GESCHIEDENIS VAN HET HOOGE VEEN

Transcriptie

1 GESCHIEDENIS VAN HET HOOGE VEEN 3 DE VORMING VAN DE COMPAGNIE VAN DE 5000 MORGEN, HET CONFLICT MET DE AMSTERDAMMERS EN DE DOORSTART MET DE LEIDENAREN ( ) Albert Metselaar, Hoogeveen iets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt of vermenigvuldigd, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. 1

2 DE TOTSTA DKOMI G VA DE COMPAG IE VA DE 5000 MORGE Roelof van Echten had op 20 december 1625 tien jaar de tijd gekregen om het veen af te graven in het Westerveen, het gebied van het huidige Lageveen. De afvaart van de turf uit dit Westerveen kon via het Oude Diep. Ook Roelofs voorganger Jan van Buyren had dit al gedaan. Roelof bracht tevens verbeteringen aan dit Oude Diep aan, bedoeld om de scheepvaart te bevorderen, en liet mogelijk enige verlaten plaatsen. Dit als uitvloeisel van het octrooi 1 van 30 maart Er was in ieder geval nog geen sprake van het graven en afronden van de Hoogeveensche Vaart. Het bleef bij verbeteringen aan het bestaande Oude Diep, de eerste fase van het werk aan de Hoogeveensche Vaart. Het had ook nog geen betrekking op de vaart naar Hoogeveen. Het ging om het Oude Diep van Echten naar Meppel. Dat er in de zomer van 1627 al sprake is van enige verlaten, blijkt uit het plakkaat 2 van Drost en Gedeputeerden van 5 september Daarin lezen we dat enige personen zich verstout hadden de verlaten naar eigen believen te openen en te sluiten en enige dammen hadden doorgestoken. Drost en Gedeputeerden waarschuwden degenen die dat hadden gedaan of nog van plan waren, want ze zouden vervolgd en bestraft worden. De verlaten hadden als bij-effect dat er omliggende landerijen blank kwamen te staan. Vandaar de acties van omwonenden. Niet uitgesloten is dat ook Jan van Buyren al met die verlaten had gewerkt en dat Roelof enkel enige veranderingen daaraan aanbracht. Dat kon bijvoorbeeld door verhoging van de schotten, waardoor er meer boerenland blank kwam te staan. Verder horen we nog weinig over de vaart en de turfgraverij van Roelof van Echten. Wat er is, is elders uitgewerkt 3. Op 30 december 1630 oude stijl kocht Roelof van Echten alle ondergrond onder het in 1625 geruilde deel van het Oosterveen. De ondergrond van het Westerveen bleef eigendom van Steenbergen en Ten Arlo. Roelof had tien jaar de tijd om het Westerveen af te venen en dan zou het terugvallen aan deze marken, afgeveend of niet. De gronden onder het Oosterveen zouden eigendom blijven van de koper, ook als het veen afgegraven was, mits er natuurlijk overdracht plaats zou vinden. Met het overdragen van gronden van een marke was sprake van overdragen van delen van de marke zelf. Binnen het Drentse recht en in de Compagnie van de 5000 Morgen werd later de regel gehanteerd dat diegene die alleen veen bezat, geen eigenaar was van een gebied, en niet als eigenaar op mocht treden tijdens vergaderingen van een compagnie. Het was dan ook de grondoverdracht die pas de feitelijke eigendomsoverdracht inhield. Roelof van Echten heeft de morgen grond onder het gekochte deel van het Oosterveen nooit overgedragen gekregen, want er was geen stoklegging. Volgens de latere regels van de Compagnie van de 5000 Morgen, en volgens het in 1630 functionerend Landrecht van Drenthe is Roelof van Echten dus nooit eigenaar geweest van het gebied. Een overzichtskaart van de huidige gemeente Hoogeveen, ontstaan bij de gemeentelijke herindeling van 1 januari Het gele gebied is datgene wat werd verhandeld in 1625, met daaraan toegevoegd de driehoek van de 33 morgen uit Het is maar een fractie van de huidige gemeente Hoogeveen. Zelfs de plaats Hoogeveen ligt er grotendeels buiten. 2

3 Roelof van Echten was ook als koper maar heel kort eigenaar van het Oosterveen. Hij was dat van 30 december 1630 tot 12 maart 1631, tot de verkoop van het gebied aan de Compagnie van de 5000 Morgen: 73 dagen lang. Maar het was een papieren eigendomsrecht, omdat hem de ondergrond nooit geleverd is, en hij daardoor nooit feitelijk eigenaar is geworden van het gebied. Het gaat nog steeds over het veengebied ten noorden van de Lange Dijk en de Oostwijk, oostelijk begrensd door de Meppense Venen. Dat hooguit 2000 morgen van de latere Compagnie. Op 12 maart 1631 heeft hij dat veenpakket al weer ondergebracht in de Compagnie van de 5000 Morgen. Van een groot morgenland, waarin we in de rondom Roelof ontwikkelde mythologie horen spreken, is dus geen sprake geweest. Het gebied was gewoon nog niet van hem, door de afwezigheid van een feitelijke overdracht, en werd voordien al weer verkocht. We kennen geen concrete tekst uit deze jaren waarin wordt aangegeven hoe de eerste aanzet tot de Compagnie van de 5000 Morgen tot stand is gekomen. Als 30 december 1630 de ondergrond onder het veen wordt verkocht, is er sprake van de eerste koopschats-penningen, die mijn Heer van Echten zal komen te beuren van zijn alsnog te verkopen venen 4. De verkopers spreken niets naders af over een termijn van betalen. Ze lijken te verwachten dat dit toch wel binnenkort zal gebeuren, anders was er toch zeker afgesproken wanneer hij de grond betaald zou moeten hebben. Het is de periode waarin Heer Henrick van Ruinen fel protesteert tegen inmenging van Roelof van Echten in het gebied dat hij als behorend bij zijn Heerlijkheid, zijn leengoed, de Zeven Hoeven van de Heerlijkheid Ruinen beschouwt 5. Hij wordt daarin gesteund door officiële leenbrieven van Spaanse zijde. De verwachting van een spoedige voldoening van de kooppenningen, en de onrust bij de Heer van Ruinen, lijken te wijzen op activiteiten op de achtergrond, waarin de totstandkoming van de Compagnie van de 5000 Morgen wordt voorbereid. Waarschijnlijk ging de boodschap rond dat Roelof zijn eerste kopers had gevonden en moest Roelof in december 1630 ervoor zorgen dat hij zijn zaken in orde had, anders kon er niets geregeld worden. Vandaar de aankoop van de ondergrond. Hoe, of met wie, is dit begonnen? Hoe kwamen de eerste contacten tot stand? Wie was de motor achter de Compagnie van de 5000 Morgen? Wie was de initiatiefnemer? We kennen een brief 6 van Roelof van Echten van 12/22 januari De brief is geschreven in een crisisperiode. Hij is gericht aan een van de Hollandse heren uit Leiden, maar helaas staat er geen naam bij. De aanhef van de brief is warm: Eerentfeste hoogwijze voorzienige vrome en zeer discrete veelgunstige Heer en vriend. In de brief wordt vertrouwelijk en familiair gepraat over mensen met wie ze samenwerken. Over Bockenbergie bijvoorbeeld, de predikant van Zuidwolde. Roelof vraagt om advies bij het aanbesteden van verlaten. Weet de ontvanger een goed adres? Er spreekt vertrouwen uit. Roelof geeft in de brief zwakke kanten bloot. In de brief vinden we alle mogelijke aantijgingen van derden vermeld, gericht aan het adres van Roelof van Echten. Hij zou een dief zijn geweest, die op een oneerlijke manier land had ingepikt van anderen. Iemand die niet waar kon maken wat hij beloofde en contractueel had vastgelegd. Zelfs al beschouwen de aanhef van de brief voor een deel als wollig taalgebruik, horend bij de etiquette die tijd, dan blijft nog vooropstaan dat hier sprake moet zijn geweest van een persoon die door Roelof van Echten echt als vriend werd beschouwd. Een vriend uit Leiden, want daar bleef de brief bewaard, in een verzameling afschriften die in 1644 werd gemaakt door twee Leidse notarissen 7. Wie was deze vriend? We mogen aannemen dat hij betrokken was bij de belangrijkste contracten en activiteiten, die vooraf gingen aan en samenvielen met het ontstaan van de Compagnie van de 5000 Morgen. Twee Leienaren treden dan steeds gezamenlijk in het voetlicht: Christoffel Dirks 3

