseerde jodenjagers om onderduikers op te sporen. In mijn scriptie wil ik onderzoek doen naar één specifieke organisatie binnen één van de vier elementen die Moore noemt. Het element waar ik mij op richt is de politie. Na de bezetting van Nederland had zij het niet makkelijk en was in een ingewikkelde positie terecht gekomen, voor de meeste agenten gold echter: het leven gaat door en de overheid blijft de 1 H. Flap en M. Croes, Wat toeval leek te zijn, maar niet was; de organisatie van de Jodenvervolging in Nederland (Amsterdam 2002), p Zie bijvoorbeeld: N. van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 1997). 3 B. Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland (Amsterdam 1998), p

4 overheid. Dit wil ik illustreren aan de hand van een citaat: In mei 1940 heb ik als soldaat gevochten voor ons land, in de zomer daarna begon ik mijn loopbaan bij de Nederlandse politie. Voor mij was de koningin mijn staatshoofd, niet de Duitse bezetter. Op 14 mei heeft de Majesteit een proclamatie uit doen gaan en daaruit wil ik graag iets voorlezen: Daar waar de overweldiger heerscht, moeten de plaatselijke burgerlijke overheden alles blijven doen wat in het belang der bevolking nuttig kan zijn, en in de eerste plaats medewerken, tot het bewaren van orde en rust. 4 Dit citaat is afkomstig uit een boek van Anna Timmerman over herinneringen van ooggetuigen aan de jodenvervolging in Nederland. Het hoofdstuk waar ik uit citeer heet Politieman in oorlogstijd. De geïnterviewde, K. ten Haken, beschrijft het uitvoeren van zijn werk als laveren tussen landsbelang en eigen veiligheid. Hij zag het als zijn opdracht mee te werken met de bezetter om de rust te bewaren in het belang van het Nederlandse volk. Hij wijst erop dat hij het grootste deel van de tijd bezig was met gewoon politiewerk, zoals dat er ook was toen het land niet bezet was en slechts een enkele maal betrokken is geweest bij de jodenvervolging. Het beeld dat hieruit naar voren komt, is dat van een agent die handelde in, wat hij zag als, het landsbelang en nu en dan onder druk van de bezetter tegen zijn zin meewerkte aan diens politiek. Toch bestaat er ook een ander beeld van de Nederlandse politie. Dat van foute agenten die alleen maar joden arresteerden, zoals Ten Haken het verwoordt. 5 Het politiebataljon Amsterdam (pba) behoorde zeker tot de organisaties waarover dit beeld bestaat. Tijdens de tweede wereldoorlog maakten zij deel uit van het Amsterdams politiekorps. Guus Meershoek beschrijft in zijn boek Dienaren van het gezag hoe na de februaristaking onder leiding van de pro-duitse, oud KNIL-officier Sybren Tulp een sleutelrol was weggelegd voor het Amsterdamse politiekorps bij de deportatie van de joodse bevolking. 6 Vanaf augustus 1942 haalden gewone agenten en gewone inspecteurs joden uit hun huizen, waarbij slechts een enkeling dienst weigerde. Ook het pba werd bij deze taak betrokken. In de maanden erna zou dit steeds intensiever gebeuren tot het in februari 1943 van de taak ontheven werd. Deze militair georganiseerde en ogende, gekazerneerde eenheid pakte uiteindelijk ongeveer een half jaar lang joden op en voerde hen weg. Maar ook het gewone korps bleef af en toe betrokken bij dergelijke acties. 4 A. Timmerman, Machteloos? Ooggetuigen van de Jodenvervolging (Amsterdam 2007), p A. Timmerman, Machteloos?, p Meershoek, Dienaren van het gezag. De Amsterdamse politie tijdens de bezetting (Amsterdam 1999), p

5 Het pba is de organisatie binnen de politie waar ik mij op wil richten en dus het onderwerp van mijn scriptie. Het politiebataljon lijkt tijdens de jodenvervolging in Amsterdam een flink aandeel te hebben gespeeld in het van huis halen en arresteren van joodse mensen. Dit doet vermoeden dat zij in de wetenschappelijke literatuur uitgebreid aandacht krijgt. Dit is echter niet het geval. In de literatuur is veel aandacht voor de jodenvervolging door de Duitse bezetter en de rol die de Nederlandse politie daarbij gespeeld heeft, komt daarin ook naar voren. Een studie die het pba centraal stelt, bestaat echter niet. Dat het pba een rol heeft gespeeld in de jodenvervolging is altijd duidelijk geweest. De eerste complete geschiedenis van de jodenvervolging in Nederland, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom van Jacques Presser uit 1950, maakte ook voor het eerst duidelijk welke rol de Nederlandse politie gespeeld heeft in deze afschuwelijke gebeurtenis. 7 In het werk van Presser wordt ook het pba genoemd al is het erg fragmentarisch en oncompleet. In het levenswerk van Lou de Jong Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, komt de Nederlandse politie tijdens de bezetting en haar rol in de jodenvervolging uiteraard ook aan bod. 8 Maar een veelomvattend werk als dat van De Jong kan niet uitgebreid aandacht aan het pba besteden. Bovendien staat het onderwerp Nederlandse politie bij De Jong erg in het teken van collaboratie en verzet, waardoor waardeoordelen een rol in zijn werk spelen. Met het werk van Presser en De Jong was duidelijk dat de Nederlandse politie een rol had gespeeld bij de jodenvervolging in Nederland. Voor latere onderzoekers een interessant onderwerp, zodat er nog een aantal belangrijke studies zijn uitgegeven waar het pba in voorkomt. Interessant is bijvoorbeeld de studie De Schalkhaarders van Jan Jaap Kelder. 9 In dit proefschrift heeft Kelder geprobeerd de basis bloot te leggen van de negatieve, minder negatieve en positieve waardeoordelen over Schalkhaarders (politiemensen die zijn opgeleid bij het politie-opleidingsbataljon daar). 10 Het pba neemt in deze studie een prominente plek in, door de hoeveelheid Schalkhaarders die er naar toe zijn gestuurd. De eerder genoemde studie van Guus Meershoek is het belangrijkste werk waarin het politiekorps van Amsterdam en het politiebataljon aan de orde komen. In deze studie staat echter de geschiedenis van het hele Amsterdamse politiekorps centraal, waar het politiebataljon op zich maar een klein deel 7 J. Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom ( s-gravenhage 1965). 8 L. de Jong, Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Den Haag ). 9 J. J. Kelder, De Schalkhaarders. Nederlandse politiemannen naar nationaal-socialistische snit (Utrecht 1990). 10 J. J. Kelder, De Schalkhaarders, p