4 van Nieuwenhoven of Nijenhove en Jan/Johan Frans van der Meer. Een van hun beiden was de persoonlijke vriend van Roelof van Echten, waarop in een moeilijke fase een indringend beroep werd gedaan. Hoewel we nog geen hard bewijsmateriaal hebben, gaan we ervan uit dat het Christoffel Dirks van Nijenhove is geweest. Hij was degene die als makelaar voor de Compagnie het meeste makelaarsloon kreeg, en dus de meeste morgens heeft weten te verkopen. Hij was door familiebanden verbonden met een breed netwerk van participanten 8, terwijl Jan Frans van der Meer een wat vagere positie had. Jan Frans van der Meer was wel notaris en burger van Leiden, maar bezette verder geen vooraanstaande functies. Steun van Jan van der Meer had de Compagnie van de 5000 Morgen tijdens de crisis van 1632 niet bij elkaar kunnen houden, zonder de steun van Christoffel Dirks van Nijenhove. Omgekeerd was de invloed van Christoffel zo groot dat hij ook zonder Jan van der Meer mensen over de streep kon halen. Christoffel Dirks van Nijenhove was als oud-burgemeester van Leiden en Raad van het College der Admiraliteiten (= VOC) te Amsterdam 9 een invloedrijk persoon, die waar nodig zijn stem kon laten gelden, en vertrouwen had van een brede groep kapitaalkrachtige kooplieden. Een van de vele bestuurders die we onder de participanten vinden, en zeker niet de minste. Christoffel was flink wat ouder dan Roelof van Echten. Hij moet omstreeks 1578 geboren zijn. Hij trouwde in 1600 met Marytgen Florisdr van Stopenburg, ondertrouw op 7 april 1600 te Leiden. Ze woonden aan de Bredestraet te Leiden. Ze hadden zeker acht kinderen 10. Dat hield dus in dat in 1611, toen Roelof van Echten in Leiden studeerde, Christoffel al een huishouden had. Mogelijk was Roelof in die tijd bij Christoffel in de kost en bleef daarvan een warme vriendschap over, die uiteindelijk zou worden uitgebreid met een zakelijk partnerschap. Marytgen Florisdr van Stopenburg, Roelofs veronderstelde kostvrouw en echtgenote van zijn vriend, is 24 oktober 1625 overleden. Dat is twee maanden voor het ruilcontract tussen Roelof van Echten en de andere eigenaren van de marke van Steenbergen en Ten Arlo. Het is voorstelbaar dat Roelof deze vriend heeft opgezocht, rond de begrafenis of even daarna. Het is gezien de data van een en ander voorstelbaar dat tijdens dit vriendschappelijke contact, ergens rond november 1625, door Christoffel en Roelof ideeën zijn ontwikkeld over handel in veen, opzetten van turfgraverijen, als vorm van herinvestering van VOC- en andere winstgelden, noem maar op. Hier kunnen we de wortel te pakken hebben, de eerste kiem achter het ruilcontract van december Het kan, het kan ook niet. Voorstelbaar is nog geen zekerheid. Helaas. En dan nog weten we niet wie het initiatief nam. De geromantiseerde traditie zet Roelof van Echten steeds neer als initiatiefnemer en leidende figuur. De praktijk is dat de investeerders in de VOC, waaronder dus Christoffel Dirks van Nijenhove, zelf volop initiatieven namen om opbrengsten te herinvesteren. Hun belang was op dat moment groter, dringender, dan dat van een relatief eenvoudige landjonker uit Drenthe, die toch al jaren geen eigen initiatieven had ontwikkeld rondom het veen dat in zijn naaste omgeving lag te wachten. Zeker is in ieder geval dat er overleg op de achtergrond plaats heeft gevonden. En niet weinig ook. Opmerkelijk is de stap die Roelof van Echten doet als duidelijk is dat de Compagnie een feit zal worden. Roelof zal geen kerk, noch een school voor de arbeiders op het Hooge Veen regelen, maar regelt al wel vóór hun komst een tapperij, met de mogelijkheid om zonder extra belasting de voor die tijd gewilde Hollandse en andere bieren te verkopen. Hij krijgt hiervoor vergunning van Ridderschap en Eigenerfden op 22 februari Door deze vergunning is het voor andere tappers ondoenlijk om een concurrerende tapperij op te zetten 11. Het zal nog even duren voor de tapperij van de Van Echtens een feit is en Roelof wordt daarmee ook eigenaar van de eerste herberg, met prostitueé en al 12. Als op 12/22 maart 1631 de Compagnie van de 5000 Morgen 4

5 wordt opgericht 13, is het al een groep compagnons geworden, die er gezamenlijk de schouders onder zal zetten. Wie bracht de groep bij elkaar? Behalve zijn studie in Leiden, en de mensen die hij daar ontmoet kan hebben, is er geen bewijsmateriaal van een aantoonbaar netwerk van Roelof van Echten zelf in de Hollandse koopmansfamilies. Het netwerk moet dan ook ingebracht zijn door de Hollanders zelf. Er worden bij de oprichting van de Compagnie van de 5000 Morgen zowel Leidenaren als Amsterdammers naar voren geschoven. Mensen uit de milieus waar Christoffel Dirks van Nijenhove zijn contacten had. Voor de hand ligt dan ook dat Christoffel Dirks van Nijenhove de hoofdfiguur was bij de oprichting van de Compagnie van de 5000 Morgen. Zijn geld, zijn contacten, zijn vertrouwen bij de Hollandse kooplieden en zijn ervaringen in het interesseren van investeerders, dat was doorslaggevend voor de oprichting en het welslagen van de Compagnie van de 5000 Morgen. Roelof van Echten kon zelf wel wat familie bij de zaak betrekken, en een predikant als secretaris, maar dat bleef bij beperkte inzet. De initiatiefnemers komen 12/22 maart 1631 bij elkaar in het fort bij Zwartsluis. Er wordt een groot, uitgewerkt contract ondertekend 14. Het resultaat van uitgebreid overleg en ervaringen, ingebracht door mensen die elders al zaken hadden gedaan. De ondertekenaars van het contract van 12/22 maart 1631 zijn Roelof van Echten, de beide Leidenaren Christoffel van Nijenhove en Johan van der Meer, ds.johannes Boekenbergh, en de Amsterdammer Arent Wouters Vreughden. Deze heren kunnen we allemaal als oprichters beschouwen, want een compagnie is een organisatievorm waarbij gelijkwaardige partners op gelijkwaardig niveau met elkaar samenwerken, en gezamenlijk de overeenkomst daartoe aangaan. Een handelsvereniging met leden met gelijke rechten en plichten. Eén persoon kan geen Compagnie oprichten, en deze Compagnie heeft aantoonbaar vijf initiatiefnemers. Ze worden ook geen van allen persoonlijk eigenaar van de compagnie. De compagnie en de bezittingen van de compagnie zouden hun gemeenschappelijke bezit worden, zoals verenigingsbezit eigendom is van de leden. Zwartsluis, het 17 e eeuwse vestingstadje, met daarachter een fort. In dit fort werd de Compagnie van de 5000 Morgen opgericht. 5

6 De heren beloven solide participanten te zullen werven voor hun compagnie. Het oprichtingscontract van de Compagnie en de inhoud van de diverse artikelen zien er samengevat als volgt uit: 1. Roelof van Echten verkoopt 4000 morgen veen, kosten van verkoop zijn voor de verkoper, en houdt zelf 1000 morgen. Deze venen vormen samen 5000 morgen, vanaf nu samengevoegd in een compagnie. Het gebied is aangegeven op een perfekte kaart. 2. Het staat de kopers vrij om achter de oostelijke grens zelf nog venen te kopen. 3. De kopers zijn de eerste 25 jaar vrij van alle grove en smalle tienden, in te gaan in Daarna zal men overal de tienden van moeten betalen, zoals ook in Zuidwolde gebeurt. Behalve voor de turf, die is eeuwig tiendenvrij. 4. De meren in het verkochte gebied vallen buiten de 5000 morgen en worden dus niet mee verkocht. De kopers mogen het water eruit wel gebruiken voor de vaarten, maar de meren zelf blijven van Roelof van Echten. 5. Als in de toekomst het gebied verkaveld zal worden, en iemand valt een perceel toe waarop meertjes liggen, dan kan hij vrij kiezen: eigenaar worden van het hele kavel, dus ook van de grond onder de meertjes, of die aan Roelof van Echten laten. 6. De participanten zullen voor gezamenlijke kosten een vaart met verlaten maken, breed en diep genoeg als ze zelf nodig vinden, over alle landen en gronden die ze zelf daarvoor kiezen, zonder iemand daarvoor een vergoeding te doen. Dit volgens goedgekeurd octrooi van De leiding van de Compagnie van de 5000 Morgen is in handen van vijf directeuren of bewindhebbers. De eerste is Roelof van Echten, de andere vier worden gekozen door de hoofdparticipanten. Hun taken worden bepaald door de hoofdparticipanten. Roelof van Echten zal echter de autoriteit houden over de schouw van de vaart en alles wat erbij hoort, net als de de taak om te zorgen dat besluiten en reglementen worden uitgevoerd. 8. Om het onderhoud van de vaart te kunnen betalen zal voor iedere lading af te voeren zwarte turf zes stuivers worden betaald, en voor grauwe turf vier stuivers. De vijf directeuren zullen deze bedragen zo nodig kunnen verhogen of verlagen, behalve voor de turf van de boeren van Steenbergen en Ten Arlo, omdat die deze bedragen in 1625 in het contract hebben vastgelegd. Ook turf uit het Westerveen zal nooit meer hoeven te betalen. 9. Over alle goederen, geen turf zijnde, zal lastgeld betaald moeten worden. De helft van dit geld gaat naar de Heer van Echten, de andere helft naar de Compagnie van de 5000 Morgen. Men geeft koloniërs, de mensen die ooit op het veen gaan wonen, daarvan vrijstelling, net als anderen van de Compagnie, de Heer van Echten en zijn meiers. 10. De eerste 50 jaar mag er alleen turf door de vaart worden afgevoerd, afkomstig uit de venen van de Compagnie van de 5000 Morgen, die van Steenbergen en Ten Arlo, en het Westerveen van Roelof van Echten. 11. Roelof van Echten zal nu niet, en in alle eeuwigheid niet, de boeren van Steenbergen en Ten Arlo toestemming mogen geven voor het leggen van een andere vaart. 12. Als Steenbergen en Ten Arlo hun venen zouden willen verkopen, zal de naarkoop zijn voor de Compagnie. Als Roelof van Echten gebruik maakt van het recht van naarkoop, zal hij de venen voor gelijke prijs en onkosten overdragen aan de Compagnie. Alleen als Roelof de venen 50 jaar lang zal laten liggen, zonder er turf uit te halen, zal hij of zijn erfgenaam ze zelf mogen houden. 13. De kopers en de nog komende koloniërs hebben belastingvrijdom, volgens octrooi, 50 jaar vanaf 1625, voor alle vormen van belasting die gelden in de Landschap Drenthe. 14. Men kan alleen meedoen in de Compagnie als men voor minimaal 25 morgen intekent. 6

7 Hoofdparticipant wordt men alleen als men 100 morgen heeft gekocht. Men kan het veen betalen bij Roelof van Echten of bij een bank in Amsterdam. 15. Zo gauw alle 5000 morgen verkocht zijn zal iedere participant 4 gulden per morgen betalen. Dit bedrag van f ,- wordt gebruikt bij het maken van de vaart en wat over is wordt afgetrokken van de eerste termijn van de betaling van het veen. 16. Als de vaart klaar is, staat het iedere participant vrij om uit de Compagnie te stappen. Wie dat doet krijgt zijn koopgeld terug. 17. Als bij het begin van het afvaren van de turf alle 5000 morgen nog niet zijn verkocht, zal er nog een jaar de tijd zijn om de resterende venen te verkopen. Na dat jaar moet Roelof ze zelf zien te verkopen, of alle resterende venen onder eigen beheer nemen. Hij moet dan de verst afgelegen venen daarvoor nemen. 18. Iedere participant zal in vijf termijnen betalen. De eerste termijn moet worden betaald als de vaart klaar is, daarna jaarlijks een volgende deel. 19. Er wordt 100 morgen veen apart gehouden, ten gunste van kerk, school en armen. Dit op voorstel van Roelof van Echten, en het veen is afkomstig uit zijn eigen veenbezit. De vijf directeuren zullen bepalen waar dat veen ligt. Dit veen wordt mee omgegaan als de 51 e partij. Eigenlijk was de Compagnie dus 5100 morgen groot. 20. Alle ondertekenaars beloven dat ze alle afspraken van het contract na zullen komen. Ze verbinden daaraan hun persoon en alle roerende en onroerende goederen. De Compagnie van de 5000 Morgen is op 12/22 maart 1631 dan wel opgericht, en Roelof van Echten heeft dan wel 4000 van de 5000 morgen die hij zegt te hebben aan deze Compagnie verkocht, maar in feite is de Compagnie nog niet meer dan een papieren organisatie. De verkochte 4000 morgen zal eerst nog moeten worden overgedragen aan de leden van de compagnie en zal tevens moeten worden doorverkocht aan gegadigden. Dit zal moeten gebeuren door makelaars. Deze makelaars zijn de mensen waarmee Roelof vooraf het denkwerk heeft gedaan, en die samen met hem de Compagnie hebben opgericht: Christoffel van Nijenhove, Johan van der Meer, ds.johannes Boekenbergh, en de Amsterdammer Arent Wouters Vreughden Wat deze heren kopen of gaan verkopen weten ze zelf eigenlijk nog niet. De Perfekte Kaart is niet meer dan een serie lijnen, met een vaag beeld van een uitgestrekt gebied, dat op dat moment nog niet eens eigendom is van Roelof van Echten. Niet alleen de ondergrond onder het Oosterveen is nog niet overgedragen, ook de in de Perfekte Kaart opgenomen delen van de Meppense Venen moeten nog formeel verworven worden. De vergoedingen voor de makelaarsactiviteiten worden in een afzonderlijk contract, het `Nader accoord', op 12/22 maart 1631 uitgewerkt 15. In het eerste artikel daarvan lezen we: `Eerstelijk, dat aan de voornoemde participanten (= degenen die een makelaarsrol spelen) door de Heer van Echten uit de verkochte 4000 morgen voor hun moeiten en devoiren geschonken worden 900 morgen veen, met de ondergrond van dien, ook de vrije jacht van jagen, vliegen en vissen, in en op de zelve 5000 Morgen.' Dit recht van jagen, vliegen (met valken) en vissen viel volgens de Van Echtens onder de zogenaamde heerlijke rechten, de rechten van de Heer van Echten binnen zijn heerlijkheid. Dit was een eigen interpretatie van de rechten van hun Heerlijkheid, want feitelijk hebben de Van Echtens die jachtrechten nooit toebedeeld gekregen. Zelfs de constatering dat er sprake was van een Heerlijkheid Echtens-Hoogeveen was iin 1631 nog geen gemeengoed. De boeren van Steenbergen en Ten Arlo waren in 1634 openlijk verbaasd omdat Roelof zich Heer noemde 16. De makelaars werden daarmee deelgenoot in een langlopend conflict. Centraal in dat conflict stond de familie Van Echten. De erven van de makelaars liftten mee. 7

8 Onder de makelaars is in 1631 ook ds.boekenbergh. Hij krijgt 100 morgen. Roelof van Echten heeft in 1631 enkele familieleden betrokken bij de Compagnie. Ze kopen zich in voor enige honderden morgens. Er is verder niemand uit Drenthe of Overijssel toegetreden tot de Compagnie. De drie makelaars uit Holland hebben daar volop participanten gevonden. Er is niemand toegetreden waarbij we een makelaarsrol = bemiddelingsrol van ds. Boekenbergh kunnen vermoeden. Waarom heeft ds. Boekenbergh dan toch 100 morgen gekregen? Was hij in 1625 inderdaad vertegenwoordiger van de boeren van Zuidwolde? Aangezien hij 100 morgen kreeg voor zijn makelaarsrol, zonder dat hem in 1631 een voor de hand liggende makelaarsrol toebedeeld kan worden ten aanzien van de ingebrachte participanten, kunnen we hem ook zien als een vertegenwoordiger van Roelof van Echten en later de Compagnie van de 5000 Morgen, die in 1625 de belangen in het kerspel Zuidwolde behartigde, en dus optrad in het voordeel van Roelof van Echten. De gift van 100 morgen aan de predikant lijkt erop te wijzen dat hij geen belangenbehartiger van de boeren is geweest, maar van Roelof van Echten. Makelaar voor Roelof van Echten. Roelof van Echten had het collatierecht in Zuidwolde. Een predikant kon alleen werkzaam zijn in Zuidwolde als de Van Echtens dit wensten, en dat maakt hem niet onafhankelijk. DE I VULLI G VA DE COMPAG IE VA DE 5000 MORGE Het beeld van de geschiedenis wordt sterk bepaald door het aanwezige archiefmateriaal. De geschiedenis van het ontstaan van Hoogeveen over de periode wordt voornamelijk geschreven aan de hand van het archief van de familie Van Echten en de Compagnie van de 5000 Morgen. Dit maakt dat de activiteiten van sommige personen, zoals Roelof van Echten, veelvuldig worden beschreven, en die van anderen niet of nauwelijks. We weten weinig of niets van de vele werkzaamheden van Christoffel van Nijenhove, Johan van der Meer en Arent Wouters Vreughden. De wijze waarop de Compagnie is opgericht maakt duidelijk dat het aandeel van Roelof van Echten daarbij het aanleveren van het veen zou worden. De bepalingen in het contract moeten hun gezamenlijke inbreng zijn geweest. Het resultaat van het gezamenlijke denkwerk. De drie Hollanders zouden vervolgens zorgen voor het leeuwendeel van de participanten en het kapitaal dat nodig was om tot de feitelijke vorming van de Compagnie over te gaan. Ze spraken, schreven, onderhandelden, lobbyden, en wat al niet meer. Maar concreet hebben we niets. Het concept, hoe mooi ook uitgewerkt, moest nog helemaal ingevuld worden. Een archief daarvan bestaat niet. Wat we dus zien en kennis, is het puntje van de spreekwoordelijke ijsberg. Het onzichtbare deel is alles wat in Holland achter de schermen gebeurde. Even weinig concreet is hoe het kapitaal bij elkaar werd gebracht dat geïnvesteerd werd in de Compagnie, want we kennen geen boekhoudingen van de privé-activiteiten van de participanten. Uit de lijsten van participanten 17 is echter duidelijk dat het ging om mensen met hoge maatschappelijke posities. Bestuurders, kooplieden, advocaten, medici. Ze zochten een mogelijkheid om hun spaargeld te investeren, zoals dat verdiend was met hun diverse werkzaamheden. Addellijke personen hadden als bron van inkomsten openbare functies, heerlijke rechten en de tienden. De tienden waren ooit bedoeld als een vorm van belasting, om als tegenprestatie door de kloosters en de edelen het bestuur van de samenleving vorm te laten geven. Toen de staat dit meer en meer ging organiseren waren de tienden een vorm van extra inkomsten, te gebruiken voor privé-doeleinden. De Bentincks zullen hun inkomsten verworven hebben door 8

9 hun ambten, rechten en tienden. Verder is er een duidelijke lijn naar de Verenigde Oostindische Compagnie. We weten niet precies wie daarin allemaal investeerden en geld mee verdienden, maar van enkele families is dat zeker. Genoemd is de VOC-functie van Christoffel van Nijenhove. De Warmonts hadden VOC-geld, net als de Van Dorp, en vooral van één familie is dat overduidelijk: de Dedels. Met hun kapitaal hadden ze uiteindelijk 1/3 e van alle Hollandse aandelen in handen. De familie Dedel was al vroeg actief in Nederlands-Indië 18. Joost Willems Dedel, alias Porsman, was burgemeester van Leiden. Zijn zoon Jacob Joosten Dedel (geb. 12 dec 1543) is overleden in de periode op Celebes. Zoon Willem Joosten Dedel ( ) werd in 1602 een van de oprichters van de VOC 19. Hij woonde in Delft. Bij de start van de VOC in 1602 was Willem Joosten Dedel een van de 12 heren die samen de kamer van de VOC te Delft vormden. Als zodanig wordt hij genoemd in het octrooi van de VOC van 20 maart 1602, dat geldt als het oprichtingscontract van de VOC. Twee van zijn zonen waren in 1631 al ingeschreven als participanten van de Compagnie van de 5000 Morgen. Ze woonden in Leiden. Het VOC-geld werd bij hen aangevuld met wat over was van hun salarissen als advocaat. Voor hen was investeren in het Hooge Veen een manier om hun elders verdiende geld in omvang te laten groeien. Het geld dat de VOC in Delft, Leiden, en de andere bij de VOC betrokken steden binnenbracht, werd verdiend na het voeren van een bloedige agressie-oorlog. In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was de VOC een handelsonderneming, gespecialiseerd in de handel op Azië. In haar werkterrein in Azië mocht zij echter naast handel drijven ook verdragen sluiten, oorlog voeren en forten bouwen. Aangezien handel en politiek op het Aziatische toneel moeilijk te scheiden waren gedroeg de VOC zich vrijwel vanaf het begin als een staat, met territoriale ambities. In december 1601, al voor de oprichting van de VOC, versloeg een Nederlandse vloot onder leiding van Steven van Haghen een Portugese vloot bij het eiland Bantam. Ambon, ooit veroverd op de Portugesen, was in opstand gekomen tegen de Nederlanders, en werd aansluitend opnieuw bloedig ingenomen. Al in 1608 was er intern binnen de VOC protest tegen het vele gebruikte geweld. In 1608 verklaarden de vier voormalig bewindhebbers Fortuyn, Thomasz, Van Campen en Sem nadrukkelijk te zijn opgestapt vanwege het overvloedige geweldgebruik van de VOC. Waar het vernielen van nootmuskaatbomen van concurrenten niet voldoende bleek, ging gouverneurgeneraal Jan Pieterszoon Coen over tot verovering van andere eilanden, gepaard gaand met het uitroeien van de lokale bevolking. Het kon ook gebeuren dat de bevolking al dood was voor ze kwamen. Op 10 april 1616 was alles klaar voor een aanval op Ai. s Nachts was de hele bevolking in paniek gevlucht. In zwaar geladen prauwen gingen ze de zee op, zeker 400 mensen. Ze hebben hun doel nooit bereikt. Er stak een hevige wind op. Het strand lag bezaaid met lijken. In 1619 verwoeste Coen Djakarta, en stichtte op de puinhopen Batavia. Hij zette in 1621 een expeditieleger van 2000 man in om de bevolking van Banda, mensen, onder de duim te krijgen. Dorpen werden genadeloos uitgemoord, de bevolking werd nagezeten tot in de bergen, honger en ziekten decimeerden de laatste Bandanezen... De dorpshoofden werden onthoofd door ingehuurde Japanse samoerais. Enkele bewoners wisten te ontsnappen naar naburige eilanden. Een kleine minderheid werd krijgsgevangen gemaakt en afgevoerd naar Batavia, het latere Jakarta. Van de inwoners hebben het er naar schatting 1000 overleefd. De bevolking op Banda herdenkt nog elk jaar de gruwelijke moord op de voorouders. Hoe er ook in Nederland 9