6 van uitmaakte. In het boek gaat Meershoek in op het oppakken van joden door en de organisatie van het pba. Het meest recente werk over een politiekorps tijdens de bezetting is Handhaven onder de nieuwe orde. De politieke geschiedenis van de Rotterdamse politie tijdens de Tweede wereldoorlog van Frank van Riet. 11 Een zeer uitgebreid en omvangrijk werk, waarin Van Riet probeert dan een zo compleet mogelijke geschiedenis van het Rotterdamse politiekorps in bezettingstijd te schrijven. Interessant is dat hij zijn onderwerp breed benadert en ook ingaat op de veranderingen bij de Nederlandse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het pba komt een aantal keer in het werk van Van Riet naar voren, maar daarbij baseert hij zich voornamelijk op het werk van Meershoek. In mijn scriptie wil ik in tegenstelling tot de besproken literatuur wel het pba centraal stellen. Aan de hand van literatuur en onderzoek in het Stadsarchief van de Gemeente Amsterdam wil ik een antwoord vinden op mijn onderzoeksvragen Onderzoeksvragen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte het politiebataljon Amsterdam, zoals gezegd onderdeel uit van het Amsterdams politiekorps. Het is bekend dat het om een gekazerneerde eenheid ging, die op last van de Duitse bezetter was opgericht en bestond uit manschappen die een op militaire leest geschoeide opleiding hadden genoten, waarin ook nationaalsocialistische beïnvloeding een rol speelde. Gegevens waaruit blijkt dat de eenheid anders was dan de gewone politie van het Amsterdamse politiekorps. De hoofdvraag van mijn scriptie luidt daarom: Wat is het specifieke karakter van het politiebataljon Amsterdam in vergelijking met de gewone politie van het Amsterdams politiekorps? Om een antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag, heb ik een drietal belangrijke onderwerpen onderscheiden, waarop het pba zou kunnen verschillen met de gewone politie. Deze drie onderwerpen zijn geoperationaliseerd in deelvragen, bij het beantwoorden van deze vragen ontstaat een niet-chronologische geschiedenis van het pba. Het breed beantwoorden van deze deelvragen helpt om het antwoord te vinden op mijn hoofdvraag. Het politiebataljon Amsterdam komt in mijn scriptie dus puntsgewijs, per onderwerp, aan bod. 11 F. A. M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde. De politieke geschiedenis van de Rotterdamse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog (Zaltbommel 2008). 12 Voor informatie zie: 6

7 Een voor de hand liggend en tegelijk veelzeggend onderwerp zijn de taken die het pba kreeg om uit te voeren. De eerste deelvraag is dan ook: Welke opdrachten kreeg het politiebataljon Amsterdam? Uit de literatuur is bekend dat het betrokken is geweest bij de jodenvervolging en daarbij mensen van huis heeft gehaald. Interessant is te weten hoe deze avonden verliepen, maar ook andere taken zeggen iets over het (beoogde) karakter van het pba. Een volgend onderwerp dat interessant is te onderzoeken is de ideologie, zeker aangezien het pba op initiatief van de bezetter is opgericht en alleen tijdens de Tweede Wereldoorlog bestaan heeft. Het was onderdeel van het Amsterdams politiekorps en een Nederlandse eenheid die bestond uit Nederlandse agenten. De vraag die ik me hierbij stel is: Welke rol speelde ideologie bij het pba tijdens haar bestaan? Ik ben me ervan bewust dat het bijna onmogelijk is aan de hand van archiefmateriaal te zeggen of er sprake was van beïnvloeding door ideologie. Maar dan nog is het interessant te kijken naar mogelijke aanwijzingen hiernaar tijdens de opleiding en het operationele bestaan van het pba. Werden zij bijvoorbeeld onderwezen in de nationaal-socialistische leer. Dit zegt mijns inziens namelijk iets over de betekenis en positie van en bedoeling met het bataljon. Een groot gedeelte van dit hoofdstuk gaat echter ook over gewoon (niet strikt ideologisch) onderwijs, om een verschil te kunnen ontdekken met de gewone politie. Deze deelvraag wordt dus zeer breed onderzocht. Het derde onderwerp dat ik onderscheid, plaats ik onder de brede noemer: het sociale leven. Van het bataljon is bekend dat het een gekazerneerde eenheid was, de leden leefden dus in een collectief. Dit zegt iets over het karakter van de eenheid en roept vragen op met betrekking tot de leden. De deelvraag die ik hierbij stel: Was er iets als een korpsleven, dat zorgde voor een groepsdynamiek? Ook deze vraag zal ik breed beantwoorden, waarbij wordt ingegaan op het functioneren van de leden, zaken die gemeenschappelijk plaatsvonden en het verloop bij het pba. 3. Gebruikte bronnen. De informatie die gebruikt is voor het schrijven van deze scriptie komt zowel uit primaire als secundaire bronnen. De belangrijkste werken die als secundaire bronnen zijn gebruikt zijn hierboven aan bod gekomen. De secundaire bronnen worden in mijn scriptie vooral gebruikt om uiteen te zetten hoe de opleiding eruit zag die de manschappen genoten voor ze in Amsterdam kwamen en een beschrijving te geven van de reorganisatie van de Nederlandse 7