10 schande werd gesproken van wat er in Azië gebeurde, iedere keer als er weer een aanval en een zuivering achter de rug was, werd alles wat men verdiende beschouwd als als eerlijke winst 20. Overigens stierven niet alleen de inlanders. Ook de Europese bemanningsleden van de schepen en de naar Nederlands-Indië overgebrachte soldaten stierven massaal. In 1615 rapporteerde Coen nuchter dat op één schip bij aankomst in Indië 163 man overleden bleek door watergebrek. De oorlogen en tropische ziektes eisten hun tol. Het waren offers die de kooplieden nodig achten om het doel te bereiken, en die uiteindelijk eraan bijdroegen dat de Republiek een Gouden Eeuw zou doormaken. De Hollandse kooplieden waren belust op grote winsten. Ze hadden na het succes van de VOC in de compagnie als samenwerkingsvorm een instrument ontdekt, waarbij door op gemeenschappelijke wijze geld bijeen te brengen hun winsten nog meer vergroot konden worden. Niet alleen in Azië. Tijdens het Twaalfjarig Bestand werd de aandacht meer en meer gericht op investeringsmogelijkheden binnen de Republiek. Grote sommen geld werden geïnvesteerd in de droogmakerijen in Holland en Zeeland. Maar ook werd veel land opgekocht. Vooral heerlijkheden met de daaraan verbonden rechten en titels waren felbegeerde objecten voor belegging, die tevens het aanzien van de kooplieden konden verhogen 21. Niet dat investeren in de VOC vanzelfsprekend altijd veel winst opleverde. De participanten van de VOC waren regelmatig ontevreden omdat er niet of niet naar verwachting dividend werd uitgekeerd. Na 1623 nam de ontevredenheid van die participanten af omdat de uitkering van dividend regelmatiger plaatsvond. Vanaf 1630 gebeurde dit zelfs bijna ieder jaar. De hoogte van deze dividend werd door de Heren XVII meestal in augustus of september vastgelegd. Dat was na het binnenlopen van de retourvloot, maar voor de verkoop van de goederen 22. Deze gegevens lijken moeiteloos te passen in het plaatje dat we kregen van de aanloop van de Compagnie van de 5000 Morgen. De aankoop van de ondergrond onder het al eerder geruilde veen 30 december 1630 werd door Roelof van Echten gedaan op een relatief lukratief moment, want diverse Hollandse kooplieden en anderen die geïnvesteerd hadden in de VOC hadden door het uit te keren dividend weer extra geld te investeren. Zo komen we bij benadering bij de wortels van de Compagnie, maar moeten we dit bij gebrek aan archiefmateriaal de details onbesproken houden. We volgen Roelof van Echten, aan de hand van het aanwezige archiefmateriaal in Drenthe. Roelof van Echten bracht op 12/22 maart Morgen in in een compagnie, verkocht daarvan 4000 morgen, en bezat volgens inschattingen hooguit de helft van die hoeveelheid veen, terwijl die helft hem nog niet per stoklegging was geleverd. De rest van wat later werd toegerekend aan de Compagnie van de 5000 Morgen, een gebied van 3000 morgen veen en ondergrond, was nog steeds in handen van de erven Trumper en Burmania. Hoe zeer Roelof van Echten de Meppense Venen nodig had toen hij venen en ondergronden overdroeg aan de Compagnie van de 5000 Morgen, blijkt uit zijn eigen brief 23 van 2/12 januari Zonder de Meppense Venen kon Roelof nooit aan 5000 morgen komen. Op basis van de overdracht van 1551, kon de eigenaar van de Meppense Venen het hele gebied claimen tussen de Wolfskuilen en de bronnen van de Reest, van waar de marke van Gees ophield tot aan het Riegmeer, de grens met de marken van Zuidwolde. Maar het bleef bij claims, ook al spraken de akten van verkoop, zolang er geen accoord was gesloten met de omliggende marken. Maar één ding was op 12/22 maart al wel zeker: om aan de al verkochte 5000 morgen te komen, moest Roelof van Echten de participanten ook venen en ondergronden leveren, die op dat moment in eigendom waren bij de erven Trumper en Burmania. En daar had hij op 12/22 maart nog geen meter van geleverd gekregen. De eerste koop was echter al wel gesloten. 10

11 Jan Pieterszoon Coen, op een schilderij van Jacob Waben. Zijn acties in de Oost brachten geld in het laatje van de VOC. Een deel van dat geld bracht Hoogeveen op gang. 11

12 Met de familie Burmania was Roelof al in overleg getreden. De koopbrief van hun helft van de Meppense Venen, waarbij Roelof de nieuwe eigenaar wordt, dateert van 25 februari Maar een koopbrief had nog niet de status van feitelijke overdracht. Omstreeks 18 mei 1631, zo zei men dus na de oprichting van de Compagnie van de 5000 Morgen - had de stoklegging plaats. Dat was het moment waarop Ada van Burmania uit Leeuwarden, dochter van Claes van Burmania en getrouwd met luitenant jonkheer Johan Schungel, haar helft in de Meppense Venen overdroeg aan Roelof van Echten 25. Niemand wist later meer precies wanneer het was geweest. Toen de 16 e maart 1632 kapitein Dato Bonnema als getuige ervan een verklaring aflegde, wist hij nog wel dat het veertien dagen in mei was, maar niet de exacte dag. Later kwam de stokleggingsbrief zelf weer boven water, en bleek de exacte datum 17 mei te zijn geweest 26. Vreemd, heel vreemd, dat een man als Roelof van Echten niet de beschikking had over de stoklegginsbrief, die hij zo nodig had om zijn rechten op de verkochte venen hard te kunnen maken. Roelof van Echten betaalde 2300 carolus guldens en 4 rozenobels voor Ada s erfdeel. Van die helft van de Meppense Venen lag 1500 morgen in het gebied van de latere Compagnie van de 5000 Morgen. Wat bezat Roelof van Echten precies op 17 mei 1631? Eigenlijk nog niets. Op papier had hij 1000 morgen, in een compagnie die 5000 Morgen beheerde. Maar hij had 4000 Morgen ingebracht in de Compagnie en verkocht aan derden, met de garantie dat hij bij het niet kunnen leveren van veen en ondergrond dit uit eigen middelen zou vergoeden. Na de stoklegging van de 17 de mei 1631 had hij op papier 3500 morgen (maximaal 2000 van Steenbergen en Ten Arlo, 1500 van Ada van Burmania) van het hele boogde gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen in handen, zodat hij nog steeds te weinig had om de volle 4000 morgen over te dragen. De venen van Ada van Burmania waren veel groter geweest dan het gebied dat Roelof inbracht in de Compagnie. Met de helft van de Meppense Venen had Roelof de helft in handen van uitgestrekte venen, die volgens de Burmania s wel 5000 tot 6000 morgen groot waren 27. Hij zou dus kunnen veronderstellen dat hij in totaal 3000 morgen van de Burmania s had, die samen met de 2000 morgen van de Zuidwolder Venen ook 5000 morgen maakten. Alleen ging die rekensom niet op. Een groot deel van het gebied van de Burmania s bestond uit claims in ongedeeld gebied, die later van anderen bleken te zijn. De 2000 morgens aan venen van Zuidwolde waren zonder stoklegging nog steeds niet overgedragen, en dus nog steeds niet Roelofs eigendom, volgens het Drentse Landrecht. Roelof bezat niet meer dan de helft van het gebied van de Burmania s, de helft van de Meppense Venen, 2500 tot 3000 morgen veen en ondergrond, waarvan het grootste deel in ongedeeld gebied lag. Betwist veen. De geschiedenis zou uitwijzen dat alle venen van de Burmania s buiten het gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen al snel zo betwist waren, dat Roelof van Echten noch zijn erfgenamen deze nog op durfden te eisen 28. Eigenlijk kon Roelof dus alleen zeker zijn van de helft van Burmania s gebied binnen de grenzen van de Compagnie, 1500 morgen op dat moment, en zelfs daarvan zou - zo gauw de grens in het veld werd aangegeven - een gebied van honderden morgens worden opgeëist door Overijssel. Terecht, zoals slechts enige jaren later bleek 29. Roelof bezat daarom in mei 1631 niet meer dan pakweg 1000 morgen met zekerheid, onbetwist, met stoklegging en al, als we tenminste even buiten beschouwing laten dat de kinderen van Ada van Burmania protesteerden tegen de verkoop. En zelfs dat deel van pakweg 1000 morgen Meppense Venen bleek uiteindelijk niet solide. Het bleek een gebied te zijn dat na verloop van jaren werd toebedeeld aan de marke van van Gees 30, maar dat wist men toen nog niet. Hoe dan ook, op basis van pakweg 1000 morgen veen en ondergrond, overgedragen per stoklegging, en 2000 morgen Zuidwolder Venen, nog steeds niet overgedragen, durfde hij het 12