8 politie tijdens de Duitse bezetting. Zaken dus die niet direct te maken hebben met het pba in Amsterdam, maar wel belangrijk zijn om een antwoord te vinden op de hoofdvraag. Een belangrijk gedeelte van mijn scriptie bestaat uit onderzoek in primaire bronnen, onderzoek in archieven. Deze komen uit het Archief van de Politie dat te vinden is in het Stadsarchief van de Gemeente Amsterdam. 13 Onder toegangsnummer 5225 (Archief van de Politie), inventarisnummers: zijn de gegevens over het politiebataljon Amsterdam verzameld. Maar ook andere inventarisnummers zijn opgevraagd en onderzocht wanneer er iets over het pba te vinden zou kunnen zijn. Interessant (en door mij veel gebruikt) is een rapport over de geschiedenis van het pba van 3 juni 1949, geschreven door commissaris van politie J.H. Heyink. Opgemerkt moet worden dat deze geschiedenis vaak in het teken staat van de tegenstelling tussen meewerken en saboteren en in die zin vanuit een naoorlogs perspectief is geschreven. 14 Uit deze bronnen is veel interessante informatie te halen, maar de interpretatie van de gevonden informatie is niet altijd eenvoudig. Ook primaire bronnen zijn met een bepaald doel geschreven. Het doel van de schrijver beïnvloedt de toon en inhoud van een rapport of brief. Informatie kan zijn aangepast, aangedikt, afgeslankt of weggelaten. Als daar aanwijzingen voor of gedachten over zijn, zal dat aangegeven worden bij het presenteren van de informatie. 4. Opzet. In de paragraaf waarin de onderzoeksvragen uiteen zijn gezet, wordt aangegeven dat het onderzoek naar het pba is verdeeld in drie onderwerpen. Daarnaast zijn voor het onderzoek zowel primaire als secundaire bronnen gebruikt. Het eerste hoofdstuk is geschreven aan de hand van secundaire bronnen. Het tweede, derde en vierde hoofdstuk presenteren de gevonden informatie bij het onderzoek in het Stadsarchief van de Gemeente Amsterdam. Het onderwerp van hoofdstuk 1 is de reorganisatie van de Nederlandse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hierbij komt de oprichting van de gesloten eenheden aan de orde, de situatie in Amsterdam, maar ook de opleiding die de manschappen in Schalkhaar doorliepen voor zij gedetacheerd werden bij een gesloten eenheid. Mijns inziens is het belangrijk om kennis van deze ontwikkelingen te hebben om iets te kunnen concluderen over het specifieke karakter van het politiebataljon Amsterdam. Deze onderwerpen zijn terug te 13 Voor meer informatie zie: 14 SAA (Stadsarchief van de Gemeente Amsterdam), (toegangsnummer:) 5225, (inventarisummer:) 2998 Uittreksel:Geschiedenis van het Politie Bataljon Amsterdam (P.B.A.),

9 vinden in verschillende gedegen literatuurstudies en deze hoofdstukken zijn daarom geschreven aan de hand van literatuuronderzoek. Hoofdstuk 2 gaat over onderwerpen die te maken hebben met de taken die het pba heeft uitgevoerd. In dit hoofdstuk komt het ophalen van joden door het pba aan de orde, maar ook andere taken die het pba heeft uitgevoerd. Het hoofdstuk begint met de uiteenzetting van de organisatie bij het pba. De eventuele rol die ideologie gespeeld heeft bij het pba is het onderwerp van hoofdstuk 3. Belangrijk bij het onderzoek naar ideologie is het onderwijs dat gegeven werd aan de politiekazerne in Amsterdam. Een aparte paragraaf is gewijd aan de informatie die bewaard is gebleven van zogenaamde vormingslessen, een volgende paragraaf is gewijd aan andere zaken die de manschappen kunnen hebben beïnvloed. Hoofdstuk 4 behandelt het sociale element, waarbij wordt ingegaan op het functioneren van de manschappen, zaken die met gemeenschappelijkheid te maken hebben en het verloop van de manschappen bij het pba. In deze laatste paragraaf komt ook het einde van het pba aan bod dat nog niet eerder goed beschreven is. Vooral in het jaar 1944 liet de stemming, bezien vanuit de ogen van de bezetter, te wensen over. Door de nodige maatregelen hiertegen, is het pba in dat jaar uiteindelijk opgeheven. In de conclusie geef ik vervolgens antwoord op mijn onderzoeksvraag. Ook wordt kort ingegaan op de chronologie van de gebeurtenissen bij het pba en worden een aantal momenten uitgelicht die belangrijk waren voor de geschiedenis van de eenheid. 9

10 Hoofdstuk 1: De reorganisatie van de Nederlandse politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. 1. De Nederlandse politie. In 1936 kreeg Heinrich Himmler van Adolf Hitler het gezag over de gehele politieorganisatie van nazi-duitsland. 15 Hij werd hiermee Reichsführer-SS und Chef der Deutschen Polizei, baas van een de van de machtigste organisaties in het Derde Rijk die zichzelf aanduidde als SS en politie. 16 Het politiebestel was met veel verschillende taken belast zoals de bewaking van Adolf Hitler, de vorming van een militair korps, het bespioneren van medeburgers, het neutraliseren van mensen die geacht werden een gevaar voor land of regering te vormen en daarnaast het gewone politiewerk. Om al deze taken uit te voeren was de SS en politie opgesplitst in allerlei suborganisaties. 17 Himmler kon na zijn benoeming de politie inrichten naar zijn eigen ideeën, eind 1936 bestond de Duitse politie hierdoor uit een deels gekazerneerde, geüniformeerde politie en een vernieuwde, gecentraliseerde recherche. Om aan het geheel van instanties leiding te kunnen geven, in het door territoriale expansie groeiende Duitsland, werd in 1938 de functie van Höhere SS- und Polizeiführer ingevoerd. De regionale leider van de politie, SS en concentratiekampen die rechtstreeks aan Himmler rapporteerde. 18 Tijdens de Tweede Wereldoorlog is in Nederland bij de politie een reorganisatie doorgevoerd op initiatief van de Duitse bezetter. Toen deze in 1940 Nederland binnenviel, trof zij een sterk verzuild en niet goed functionerend politiebestel aan. 19 De verschillende beroepsformaties, er was onder andere politie van gemeente, rijk en marechaussee, konden echter niet zomaar worden ontwapend. Het ontwapenen van de politie zou het ontstaan van chaos in de hand kunnen werken, niet ontwapenen bracht ook risico s voor de bezetter met zich mee, de wapens zouden immers in handen van de, voor hun, verkeerde mensen kunnen vallen. De burgerbevolking en politie hielden zich echter rustig dus waagde de bezetter het erop en liet de situatie zoals die was. 20 Het eerste echte deel van de reorganisatie kreeg pas 15 G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, in: J.C.H. Blom, Redenen van wetenschap: opstellen over de politie veertig jaar na het politiebesluit van 1945 (Arnhem 1985), p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie van de Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p

11 gestalte in mei Toen er werd gesleuteld aan de centralisering en militarisering van de Nederlandse politie. Dit zou men de eerste fase van de reorganisatie kunnen noemen. Uniformen van de Nederlandse politie werden aangepast (door het hele land kreeg men nu dezelfde) en militaire rangen werden doorgevoerd met de daarbij behorende kentekenen, al werden voorlopig die van het Nederlandse leger gebruikt. 22 Verder werden alle politieonderdelen en afdelingen ingedeeld in drie categorieën: ordepolitie, gecentraliseerde justitiële diensten (recherche) en administratieve diensten, hierdoor moest het politieapparaat beter gaan functioneren. 23 Tot die tijd werd, om zo efficiënt mogelijk met mankracht om te gaan, aan de organisatie van de politie zo min mogelijk veranderd. Slechts die zaken werden veranderd die voor een goed functioneren van de bezettingsmacht noodzakelijk waren. Pas in een later stadium van de bezetting werden de door de nazi s gewenste veranderingen doorgevoerd, die noodzakelijk werden geacht om op de lange termijn Nederland met Duitsland te laten versmelten. 24 Himmler had interesse in Nederland, hij zag er terrein om zijn macht en die van zijn organisatie te vergroten. In zijn zienswijze lag het voor de hand om, met het oog op de toekomst, in het Nederlandse politiewezen veranderingen door te voeren op organisatorisch en personeel gebied. Dit in tegenstelling tot de politiek van minimaal ingrijpen die door onder andere de Oostenrijker Seyss-Inquart, rijkscommissaris van het bezette Nederland, de bevelhebbers van de bezettingstroepen en economen bepleit werd. Seyss-Inquart had als taak namelijk meegekregen de orde te handhaven, het bedrijfsleven in te schakelen in de Duitse oorlogseconomie en de bevolking de illusie te bezorgen dat Nederland vrijwillig aansluiting zocht bij nazi-duitsland. 25 Doordat beide partijen niet genoeg macht hadden om hun wensen door te voeren, werd er niet voor een eenduidige aanpak gekozen maar waren de vernieuwingen halfslachtig. 26 In Nederland werd als Höhere SS- und Polizeiführer de Oostenrijker Hans Rauter aangesteld. Hij kon binnen het kader van de rijkscommissaris de Nederlandse politie en in 21 F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie de Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p. 251/ F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p. 147/ N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p

12 Nederland werkende Duitse politie instructies geven en was zaakwaarnemer van Himmler. 27 Hij wordt gezien als belangenbehartiger van Himmler. 28 SS-onderzoeker N.K.C.A. in t Veld stelt zelfs dat Seys-Inquart over Rauter niks te vertellen had en dat deze naar Himmler luisterde. 29 Rauter werd gedreven door groot-duits nationalisme, antisemitisme en haat tegen alles wat in zijn ogen links was, bovendien was hij gefascineerd door paramilitair optreden. Niet gehinderd door een groot eigen apparaat, was hij vrij om zich te richten op de grote lijnen en nam hij de rol van aanjager van de veranderingen aan. In Nederland dirigeerde Rauter drie takken van Duitse politie in Nederland. Zo beschikte hij over enkele eenheden en instanties van de Waffen-SS, een elitekorps dat samen met de Wehrmacht had gevochten en nu in noodsituaties kon optreden als oproerpolitie. Ten tweede was er een politieke recherche en inlichtingendienst, de Sicherheitspolizei en de Sicherheitsdienst beter bekend als de Sipo (SD) en vaak alleen SD genoemd. 30 Als derde was er de Ordnungspolizei (Orpo), waarvan Befehlshaber der Ordnungspolizei (BdO) Generalmajor Otto Schumann de leider was. De Orpo bestond uit een staf en vijf bataljons die verspreid over Nederland gelegerd waren. De Orpo hield toezicht op de Nederlandse politie en brandweer en de staf begeleidde, de door Rauter aangestuurde, reorganisatie van de Nederlandse korpsen. In Duitsland was de Ordnungspolizei de geüniformeerde straatpolitie, buiten Duitsland waren ze gestationeerd als gesloten en gekazerneerde politiebataljons. Zij werden voornamelijk ingezet wanneer er massaal moest worden opgetreden, bijvoorbeeld bij stakingen of razzia s. In Nederland werden zij vaak de Grüne Polizei of gewoon de groenen genoemd vanwege de kleur van hun uniformen. 31 Eén van de vijf bataljons was gekazerneerd in Amsterdam, het werd paraat gehouden als politiereserve en kwam vooral in actie om de Amsterdamse politie te controleren, bijvoorbeeld bij de controle op de verduisteringsvoorschriften. 32 Het lag in de bedoeling van de bezetter dat de Nederlandse politie belast bleef met de ordehandhaving, waardoor er weinig manschappen Duitse politie in Nederland gestationeerd zouden blijven. Alleen de Sipo (SD) zou zich met anti-duitse zaken bezighouden. De verwachte medewerking van de politie viel echter tegen, de meeste Nederlanders wilden niets 27 G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p. 125, N.K.C.A. in t Veld De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p. 250/ G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p