13 twee maanden later aan om de stok te leggen voor het overdragen van 4000 morgen. Geen verstandig besluit, zoals de geschiedenis zou leren. Een vorm van handel waar grote vraagtekens bij gezet kunnen worden. Tussendoor had nog een kleinere veenaankoop plaats. Op 28 mei/7 juni 1631 kocht Roelof van Echten nog 33 morgen veen en ondergrond van Steenbergen en Ten Arlo, waarschijnlijk voor een bedrag van f 2700,-. Ook hier werd de stok in die jaren niet van gelegd of opgenomen. Deze 33 morgen was nodig, om de Nieuwe Grift, de Hoogeveensche Vaart, wat zuidelijker het Hooge Veen binnen te laten komen, en dat was weer nodig voor een verbeterde waterstand in de vaart. Noordelijker lag de grond namelijk lager. Deze 33 morgen, 33,66 hectare, lag in een driehoek. Het ene punt lag bij het Kruis, dat zelf pas ontstond na 1651, het noordelijkste punt lag op de oostkant van de huidige Hoofdstraat, bij de firma Pet, en het derde punt vinden we bij de Wolfsbos. De westelijke grens werd gevormd door de Eerste Wijk, de latere Hoofdstraat. De zuidelijke grens van deze 33 morgen vormde later ook de zuidelijke grens van het gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen, en liep vanuit het Kruis oostwaarts, tot het punt waar de grens van de 5000 Morgen afboog naar het zuidoosten. De 33 morgen werden later opgenomen in het gebied van de Hollandsche Compagnie, het Hollandsche Veld. Zoals we later nog zullen zien, ontstond juist op dit gedeelte van de 5000 Morgen, op deze in 1631 aangekochte 33 morgen, het begin van het dorp Hoogeveen 31. Het werven van participanten ging de makelaars zo goed af dat in de zomer van 1631 de Compagnie van de 5000 Morgen de venen geleverd zou krijgen. Het werk zou daarop van start kunnen gaan. De 28 e juli/7 e augustus 1631 (28 juli oude stijl, 7 augustus 1631 huidige tijdrekening) had volgens oud gebruik de stoklegging plaats op het Huis te Echten. In dit geval werd de stok neer gelegd door Roelof van Echten. De stok was van Arend Steenbergen, de schulte van Zuidwolde, die ambtshalve aanwezig was, met twee boeren uit Zuidwolde als getuige, Harmen ten Heuvel en Wolter Alberts. De stok werd opgenomen door Christoffel van Nijenhove, Cornelis van Dorp, Jan van der Meer en Hendrik Spiegel, een ieder voor zichzelf en voor degenen die ze vertegenwoordigden. Omdat ook de Meppense Venen, deel van de marke van Meppen, deels opgegaan waren in de Compagnie van de 5000 Morgen, vond een tweede stoklegging plaats in de woning van Jan Coerts Lepel, de schulte van Zweelo, in aanwezigheid van twee boeren uit Meppen, Claas Bankinge en Jan Oevinge. De makelaars hadden hun best gedaan en participanten ingebracht. Maar het ging niet vanzelf, en er werd een nieuwe voorwaarde bedongen, anders wilde men niet toetreden. Het kwam die 28 e juli dan ook tot een nieuw artikel, ingebracht in het contract van 12/22 maart 1631: Alzo op huiden 28 juli 1631 bij mij transport en stoklegging is gedaan van de venen, in dezen vermeldt, zo is t, dat dies niet tegenstaande in volle waarde, en onvermindert zal blijven het artikel waarbij de participanten bedongen hebben uit de Compagnie te mogen scheiden, als mede de naarder verklaringe, bij mij daar op gedaan, dat van zulks ook vrij zal staan ten allen tijden te bevorents, en eer dat de Grifte voltrokken en gereed zal zijn, als mede dat enige roeden veen, zo veel en zo lange, rondom de meren zullen verblijven mede ongemeten liggen, om het water des nood zijnde in de schipvaart gebruikt te worden. Getekend door onder andere Roelof van Echten 32. In het contract van 12/22 maart was nog vastgelegd dat men de Compagnie pas mocht verlaten nadat de Hoogeveense Vaart was aangelegd, maar de participanten bedongen dus dat ze ook voordien al uit mochten treden. Roelof van Echten ging daarmee accoord. Hij moest blijkbaar wel, want de participanten hadden minder vertrouwen in het project dan hem lief was. Dat maakte de 13

14 Compagnie van de 5000 Morgen een onzekere aangelegenheid. Wilde het project slagen, dan moest snel duidelijk worden dat de participanten waar kregen voor hun geld. Anders waren ze net zo snel weer weg als ze gekomen waren. STOKLEGGI G E LEVERI G 33 Er is al enkele malen gesproken over de stoklegging. Het is van belang om dit nog verder uit te diepen, omdat we anders niet kunnen volgen wat er gebeurde en uiteindelijk mis ging op het Hooge Veen. In het Drentse recht onderscheidde men - net als vandaag de dag - twee belangrijke momenten in de handel in onroerend goed. Er was een koop, mondeling of schriftelijk, en er was een levering van het onroerend goed. Roerende goederen kon men aan elkaar overhandigen, onroerende goederen zijn niet feitelijk te overhandigen. De levering van onroerend goed werd gesymboliseerd in de stoklegging, waarbij de stok stond voor de feitelijk over te dragen onroerende goederen. Zonder stoklegging geen levering. Door het neerleggen van een eikenhouten stok, eigendom van de schulte, deed een eigenaar afstand van zijn goederen. Hij zei erbij: 'Hiervan legge ik u den stok na Landrecht'. Door het oppakken van de stok, ging onroerend goed over naar de nieuwe eigenaar. De koper zei: 'Hiervan neem ik den stok weder op na Landrecht'. Daarmee was de levering van het goed c.q. het gebruiksrecht daarvan geschied. Bij de stoklegging moesten inwoners van de bewuste marke, mensen met een zekere materiële gegoedheid, daarvan getuigen zijn. Er werd tevens een acte, een stokleggingsbrief, opgemaakt. Het belang van de ceremonie van de stoklegging was voor het toenmalige Drentse recht groter dan het ondertekenen van een samenwerkingsovereenkomst of een koopcontract. We lezen bijvoorbeeld in het Landrecht van 1614, dat toen van kracht was, dat een stoklegging meer waarde had dan een contract 34. Men kan als verkoper maar weinig rechten doen gelden als een overdracht geschiedt zonder stoklegging, als we het volgende lezen: In de Landschap Drenthe is gebruikelijk, dat men geen renten kan vorderen, panden noch executeren, tenzij de eiser daarvan transport of cessie hebbe met stoklegging. Een slechte stokleggingsobligatie (schriftelijk bevestiging van een stoklegging) heeft voor het landrecht meer waarde dan brieven of obligaties zonder stoklegging, ook al zijn die ouder, en zouden ze daarmee voor het landrecht eigenlijk zwaarder moeten tellen 35. Stoklegging overvleugelt al het andere. Het is moeilijk om de toenmalige juridische situatie te vertalen in huidige termen, want een en ander zal elkaar toch niet helemaal overlappen, maar we zouden de ondertekening van het contract van de Compagnie van de 5000 Morgen van 12/22 maart 1631 kunnen vergelijken met een koopcontract, en de stoklegging van 28 juli/7 augustus kunnen zien als de feitelijke levering. Dat houdt dus in dat er volgens de toenmalige Drentse regels eigenlijk niet eerder een Compagnie van de 5000 Morgen was, in de letterlijke zin van de naam, dan na de stoklegging, omdat die compagnie voor de stoklegging geen meter veen beheerde, en dus een lege organisatie was. De conclusie is dat de ondertekening van 12/22 maart een soort conceptie was en dat deze stoklegging als het geboortemoment kan worden gezien. Los hiervan zijn er ook nog twee notariële akten geweest, die in juli 1631 passeerden, waarmee eveneens het begin van de Compagnie in deze maand werd gesteld. Op 5/15 juli passeerde een akte voor notaris Ruttens te Amsterdam (getuigen Dirk Jaspersse en Jan de Graaff). Op 6/16 juli passeerden akten voor notaris Jacob Jans de Haas te Leiden, in de herberg van Gerrit Jansen van Kessel, herberbier in De Witte 14

15 Zwaan aan de Roode Steen (getuigen Floris Kornelis den Dubbelden en Jacob Kornelis den Dubbelden). Deze akten bevestigden notarieel de overdracht van 4000 morgen veenland 36. In deze akten werden de namen genoemd van de participanten van de Compagnie. De verkoper verplichte zich om een lichamelijke zaak of een recht over te dragen en de koper te vrijwaren voor uitwinning en verborgen gebreken. De koper was gehouden om de koopprijs te betalen 37. Weigerde de verkoper de levering van het goed, dan mocht de koper hem daartoe gerechtelijk dwingen. Voorwaarde was wel dat de koper de koop en de betaling kon bewijzen. Was dat het geval, dan legde de overheid als het ware de stok in plaats van de verkoper. Er konden zich evenwel situaties voordoen, waarin deze moeilijk nagekomen konden worden. Was een zaak verkocht, maar nog niet geleverd, en ging deze verloren, dan moest de koper de schade dragen. Had dus iemand een huis gekocht dat afbrandde vóór hij naar het gerecht geweest was voor de levering, dan moest hij de koopprijs toch betalen. Die verbintenis bleef dus in stand. Werd een koper aangesproken door een derde die het gekochte goed van hem opeiste, omdat hij de ware eigenaar was (uitwinning), dan kon de verkoper wel ter verantwoording geroepen worden. Deze laatste had immers de plicht de koper te vrijen (of te 'wachten') en te waren tegen eigendomsaanspraken van derden. Deed zich dus een dergelijk geval voor, dan moest de verkoper optreden om het goed te verdedigen en, als dat niet lukte, om de koper schadeloos te stellen. Als ze zien hoe zorgvuldig en juridisch afgemeten de overdracht van 4000 morgen veen en ondergrond van Roelof van Echten naar de participanten van de Compagnie van de 5000 Morgen verliep, wordt het contrast des te groter met de juridisch onzorgvuldige overdracht van veen en ondergrond van de boeren van Steenbergen en Ten Arlo. De levering van de ondergrond van 30 december 1630 en de 33 morgen van 28 mei 1631 (beide data oude stijl) was namelijk nog steeds niet gebeurd, omdat er geen stoklegging was geweest. Al deze grond was op 28 juli/7 augustus 1631 procedureel wel geleverd aan de Compagnie van de 5000 Morgen. Roelof van Echten leverde grond en veen dat hem zelf nog niet geleverd was. Juridisch gezien was de stoklegging van 28 juli dan ook een zeer bijzondere zaak. Er werd iets overgedragen wat de persoon die overdroeg zelf nog niet overgedragen had gekregen. Juridisch gezien was dat feitelijk onmogelijk, een mens kan niet doorgeven wat hij niet heeft, maar het gebeurde gewoon. Degenen die dat heel goed wisten, dat waren de boeren van Steenbergen en Ten Arlo. Dezelfde boeren die als schulte (Arend Steenbergen) en als getuigen (Harmen ten Heuvel en Wolter Alberts) de stoklegging van de 28 e juli/7 e augustus 1631 vorm gaven. Ze wisten dat er iets niet klopte, dat kan niet anders. Waarom werkten ze dan mee aan deze nieuwe stoklegging, waarbij veen werd overgedragen door iemand die het zelf nog niet overgedragen had gekregen? Het antwoord ligt zeer waarschijnlijk verborgen in het contract van de verkoop van de ondergrond van 30 december 1630 (Oude Stijl). De boeren, zwaar geteisterd door de slechte economische omstandigheden, moesten nog een som van f 6500,- aan kooppenningen voor de ondergrond van Roelof van Echten hebben 38. Van die kooppenningen was verzuimd iets naders af te spreken over de betaling, of rente bij gebrek aan betaling. Er werd in het contract enkel vermeld: te betalen uit de eerste koopschats-penningen, die mijn Heer van Echten zal komen te beuren van zijn alsnog te verkopen venen. Als de boeren van Steenbergen en Ten Arlo niet zouden meewerken aan de overdracht, of ze zouden beginnen te praten over de onrechtmatigheid daarvan, omdat Roelof de grond zelf niet had overgedragen gekregen, zouden de participanten zich terugtrekken, en zouden ze geen cent zien van hun geld. Roelof hoefde namelijk pas te betalen als hij had verkocht! De boeren konden niet anders dan meewerken bij de stoklegging van 28 juli/7 augustus