13 met de nieuwe orde te maken hebben. De Duitse instanties zich hierdoor noodgedwongen steeds meer met de ordehandhaving gaan bemoeien. 33 Hierbij kon Himmler zijn macht uitbreiden. Twee zaken waren voor Himmler vooral belangrijk, ten eerste dat de Nederlandse politie naast haar gewone werk even plichtmatig Duitse opdrachten zou uitvoeren, bijvoorbeeld het ophalen van Joden. Het tweede streven was de gelijkschakeling en aanpassing van de Nederlandse politie aan het Duitse model. Zijn ideaal was binnen het Derde Rijk een zelfstandige en soevereine SS- en politieorganisatie te besturen. 34 Rauter had de leiding over de Nederlandse politie geheel in handen en probeerde haar voor de SS te gebruiken als een soort paard van Troje. 35 Zoals gezegd trof de Duitse bezetter in Nederland een sterk verzuild politiebestel aan. Rauter kreeg te maken met een gedecentraliseerde organisatie met de nodige coördinatieproblemen. Dit was voor een fervent nationaal-socialist als Rauter onaanvaardbaar en hij wenste dan ook een einde te maken aan het langs elkaar heen werken en een nieuw stringent commando en controlesysteem. 36 Belangrijk voor hem was de vorming van een uniforme staatspolitie die onafhankelijk was van lokale belangen. Het plan van Himmler en zijn gevolmachtigde in Nederland was een programma van controle en uitvoering, hierbij beschikten zij dus over de Orpo. 37 In de zomer van 1941 opende de Nederlandse politie een nieuwe politieschool op initiatief van de bezetter: het politie-opleidingsbataljon (pob) in Schalkhaar (zie verder 3). De Schalkhaarders die slaagden voor de cursus werden in eerste instantie gebruikt om personeel te leveren voor een belangrijke nieuwigheid in het Nederlandse politiebestel, de zogenaamde gesloten eenheden. Dit waren bataljons, of compagnieën, die numeriek heel wat minder sterk waren dan gelijknamige eenheden in een leger, maar waar het gemilitariseerde element, dat de Duitsers toch al zo veel mogelijk in de Nederlandse politie aanbrachten, nog sterker was. De manschappen waren gekazerneerd en de bewapening en discipline leek zeer veel op die in het leger. Deze gesloten eenheden werden in acht grote steden gelegerd (waaronder dus Amsterdam: het politiebataljon Amsterdam). Deze gesloten eenheden moesten volgens In t Veld de kern vormen van de toekomstige Nederlandse orde-politie, 33 F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p N. K. C. A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p G. Hirschfeld, Bezetting en Collaboratie. Nederland tijdens de oorlogsjaren in historisch perspectief (Haarlem 1991), p G. Hirschfeld, Bezetting en Collaboratie, p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p

14 nauw verbonden met de SS en de Duitse zusterorganisatie. Maar voor het zover was, werden ze ook al ingezet, vooral voor onaangename acties, zoals het ophalen van Joden. 38 Om de veranderingen in goede banen te leiden was Rauter op zoek naar een Nederlander voor een hoge positie die niet alleen met de Duitsers wilde samenwerken, maar zich ook werkelijk inzette voor het komende Groot-Germaanse Rijk en de capaciteiten bezat om een slagvaardige SS-politieorganisatie naar Duits voorbeeld op te zetten. Deze vond hij in L. J. Broersen, jurist en lid van de Germaansche SS. 39 Broersen beschikte volgens Rauter over voldoende ideologische betrokkenheid en werd daarom in de zomer van 1941 aangesteld als gevolmachtigde voor de reorganisatie van de Nederlandse politie. 40 Hij had de ruimte om zelfstandig te werken binnen Rauters wensen. Het hoogtepunt van Broersens werk was de op 14 december 1942 uitgevaardigde Polizeiorganisationsverordnung waarmee een voorlopig eind kwam aan de reorganisatie, er werd in vastgesteld dat het hele politiebeleid in het bezette Nederland een staatsaangelegenheid was. 41 Hiermee werd aan de doelstelling voldaan om de Nederlandse politie naar Duits model in te richten. De verordening die op 1 maart 1943 in werking zou treden, maakte de secretaris-generaal van Justitie de hoogste instantie. 42 Ook op lager niveau had de verordening gevolgen, zo werd de macht van de burgermeesters ingeperkt en verloren de procureurs-generaal in de provincies hun politiële bevoegdheden. In Amsterdam, Rotterdam, Groningen, Arnhem en Eindhoven kwamen in hun plaats vijf politiepresidenten, dit waren allemaal voor Rauter betrouwbare nationaal-socialisten die het politiegezag hadden in hun gemeente en twee aangrenzende provincies De situatie in Amsterdam. De februaristaking was voor de bezetters de eerste echte gelegenheid om vast te stellen aan welke kant de Nederlandse politie stond en hoe loyaal zij aan de nieuwe macht was. De staking die ontstond in de morgen van 25 februari 1941 en twee dagen duurde, was een spontane betoging. Meer dan een staking was het een volksoploop, die een directe reactie was op de afsluiting van de jodenhoek in Amsterdam en de twee razzia s van de Ordnungspolizei een paar dagen eerder. Het sloot aan bij de groeiende weerstand onder de bevolking in het 38 N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p. 252/ N. K. C. A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p G. Hirschfeld, Bezetting en Collaboratie, p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p G. Hirschfeld, Bezetting en Collaboratie, p

15 begin van Ondanks dat deze onvrede bij de bezetter doorgedrongen was, werden de Duitse autoriteiten door het massale protest overvallen. 44 De Amsterdamse politie kwam 25 februari heel langzaam in actie en trad het protest welwillend tegemoet. De Duitse politie daarentegen trad hard op en schoot zelfs op het publiek. Eenheden van de Ordnungspolizei en van de Waffen-SS waren nadrukkelijk aanwezig in de stad en dreven menigten uiteen. 45 De bezetter was niet tevreden met het optreden van de Amsterdamse politie en beval hen harder op te treden. De 26 ste februari trad de Amsterdamse politie strenger op, dreef kleine demonstraties uiteen, maar verrichtte geen arrestaties ondanks de instructies. De commandant van de Ordnungspolizei liet s middags nogmaals weten dat er harder moest worden opgetreden, waarna de Amsterdamse politie een tiental personen wegens aansporen tot voortzetting van het protest arresteerde. 46 Nadat de februaristaking was neergeslagen werd het volledige college van burgermeester en wethouder en hoofdcommissaris Versteeg van Amsterdam ontslagen door rijkscommissaris Seys-Inquart. Ook Rauter was zeer ontevreden over het optreden van de Amsterdamse politie. Hij wilde krachtig ingrijpen, maar had geen geschikte opvolger voor de ontslagen hoofdcommissaris. Het rijkscommissariaat had ondertussen wel een nieuwe burgemeester op het oog: Edward John Voûte, hij was geen lid van een nationaalsocialistische organisatie, maar bevlogen van het groot-germaans denken. Hij werd op 1 maart 1941 aangesteld. 47 De man met, volgens Guus Meershoek, de meeste invloed op het Amsterdams politiekorps tijdens de Tweede Wereldoorlog moest toen nog aangesteld worden. Op 7 mei 1941 werd op het stadhuis oud-militair Sybren Tulp aangesteld als de nieuwe hoofdcommissaris van Amsterdam. Waarschijnlijk is hem voor alles opgedragen de anti- Duitse stemming in het korps weg te nemen die opgelaaid was door de gebeurtenissen rond de februaristaking. 48 Met zijn militaire stijl van leiding geven is het Tulp gelukt zich te ontdoen van het stigma van nationaal-socialist. Hij wist het vertrouwen van agenten te winnen door ze nadrukkelijk te steunen. 49 Tulp speelde een belangrijke rol in de nauwe samenwerking tussen de Duitse en Nederlandse politie in Amsterdam B.A. Sijes, De Februaristaking, februari 1941 (Amsterdam 1978), p B.A. Sijes, De Februaristaking, p. 133/ G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p. 147/ G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p G. Hirschfeld, Bezetting en collaboratie, p

16 Als enige Nederlandse gesloten eenheid bestond het pba al voor de eerste cursisten uit Schalkhaar kwamen. Tulp had namelijk al op 15 mei 1941 van BdO Schumann de opdracht gekregen om een deel van het Amsterdamse politiekorps onder te brengen in een gesloten eenheid. Al sinds de zomer van 1940 was Rauter van plan in de grote steden zulke eenheden op te richten, maar de versterking van de marechaussee was voorgegaan. 51 Na de februaristaking en de oprichting van het pob kon begonnen worden met het oprichten van de eerste gesloten eenheid in Nederland te Amsterdam. 3. Het politie-opleidingbataljon in Schalkhaar De nationaal-socialistische bezetter wilde de Nederlandse politie niet alleen organisatorisch, maar ook ideologisch herstructureren. 52 Het streven naar gelijkschakeling werd op allerlei manieren doorgevoerd, zoals gezegd werden uniformen aangepast, verhoudingen op scherp gezet en militaire rangen doorgevoerd. In de organisatie werden op belangrijke plekken betrouwbare nationaal-socialisten naar voren geschoven en meer controle en centralisatie ingevoerd. Uiteindelijk stonden al deze hervormingen in het teken van het creëren van een betrouwbare, actieve en loyale Nederlandse politiemacht. Die naast haar gewone werkzaamheden even plichtmatig opdrachten van de bezetter zou uitvoeren. 53 Onmisbaar waren in die situatie goed opgeleide en betrouwbare politiemannen, mannen die voldeden aan de eisen van de tijd en het groot-germaanse rijk. Voor de Duitse bezetting was de politieopleiding in Nederland nagenoeg niet georganiseerd. Wat gold voor het politiebestel, gold ook voor de politieopleidingen in Nederland. 54 Grote steden hadden een eigen opleiding, net als de Marechaussee en Rijksveldwacht, in Hilversum was verder een kleine politieschool voor een gering aantal studenten van de Gemeentepolitie. De politieopleiding verdiende dus de nodige aandacht. De februaristaking van 1941 drukte wat dat betreft de bezetter met zijn neus op de feiten, toen bleek dat de Nederlandse politie niet loyaal en actief genoeg optrad bij grote ordeverstoringen. 55 De bezetter realiseerde zich dat zij behoefte had aan nieuwe Nederlandse politiemannen die in nationaal-socialistische geest geschoold waren en die bij massale 51 G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p B. Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de joden in Nederland (Amsterdam 1998), p N.K.C.A. in t Veld, De reorganisatie der Nederlandse politie tijdens de Duitse bezetting, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, (Utrecht 1990), p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p