16 VA WAARDELE AAR MORGE TALLE Bij deze stoklegging, de feitelijke geboorte van de Compagnie van de 5000 Morgen, werden de grenzen van het gebied dat Roelof van Echten overdroeg als volgt omschreven 39 : "Beginnende oostwaarts boven het bos genaamd het Kinholt, en strekkende met de noordzijde aan de marken van Pesse, van Drijber en van Mantinge, tot aan de marke van Meppen voornoemd; de zuidzijde beginnende alsvoren boven het gemelde Kinholt, strekkende met een schuine lijn op zeker meertje, genaamd Allert Holtien, van daar voorts op `t meer de Rieg, van daar op de Braamberg en van daar oostwaarts op naar Lutten en Zwinderen, zo lang, breed en wijd totdat de voornoemde kwantiteit van vijfduizend één honderd morgen ingevolge van het contract aangewezen zal worden." De laatste zinsnede geeft aan dat nog steeds niet duidelijk was waar de grenzen van de diverse marken lagen. Roelof van Echten had zowel veen en ondergrond als de claim van de marken Steenbergen, Ten Arlo en Meppen overgenomen, en verklaarde in deze akte in wezen dat claim geen claim meer was, maar een vaststaand bezit. Terwijl niemand wist waar de grenzen precies lagen, werd in dit contract bepaald dat de grenzen zodanig lagen dat het totale gebied 5100 morgen zou zijn. Het gebied zou dan ook zodanig in bezit genomen moeten worden, dat alle 5100 morgens onder het bestuur van de Compagnie van de 5000 Morgen zouden vallen. En dan te bedenken dat met alle andere omliggende marken geen afspraken waren gemaakt, zodat doordat er geen grenzen in het gebied lagen en die andere marken hun claims op het gebied niet hadden overgedragen Roelof van Echten ook veen en ondergrond verkocht dat niet van hem was. Het gebied ten zuiden van de Oostwijk was nooit door de boeren van Steenbergen en Ten Arlo overgedragen, en viel maar gedeeltelijk onder de venen van Burmania. Als koper van het veen en de ondergrond ten noorden van wat we nu kennen als de Oostwijk eiste Roelof van Echten blijkbaar ook het gebied ten zuiden ervan voor zichzelf op, en droeg het over aan de Algemene Compagnie van de 5000 Morgen. Men sprak van de Compagnie van de 5000 Morgen en niet van de Compagnie van de 5100 Morgen, omdat die laatste 100 morgen niet naar de deelnemers in de compagnie gingen, maar naar een fonds voor kerk, school en armen. Wat betreft de omvang van het gebied was het veiliger geweest als Roelof van Echten zich in 1631 gehouden had aan de oude Drentse, algemeen gebruikelijke vorm van eigendomsverwerving en eigendomsoverdracht. In de Drentse marken bezat men waardelen. Wie een waardeel had, had met dit waardeel een aandeel in de marke. Niemand wist precies hoeveel een waardeel was, dat kon per marke verschillen, maar iedereen wist dat je eigendom een percentage was van het totaal van de marke. Telde een kleine marke vier waardelen, dan was je met één waardeel eigenaar van 25% van al het gemeenschappelijke markebezit. Als de marke grensde aan veen, en deze zou daar bij verdeling 1000 morgen van krijgen, dan was je ene waardeel 250 morgen waard. Mocht het mee of tegenvallen, dan steeg of daalde je aandeel in het totaal. Ook in de compagnieën van de venen van Diever en Legello werd gewerkt met een systeem van waardelen, daar parten genoemd 40. Had Roelof van Echten op deze wijze met Echtens-Hoogeveen omgegaan, dan zou een ieder krijgen wat hem rechtens toekwam, en zou niemand moeilijk kunnen doen als het mee of tegenviel. Per slot van rekening kreeg je altijd waar je recht op had: het eigen aandeel in het totaal van het gemeenschappelijke bezit. Maar Roelof van Echten berekende waar hij volgens zijn inzicht concreet in afgemeten oppervlakte recht op had en verkocht dit bij voorbaat. Door te spreken over een concrete hoeveelheid grond en veen kon ook gesproken worden over een duidelijker verkoopprijs. Een moeilijk in te schatten waardeel is moeilijker op waarde te schatten 16

17 dan een morgen veen. De vraag is echter of hiermee de comparanten van de Algemene Compagnie van de 5000 Morgen wel een eerlijk beeld werd gegeven, terwijl zeker is dat door de verkoop van concrete stukken oppervlaktes verwachtingen werden geschapen die Roelof van Echten, getuige de vele problemen met de andere participanten, nooit heeft waar kunnen maken. De makelaars verrichtten goed werk. De 4000 morgen werden verkocht. De deelnemers in de Algemene Compagnie van de 5000 Morgen en de morgentallen waarvoor ze uiteindelijk intekenden waren: Christoffel van ijenhove, kalkbrander en oud-burgemeester van Leiden, Raad van het College van Admiraliteiten te Amsterdam, 400 morgen, waarvan 250 morgen makelaarsloon. Evert van ijenhove, een broer van Christoffel, 100 morgen. Johan (Jan) van der Meer, burger van Leiden, 300 morgen, waarvan 150 makelaarsloon. Arent Wouters Vreughden, uit Amsterdam, kreeg als makelaarsloon 100 morgen. Ewout van Schilperoort, secretaris van het Hoogheemraadschap van Rijnland, 100 morgen als makelaarsloon. Pieter Huijgens du Bois, 100 morgen. David Frans, 100 morgen. Cornelis van Dorp, vroedschapslid van Leiden, bezat 300 morgen, samen met Jan (Johan) van Baerle, waarvan Cornelis van Dorp 100 morgen ontvangen had als makelaarsloon. Huijbert Willems Dedel, 100 morgen. Cornelis Willems Dedel, broer van Huijbert, 100 morgen. Hendrick Bentinck, Drost van Salland, schoonvader van Roelof van Echten, 100 morgen. Eusebius Bentinck, zwager van Roelof van Echten, 100 morgen. Berent Bentinck, zwager van Roelof van Echten, 100 morgen. Gerrit Huijgens van Hoogeveen, uit Holland, 100 morgen. Johannes Boekenbergh, predikant te Zuidwolde (Drenthe), ontving als makelaarsloon 100 morgen. Jonkheer Cornelis Hooftman Ridder, 100 morgen. Jonkheer Gerard van Randervorde van der Aa, Dijkgraaf van Delfland, Heer van Sevender, 200 morgen. A.van Hoochbrug, 100 morgen. Jonker Frederik Ruijsch, raadsheer van het Admiraliteitscollege van Amsterdam, 200 morgen. Gerard Storm, vroedschapslid van Amsterdam en fiscaal van genoemd college, 100 morgen. Pieter Hoefijzer, ontvanger van genoemd college, 100 morgen. Elbert Spiegel, secretaris van genoemd college, 150 morgen. Hendrik Spiegel, vroedschapslid uit Amsterdam, 150 morgen. Jacob Verschuer, uit Amsterdam, 100 morgen. Cornelis Martsen (Pronck), uit Amsterdam, 100 morgen. Jan Oom Claesz de Jonge, uit Amsterdam, 100 morgen. Albert Cuijper, uit Amsterdam, 100 morgen. Ernst Roeters, schepen van Amsterdam, 100 morgen. Michiel Colijn, uit Amsterdam, 100 morgen. Lucas Conijn, uit Amsterdam, 100 morgen. In totaal bezaten deze heren naar eigen inzicht 4000 morgen. 800 morgen daarvan, 20% van de verkochte 4000 morgen, werden onbetaald overgedragen aan de nieuwe eigenaren, omdat dit gold als makelaarsloon. Vooral Christoffel van Nijenhove was erg actief geweest, gezien het feit dat hem 250 morgen veen en ondergrond onbetaald in de schoot vielen. 17

18 Ernst Roeters ( ), geportreteerd in 1624 door Werner van den Valckert. Ernst Roeters was: Regent Leprozenhuis Overman Handboog-doelen 1616, Schepen en Raad van Amsterdam, Luitenant der Burgerij 1626, Kapitein der Burgerij 1630, koopman handelend in mout onder firma Roetert Ernst & Ernst Roeters, daarna kassier in de Wisselbank in Hij woonde in 1609 op den OZ Voorburgwal en bij overlijden op de Keizersgracht te Amsterdam. LOPE DE ZAKE Een van de Amsterdamse participanten was Cornelis Martens Pronck. Als hoofdparticipant van de Compagnie van de 5000 Morgen moet hij op de hoogte zijn geweest van de Drentse situatie. Of hij beseft heeft in welke moeilijke positie hij Roelof van Echten bracht, toen hij 20 juni 1631 zelf zaken ging doen in Drenthe? Of moeten we hem zien als een keiharde handelaar die een andere harde handelaar onder druk probeerde te zetten? Los daarvan was het natuurlijk vooral Roelof van Echten zelf die zich in moeilijkheden had gebracht door 4000 morgen te verkopen, waarvan contractueel zeker was dat hij het niet had. Wat gebeurde er? Cornelis Martens, Willem Willems van Beinsdorp en Peter Laurents Spiegel sloten 20 juni 1631 een contract met de erven Trumper 41. Ze deden dit met zijn drieën, maar niet als losse personen. In het contract heten ze compagnie en was er sprake van dat er later andere mensen in hun compagnie zouden kunnen komen. Peter Laurents Spiegel had al vaker in Drents veen gehandeld. Hij bezat samen met Jacob de Gijselaer 2/24 e part in de Hollandse Compagnie van de Dieverder en Leggeler Smildervenen 42. Barbara Trompers, zoals ze toen genoemd werd, was weduwe van Albert van der Keurbeecke. Haar zuster Joanna Trompers was weduwe van Hindrick van der Keurbeecke. Barbara, Joanna, en hun neven Johan Baptista en Maximiliaen van Duffe, waren eigenaren van de venen van wijlen Cornelis Trumper, schulte van Diever. Ze lieten zich bij de veenverkoop assisteren door Ernst van der Keurbeecke, burgemeester van Kampen, en Albert van der Keurbeecke. De erven Trumper verkochten aan de nieuwe compagnie de helft van de Meppense hoge en lage, grote en kleine venen, velden, moeren, wildernissen, met alle lusten en lasten, zoals ze ooit waren bezeten door Reinolt van Burmania en zijn vrouw. De helft van de Meppense Venen werd verkocht en overgenomen voor carolus guldens, te betalen in vijf achtereenvolgende jaren. Bij de verkoop werd ook een erf in Amsterdam overgedragen, op de Rozengracht, met een afmeting van 60 voet breed en 90 voet lang. De compagnie van drie Amsterdammes zou binnen acht dagen 600 carolus guldens contant overdragen aan de gezusters 18