17 ordeverstoringen (bijvoorbeeld een staking) en bij groots opgezette acties, in militair verband en met volledige dienstijver voor de dag zouden komen. 56 Nu de bezetter door de februaristaking gewezen was op het belang van een loyale Nederlandse politie bestaande uit gehoorzame agenten werd begonnen met de oprichting van een centraal opleidingsinstituut. 57 Eind maart 1941 kreeg de inspecteur-generaal van de Nederlandse politie van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Schumann de opdracht een Polizei-Lehrbataillon op te richten, zodat dit bataljon dienst kon doen als opleidingcentrum voor gekazerneerde politie-eenheden. Dit werd het politie-opleidingsbataljon gestationeerd in de Westenbergkazerne te Schalkhaar. 58 De school verwierf simpelweg een monopoliepositie, doordat de BdO op 2 mei 1941 liet weten dat er voorlopig geen aanstellingen konden plaatsvinden bij de Nederlandse politie. Op 10 mei liet Rauter vervolgens weten dat alleen nog maar politiemannen konden worden aangesteld die waren opgeleid in een Polizei- Lehrbataillon. In hetzelfde bericht deelde Rauter de eisen mee waaraan het nieuwe politiepersoneel moest voldoen. 59 Zoals te verwachten viel moesten de sollicitanten een volkomen bereidheid tot medewerking aan de opbouw van de Nederlandse staat ook onder de huidige omstandigheden, evenals een loyale houding tegenover de bezettende macht tonen. 60 Verder werd van ze verlangd dat zij hun ariërschap tot en met hun grootouders konden aantonen, op een afstammingsformulier moesten ze de gegevens invullen, bij verstrekking van verkeerde gegevens kon men op staande voet worden ontslagen. 61 Het personeel dat dienst deed in Schalkhaar was Nederlands, afkomstig uit leger en marechaussee en loyaal aan de bezetter, en stond onder leiding van commandant F.A.C. Donders, een actieve nationaal-socialist. Voor zij 1 juli 1941 werden overgeplaatst naar Schalkhaar kregen zij een opleiding in de Duitse methoden. Ondanks dat zorgde de bezetter ervoor dat het Nederlandse kader in Schalkhaar in de gaten gehouden werd. Een Lehrkommando bestaande uit Duitsers van de Orpo werd eveneens op 1 juli naar Schalkhaar gestuurd en had het er feitelijk voor het zeggen J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p. 20/ J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p. 23/

18 In Schalkhaar moesten Nederlandse politiemannen naar Duits model en in nationaalsocialistische zin geschoold worden. Het was Rauters bedoeling ze daarna tot hun 27 e in een gesloten eenheid te plaatsen, waarna ze de overstap konden maken naar een gewone tak van een politiekorps. Op deze manier zou de Nederlandse politie van nieuw bloed worden voorzien. 63 Uiteindelijk hebben de Duitse politieautoriteiten maar één doel gehad met het pob in Schalkhaar: de nazificatie van de Nederlandse politie. 64 De scholing bestond uit een mengsel van Pruisische kazernetucht, nationaal-socialistische ideologie en praktische oefening in de bestrijding van het georganiseerde verzet. 65 Hoe zag dit eruit? Uit het onderzoek van Jan Jaap Kelder, het enige goede, naar het pob en de Schalkhaarders die er een opleiding hebben gevolgd, blijkt dat de hele opleiding vanaf het begin gemodelleerd was naar het idee van de Duitsers. Rauter zelf had de richtlijnen voor de opleiding uitgewerkt. Het bestond uit een lesrooster van 48 uur per week, waarin precies was aangegeven hoeveel tijd aan verschillende vakken moest worden besteed. Vijftien uur werd besteed aan Waffendienst (exercitie) en Waffenkunde, verder waren vakken als Körperschulung en Lebenskunde en werd politievakonderwijs gegeven met vakken als strafrecht, verkeerswetten enz. Verder was er twee uur per week ingeroosterd om het wereldbeeld van de aspiranten te vormen. Totaal duurde de opleiding in Schalkhaar 3 maanden. In praktijk heeft de opleiding volgens Kelder ook zo plaatsgevonden, dus met veel tijd voor exercitie volgens Duitse reglementen. De bezetters lieten sowieso sterk hun invloed gelden op de militaire vorming, het politievakonderwijs werd daarentegen minder serieus genomen. 66 In het lesschrift van de cursisten is onder meer terug te vinden dat bij het onderwerp ras staat genoteerd dat vermenging uit den boze is en dat er met dwang voor gezorgd moet worden dat mensen met een ziekte geen kinderen kunnen krijgen. 67 Ook vorming (van het wereldbeeld van de cursisten) behoorde tot de opleiding, hierbij werden verschillende onderwerpen behandeld, die vooral op het ogenblik van grote betekenis zijn. De historische waarden uit ons (Nederland en Duitsland) verleden, land- en volkkunde en vanzelfsprekend rassenkunde zijn hier voorbeelden van. Hierbij werd gebruik gemaakt van nationaal-socialistisch onderwijsmateriaal. In de richtlijnen die bij het pob werden gebruikt, is terug te lezen dat de algemene vormingslessen zoveel mogelijk gebaseerd moesten zijn op 63 F.A.M. van Riet, Handhaven onder de nieuwe orde, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p G. Hirschfeld, Bezetting en collaboratie, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p. 25/ J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p

19 uitspraken die de Führer had gedaan in Mein Kampf. Verder werd er bij lessen Vaderlandse geschiedenis gebruik gemaakt van SS-vormingsbladen en studies van nationaal-socialistische auteurs. Onderwerpen die behandeld werden bij deze verschillende wereldbeschouwelijke lessen waren onder meer het jodenvraagstuk, Germanen, bloed en bodem en bloedzuiverheid. Ondanks het belang van vorming werd van de mannen niet verlangd dat zij aan politiek deden, de politie had in het Derde Rijk uiteindelijk namelijk maar één taak: onvoorwaardelijk dienen. 68 Naast het onderwijs waren er kameraadschapsavonden. Waarbij in de vrije tijd van de cursisten een samenzijn werd georganiseerd met onder andere samenzang dat de vorminglessen ondersteunden. Zo werden er bijvoorbeeld (vertaalde Duitse) marsliederen gezongen, waarvan de teksten soms weinig te raden overlieten. Vanaf oktober 1942 kreeg het zangonderwijs een extra dimensie doordat er een opleiding in Schalkhaar begon voor drieëndertig muzikanten. Ook de muziek die door dit muziekkorps werd gespeeld was van nationaal-socialistische aard. 69 Daarnaast werden door de cursisten lezingen bijgewoond en luisterden ze met regelmaat naar redevoeringen van nationaal-socialisten die soms niets verhullend over hun afkeer van het joodse ras spraken. Deze lezingen, de lessen en liederen lagen in elkaars verlengde. 70 Aspirant-officieren werden verder op een suggestieve manier voorbereid op problemen die de nieuwe, onvoorwaardelijk dienende politie in de praktijk tegen zou komen. Zo was er een instructie over het onderdrukken van een revolutionaire opstand. Waarbij communistische propaganda, Engelse wapendroppings en bewapende verzetsstrijders in ogenschouw genomen werden en verder moest worden ingespeeld op demonstraties en volksoplopen. Onrust bij de bevolking kwam in meerdere oefeningen voor, zo was er bijvoorbeeld onrust bij fabrieken of waren er relletjes in steden, het was aan cursisten deze onrusten te verijdelen. Geallieerde troepen, verzet en/ of communistische invloed speelden vrijwel altijd een rol in dergelijke oefeningen. 71 Bij de nationaal-socialistische invloed die bij de Nederlandse politie merkbaar moest gaan worden en zijn effect moest gaan hebben en de plannen die de bezetter met de nieuwe Nederlandse politie had, paste de invoering van de Germaanse groet op 10 oktober J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p

20 kader. 72 Het invoeren van de groet, de toon van de lessen en liederen en de nadruk op militaire Vanaf die datum moest door de leden van alle gesloten eenheden (op dat moment het pob en het pba) de groet zowel in als buiten de dienst gebracht worden. Dit gold eveneens voor de in juli 1942 opgerichte politieofficiersschool in Apeldoorn, een Schalkhaar voor het hoge vorming, geeft aan wat voor toekomstplannen de Duitse politieautoriteiten met de Schalkhaarders hadden en met welk doel zij werden opgeleid. Zodoende was er ook regelmatig hoog bezoek op de kazerne, tot aan een bezoek van Himmler zelf. 73 In de door Duitsland bezette landen tijdens de Tweede Wereldoorlog, was het de bedoeling de eigen politiemachten bij de handhaving van orde en veiligheid in te schakelen. Ook in Nederland werd de eigen politie zodanig gereorganiseerd en gelijkgeschakeld dat zij kon worden ingezet door de bezetter. Een belangrijk onderdeel van de reorganisatie en gelijkschakeling was de invoering van gesloten eenheden en een naar de wensen van de nationaal-socialistische bezetter ingerichte politieopleiding die voorafgaand aan de detachering bij een gesloten eenheid werd doorlopen. De manschappen die daar opgeleid werden naar Duits voorbeeld, werden de agenten van de toekomst in wat het grote, moderne Derde Rijk moest worden. Anders dan de bestaande politie hadden zij een gedeeltelijk militaire opleiding gevolgd voor zij in een gesloten eenheid werden geplaatst. Na een paar jaar bij een gesloten eenheid te hebben gewerkt, konden zij bij de gewone politie dienst gaan doen. Dit systeem was gevormd naar de politieorganisatie die in Duitsland al bestond. De manschappen moesten een buitenlandse groep politieagenten zijn die gewend waren aan en pasten in het Duitse systeem. Bovendien moesten ze onvoorwaardelijk dienen, betrouwbaar zijn en zich inzetten voor het hogere doel. Eén van de gesloten eenheden waar zij geplaatst werden was het pba. 72 J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p J.J. Kelder, De Schalkhaarders, p

21 Hoofdstuk 2: De organisatie en taken van het politiebataljon Amsterdam. 1. Organisatie Het pba was een zogenaamde gesloten eenheid die alleen tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft bestaan. Voor de bezetting kende de Nederlandse politie zo n vorm van politie niet. Wel was er de marechaussee, een eigen korps dat militaire trekken had en landelijk georganiseerd was. 74 De marechaussee zou je de politie van het leger kunnen noemen. Het pba werd op 15 mei 1941 op last van Generalmajor O. Schumann, Befehlshaber der Ordnungspolizei, opgericht. 75 Het was een eenheid die was opgezet, omdat deze aansloot bij het Duitse politiebestel en zo bijdroeg aan de gewenste gelijkschakeling en ondersteuning bood aan de bestaande politie. Het politiebataljon was op zuiver militaire leest geschoeid. 76 Maar bestond dus al voordat het pob in Schalkhaar werd geopend. Op 12 en 19 augustus 1940 waren bij het Amsterdamse politiekorps zeven beroepsofficieren en tweehonderdvijftig beroepsonderofficieren van wat toen de Zee- en Landmacht heette aangesteld als hoofdinspecteur, inspecteur of agent van politie. De officieren volgden bij het korps een volledige, theoretische opleidingscursus in verschillende politievakken voor de titel inspecteur van politie. De onderofficieren ontvingen er één voor agent van politie. Deze cursussen eindigden met een examen dat met goed gevolg moest worden afgelegd. Het pba werd bij zijn oprichting, samengesteld uit deze groep mannen en aangevuld met enige agenten die hadden gediend bij de zogenaamde karabijnbrigade. Dit was een eenheid van de Amsterdamse politie die al voor de Tweede Wereldoorlog was opgeleid in wat grootschalig gezamenlijk optreden werd genoemd. Op 4 maart 1942 werd het hele pba vervangen door twee compagnieën met jonge mannen die opgeleid waren in Schalkhaar (zie verder hoofdstuk 4, paragraaf 3). Het pba werd gekazerneerd in een voormalig rooms-katholiek scholencomplex aan het Cornelis Troostplein 23 in Amsterdam- Zuid, op de hoek met de Ferdinand Bolstraat. 77 Het pba stond onder commando van een bataljonscommandant, bij oprichting was dit inspecteur P. van Kleef die al in dienst was van de Amsterdamse politie. De bataljonscommandant stond onder direct bevel van het hoofd van de ordepolitie (op dat 74 G. Meershoek, Dienaren van het gezag, p SAA, 5225, 2997 Enkele technische gegevens omtrent het politiebataljon Amsterdam, SAA, 5225, 2997 Brief officieren pba aan hoofdcommissaris van Amsterdam, SAA, 5225, 2998 Uittreksel:Geschiedenis van het Politie Bataljon Amsterdam (P.B.A.),