19 Trompers. Als de venen eenmaal verkaveld zouden worden, zouden zowel Barbara als Joanna Trompers 200 morgen veen en ondergrond toebedeeld krijgen. Ze werden dus met dit contract eveneens opgenomen in de compagnie. Op basis van deze 200 morgen veen en grond elk, zouden ze meedragen in de onkosten die voor de totale venen gemaakt zouden moeten worden om ze aan snee te kunnen brengen. Daarvoor zou er een kanaal naar de venen gegraven moeten worden, bruggen en sluizen gebouwd moeten worden, en wat al niet meer nodig zou zijn om de afvaart goed te regelen. Kortom, er werden concreet plannen gemaakt voor vervening in de Meppense Venen. Als we ergens duidelijk voorgeschoteld krijgen dat Roelof van Echten niet de enige was die plannen maakte voor het afgraven van het veen op het grondgebied van de huidige gemeente Hoogeveen dan is het hier wel. Een tweede compagnie naast de Compagnie van de 5000 Morgen! Als de drie Amsterdammers problemen zouden krijgen, of geen gelegenheid voor uitvaart zouden kunnen vinden, zouden ze 1200 carolus guldens aan Barbara en Joanna moeten betalen, waarin de al genoemde 600 carolus guldens verrekend zouden worden, waarna de verkoop van het hele gebied ongedaan zou zijn gemaakt. Los van het overgedragen erf, en de gemaakte afspraken over andere zaken, werden veen en ondergrond van de Meppense Venen zelf overgedragen voor carolus guldens, als onderdeel van het bedrag van carolus guldens. Door al deze bepalingen werden veen en ondergrond niet alleen overgedragen, maar werd ook een samenwerkings-overeenkomst afgesloten tussen de drie Amsterdammers en de gezusters Trompers. Op 20 juni 1631 werd zodoende een nieuwe compagnie gesticht, de Compagnie van de Meppense Venen, zoals ze waarschijnlijk geheten zou hebben als ze actief had kunnen worden. Het contract werd afgerond met de handtekeningen van Barbara Trompers, Joanna Trompers, Ernst van der Keurbeecke, Albert van der Keurbeecke, Cornelis Martens, J.Spiegel en Willem Willems van Beinsdorp. Iets meer dan een maand later, 28 juli 1631, had op Huize Echten de stoklegging plaats voor de verkoop van de 4000 morgen veen aan de participanten van de Compagnie van de 5000 Morgen. Christoffel van Nijenhove, Cornelis van Dorp, Jan van der Meer en Hendrik Spiegel kwamen daarvoor over uit Holland. De nieuwe compagnie in de Meppense Venen zal een stempel hebben gedrukt op de stoklegging van de Compagnie van de 5000 Morgen. Er stonden nog veel zakelijke problemen te wachten voor de Compagnie van de 5000 Morgen een succes kon worden. Roelof bracht dan de gekochte helft van de Meppense Venen in in de compagnie, maar de andere helft was hem ontglipt, en zolang de venen niet door de belanghebbenden verdeeld waren, konden ze er geen van allen wat mee. Voorstelbaar is dat Roelof de Hollandse heren gerust probeerde te stellen met uitleg over een juridische procedure. Eerst werd de Compagnie van de 5000 Morgen juridisch veilig gesteld. Kerkespraak, voorlezen van belangrijke besluiten tijdens of na een kerkdienst, was een van de belangrijkste vormen om nieuws te verspreiden. Vanaf 14 augustus 1631 werd in de kerk van Zweelo de verkoop van 4000 morgen veen bekend gemaakt. Samen met wat Roelof van Echten zelf nog bezat, zou het hele stuk 5000 Morgen tellen. We lezen het in de volgende tekst, voorgelezen in de kerk 43 : De Weledele Heer Roelof van Echten heeft verkocht en verhandeld aan de E. Christoffel van ijenhove, Jan van Meer en haar verdere medeparticipanten vier duizend morgen veenlanden, ten dele in Zuidwolder, ten dele in Mepper marke gelegen. Zo iemand vermeent enige actie of naarkoop daarop te hebben te pretenderen, die mag zijn zaak naar landrecht instellen. Zulks bovenste verzoek heb ik ondergetekende op drie aan een volgende zondagen waarvan de eerste geweest is de 14 augustus 1631 in de kerk tot Zweelo gepubliceerd. De tekst is voorgelezen en ondertekend door ds. 19

20 Wesselius Kannegieter van Zweelo. Ds.Johannes Boekenbergh schreef eronder dat hij het zelfde in Zuidwolde had gedaan op de 14 e augustus en de twee zondagen daarop. De boodschap werd ook voorgelezen in de kerk van Oosterhesselen, zoals we nog zullen zien. Ook deze tekst maakt duidelijk dat de Compagnie van de 5000 Morgen haar bezit baseerde op twee grote veencomplexen, de Zuidwolder- en de Meppense Venen. De tekst van de kerkespraak maakt ook duidelijk dat er geen sprake was van geleidelijk overdragen van stukken veen en ondergrond, al naar gelang hoeveel mensen intekenden in de Compagnie van de 5000 Morgen, maar dat het eigendom van de volle 4000 morgen bij de stoklegging van 28 juli in één keer is overgegaan. Tenminste, voor zover dat er was. Er werd vooral gesuggereerd dat er werd overgedragen. En dan was het nog de vraag in hoeverre andere partijen het veen en de ondergrond ook nog zouden opeisen. De Reest ontsprong volgens sommige visies uit het Riegmeer. Dan had men dus met de Meppense Venen erbij veen tot aan het Riegmeer, en nog veel zuidelijker tot aan een andere beek die de Reest voedde. Door deze bekendmaking zette Roelof de boeren van Drijber, Wijster, Gees, Ane, Lutten en Zuidwolde voor het blok. Ook deze boeren zouden rechten kunnen doen gelden in het onverdeelde gebied. Het onverdeelde veengebied, waar tal van marken rechten op konden doen gelden, was zonder nader overleg met belanghebbenden doorverkocht aan derden. Wie vond dat hij ook rechten had in het gebied, moest Roelof van Echten nu maar voor de Etstoel slepen. Dat is wat heel anders dan goed overleg over scheiding van gemeenschappelijk gebied. Wie gebruik wilde maken van het recht van naarkoop moest dit na de kerkespraak binnen drie maanden aangeven, anders waren de kansen verkeken. VA VEE PRIJZE E CAROLUS GULDE S Als we ons concentreren op de bedragen die voor de venen werden betaald, dan zien we opvallend grote verschillen voor prijzen van venen waarvan je zou mogen verwachten dat ze onder dezelfde omstandigheden toch het zelfde zouden moeten opbrengen. Roelof van Echten betaalde voor de grond onder het veen van Steenbergen en Ten Arlo 6500 carolus guldens. Een carolusgulden is een gulden van 20 stuivers. Het betreffende gebied was met zijn maximaal 2000 morgen veel kleiner dan de Meppense Venen. Roelof van Echten betaalde Ada van Burmania iets meer dan 2300 carolus guldens voor de helft van de Meppense Venen, een gebied dat geschat werd op 2500 tot 3000 morgen. Egbert Clant tot Scharmer, zaakgelastigde voor Ada van Burmania stelde in 1637 dat de hele Meppense Venen wel 5000 tot 6000 morgen groot waren 44. We zouden kunnen verwachten dat de andere helft van de Meppense Venen het zelfde zou moeten opbrengen, omdat het ging om een ongedeeld gebied, en de hele Meppense Venen daardoor 4600 carolus guldens op zouden gaan brengen. Dat was dan minder dan het Oosterveen, de venen en gronden van Steenbergen en Ten Arlo, terwijl het om een gebied van driedubbele grootte ging. Daar komt nog bij dat in het bedrag van het Oosterveen alleen de ondergrond is berekend en niet het veen. De verhoudingen waren feitelijk dus nog schever. Daar klopt dus iets niet. De prijs van veen werd nogal eens bepaald door de mate waarin het al af te graven was. Zowel de Meppense Venen als de Oostervenen moesten nog toegankelijk worden gemaakt. Beiden hadden een riviertje dat de basis zou kunnen worden, de Reest en het Oude Diep, maar beide riviertjes zouden ook nog veel aandacht en geld vergen voor ze voor de afvaart geschikt zouden zijn. Er zijn vast ook wel factoren aan te wijzen waardoor het ene gebied weer wat minder waard zou zijn dan de andere, maar globaal gezien kunnen we zeggen dat de verkoop van het Burmania-veen aan Roelof van Echten niet in verhouding staat tot de prijs van het Oosterveen. 20

21 Rechts Lucas Conijn, een van de Amsterdamse participanten. 21

22 Roelof van Echten vroeg 50 carolus gulden per morgen aan wie intekende in de Compagnie van de 5000 Morgen. Bij dit bedrag zou het hele gebied van 5000 morgen een bedrag van 5000x50 = gulden vertegenwoordigen. Maar omdat zoveel mensen delen voor niets kregen werd het totaalbedrag dat de venen opleverden stukken minder. In de praktijk ging men uit van 1000 morgen voor Roelof en 800 morgen voor de makelaars, waarna er nog 3200 morgen overbleven die betaald zouden moeten worden. Daarbij rekende Roelof van Echten dus op een totaalbedrag van 3200x50 = gulden. De erven Trumper verkochten de helft van de Meppense Venen, achteraf 3/10e van het gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen, voor carolus guldens. Dan zou het hele gebied van de Compagnie delen door 3 en dan keer 10 = ,66 carolus guldens op kunnen brengen. Deze vorm van rekenen is echter achteraf bezien, want in die dagen ver-wachtte men dat de Meppense Venen veel groter waren. Hoe dan ook, ook hier zien we scheve verhoudingen en een groot verschil in veenprijzen. Zeker als we ons ook nog eens realiseren dat de partici-panten van de Compagnie van de 5000 Morgen voor alle zaken nog apart moesten betalen. In het bedrag zat geen kanaal, geen rentmeesters-woning, noem maar op. We kunnen ook rekenen vanuit het perspectief van de Meppense Venen. In die dagen was er een kaart van gemaakt, waarop het hele gebied van de Meppense Venen aangegeven stond. We kennen deze kaart niet meer, maar we kunnen ervan uit gaan dat het gebied van de Meppense Venen deels de venen van de Compagnie van de 5000 Morgen overlapte, en ook grote stukken veen ten zuiden daarvan als Meppense Venen in beeld bracht, anders komt men niet op 5 tot 6000 morgen. Als we het hele gebied bezien dat ligt tussen de uitlopers van de Reest en de Wolfskuilen, moet dat ook ongeveer geklopt hebben. In de optiek van Egbert Clant zouden de Meppense Venen vergelijkbaar zijn of 20% groter zijn dan die van de Compagnie van de 5000 morgen. Gaan we in zijn denkbeelden mee, en rekenen we carolus guldens voor de helft van de Meppense Venen, dan zouden de hele Meppense Venen carolus guldens waard zijn, en de venen van de Compagnie van de 5000 Morgen in hun geheel tot carolus guldens. Wat kunnen we met deze bedragen? Wat overduidelijk is, is dat Ada van Burmania te weinig geld heeft onvangen voor haar bezit. Ze kreeg 2300 carolus guldens en 4 rozenobels voor een stuk veen en ondergrond dat bij de verkoop van de andere helft van het ongedeelde (!) goed carolus guldens waard was. Haar werd slechts 13,5% van de feitelijke waarde betaald, als we er van uitgaan dat carolus guldens een eerlijke prijs was. Dit is geen conclusie die we nu alleen maar kunnen trekken, nu we alle gegevens in haart kunnen brengen. Dezelfde conclusie kon men ook al trekken in de 17 e eeuw. Een verontwaardigde reactie liet niet op zich wachten. Ada van Burmania en haar erven voelden zich door Roelof van Echten afgescheept en bedrogen. Ze lijken gelijk te hebben gehad, als we de bedragen zo naast elkaar zetten. Ze lieten het er niet bij zitten. Het kwam tot processen over het geldbedrag en andere zaken rondom de Meppense Venen, van 1635 tot Los daarvan kunnen we met behulp van al deze bedragen uitrekenen wat Roelof van Echten voor het gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen zou moeten betalen: = carolus guldens, enkele rozenobels en honderd rijksdaalders voor de armen van Zuidwolde. Dat is heel wat minder dan de ,66 carolus guldens die we als reëel bedrag voor het totale veenpakket van de Compagnie berekenden, op basis van de prijs op de vrije markt die de drie Amsterdammers voor de helft van de Meppense Venen betaalden. We kunnen zo berekenen dat verhoudingsgewijs de Hollandse participanten van de Compagnie van de

23 Morgen veel betaalden voor veen, dat door anderen uit Amsterdam in een redelijk vergelijkbare situatie veel goedkoper werd gekocht. Roelof van Echten kreeg zijn aandeel van Ada van Burmania in deze optiek helemaal voor een schijntje. GROOT WA TROUWE I AMSTERDAM In het voorgaande werd aangegeven dat Roelof van Echten meer veen verkocht dan hij op dat moment bezat. Duidelijk is dat de levering te wensen overliet. Er werd ook aangegeven dat Ada van Burmania zich bedrogen voelde, omdat Roelof haar venen veel te goedkoop in handen had gekregen, voor slechts 13,5% van de feitelijke waarde. Er was sprake van onduidelijke grenzen, er waren geen afspraken gemaakt met eigenaren van andere marken. Kortom, er was veel waarover men zich grote zorgen kon maken. Al deze zaken waren intern gebleven als de participanten in Holland zich niet hadden bemoeid met de Meppense Venen. Maar ze deden dat wel. Cornelis Martens Pronck, hoofdparticipant van de Compagnie van de 5000 Morgen, ging in zee met Willem Willems van Beinsdorp en Peter Laurents Spiegel. Ze sloten 20 juni 1631 een contract met de erven Trumper 46 en namen de helft van de Meppense Venen over. Er was sprake van twee helft van één veencomplex, die onverdeeld waren. Roelof van Echten en de Amsterdamse eigenaren van de andere helft waren dus feitelijk slechts eigenaar van een onduidelijk begrenst aandeel van 50%, waarbij de ene partij niets kon doen zonder inbreng en overleg met de andere. Als eigenaren van de helft van dat gebied kregen de Amsterdammers volop informatie over de plaatselijke situatie. Voor hen werd toen één ding héél erg duidelijk: Roelof van Echten was niet in staat om de 4000 Morgen te leveren die hij contractueel had verkocht en per stoklegging had geleverd. Als de Amsterdamse participanten van de Compagnie van de 5000 Morgen hem dus zouden betalen, was hun geld weg. In ieder geval voor een deel. Achter de schermen werd in Amsterdam druk overleg gevoerd. Er zal in die dagen ook druk briefverkeer met Drenthe zijn geweest. Men kwam er onderling niet uit. Het gevolg was dat het merendeel Amsterdamse participanten besefte dat er iets niet goed zat met de Compagnie van de 5000 Morgen. Ze gingen nog veel verder. Er zat iets niet goed met de manier waarop Roelof van Echten hen de zaken voorspiegelde. Twijfels werden wantrouwen en angst voor een financieel debacle: ze dreigden hun geld kwijt te raken aan een louche onderneming en een bedriegende Drent. Dit alles kan een reconstructie van de gebeurtenissen zijn, als we ons inleven in de situatie van eind Uiteindelijk was de kritiek van de Amsterdamse participanten op Roelof van Echten samen te vatten in vijf punten 47 : Hij zei dat hij eigenaar was van de venen, maar mocht zich niet zo noemen. Hij was er niet eerlijk aan gekomen. Hij was een dief! De kans was groot dat de venen bezwaard waren met kooppenningen, zodat de participanten bij het inkopen in de Compagnie ook schulden overnamen. Die venen daar in Drenthe, daarvan kon niet worden aangegeven waar ze eindigden en waar het gebied van de buren begon. Roelof van Echten zou hen nooit kunnen leveren wat hij hen had verkocht. De financiële boekhouding van Roelof en de Compagnie was niet in orde. Volgens Roelof van Echten zouden ze hun eerste termijnen van de kooppenningen van de venen al moeten betalen, maar ze deden dit niet of te weinig. Ze wilden niet eerder betalen dan nadat er 23

24 antwoord was gekregen op de hier geformuleerde punten 48. Daar komt nog bij dat ze contractueel pas verplicht waren (artikel 18 van het contract van 12/22 maart 1631) om de eerste termijn te betalen als de Hoogeveensche Vaart klaar was, maar die was nog lang niet klaar. Er kon in januari 1632 nog geen praam naar het Hooge Veen varen, omdat er nog geen verlaten lagen 49. Blijkbaar vroeg Roelof toch al om de eerste termijn, en waarschijnlijk heeft hen dat extra voorzichtig gemaakt. Eerst antwoorden op de vragen, was de stelling van de Amsterdammers. De antwoorden kwamen niet, of waren niet bevredigend. Voor de participanten in Amsterdam hield dit in dat de meerderheid besloot om zo gauw mogelijk te breken met de Compagnie van de 5000 Morgen. Op 20/27 december 1631 werd de volgende brief opgesteld 50 : Alzo wij ondergeschrevenen om zekere redenen en cosideratien ongeraden vinden te blijven in de Compagnie van de Echtense Venen, daar van men met Uwe Edele gecontracteerd heeft, over zulks geresolveerd zijn daar uit te scheiden, en onze uitgelegde en verschotene penningen weder naar ons te trekken. Zo hebben wij niet kunnen onderlaten Uwe Edele van onze meninge en intentie mits dezen te adverteren. Ten einde Uwe Edele alvoren gerestitueerd hebbende, achtervolgens het contract, en nader gedane beloftenisse de voorzeide onze verschotene penningen, des zelfs goede geliefte mag doen met de morgentallen bij ons respectievelijk getekend. Verzoekende derhalven dienst en vriendelijk, dat Uwe Edele tot furneringe van dezelve penningen gelieven zal promte ordre te stellen, waar aan niet twijfelende, en eerstdaags het effect daar van verwachtende, zullen naar onze dienstige gebiedenisse dees eindigen en Uwe Edele, Erenveste, Achtbare, Wijze, zeer Voorzienige Heer bevelen in de heilige protectie des Allerhoogsten. Datum binnen Amsterdam des 27 december Anno Stilo Loci. F. Ruysch, Gerard Storm, Elb. Spiegel, J.Hoefyser, Michiel Colyn, Jan Oom Claes de Jonge, Ernst Roeters, Cornelis Marts, Albert Cuyper, Lucas Pr.Conyn, Jacob Verschuer, J.D.Spiegel. We lezen dat het uittreden van de participanten gemotiveerd wordt met zekere redenen en cosideratien. Ze bleven zeer vaag. Gelet op wat er onder hen over Roelof van Echten werd gezegd, is het ongeloofwaardig dat ze hem nog een Erenveste (eervolle), Achtbare, Wijze, zeer Voorzienige Heer vonden, die in de heilige protectie des Allerhoogsten aanbevolen zou worden. Het zijn formaliteiten geweest, mooie woorden, passend bij de etiquette van die tijd, om op een nette manier van iemand af te komen. We missen bij de handtekeningen die van Arent Wouters Vreughden. Hij had zijn 100 morgen niet gekocht, maar gekregen, als veenmakelaar, en deed er geen afstand van. We missen ook de naam van Jan van Baerle. Deze Amsterdamse koopman had een buitenhuis in de Hemmeerpolder bij Warmond. Hij ging als enige Amsterdammer niet mee met de opzegging van het contract. Hij zou zich aansluiten bij de Leidse heren. Hoe dan ook, 1400 morgen veen en ondergrond van de Compagnie werden weer ingeleverd. Dit was een grote klap voor de achterblijvers, degenen die wel door zouden willen. Rekening houdend met de Drentse kalender en de dagen dat de brief onderweg zal zijn geweest, kwam hij net voor kerst 1631 bij Roelof van Echten binnen. Er volgde onmiddellijk een briefwisseling tussen Roelof en de Amsterdammers, waarbij Arent Wouters Vreughden nog op 2/12 januari 1632 een reactie gaf. Er werden meerdere zakelijke voorstellen gedaan, uitlopend in een aanbod om gehele veencomplexen te ruilen 51. We komen er op terug bij het bespreken van de brief. Zijn vriend in Leiden, zeer waarschijnlijk Christoffel Dirks van Nijenhove, schreef Roelof van Echten de 29 e december een brief, waarin hij uiteenzette wat voor verhalen er inmiddels in Amsterdam de ronde deden. Christoffel Dirks van Nijenhove had vanwege functies in Amsterdam 24

25 connecties in de Amsterdamse zakenwereld. Roelof kreeg de punten te horen die men hem voor de voeten wierp. Eindelijk duidelijkheid over wat er in Amsterdam speelde, maar de brief was niet mild. De brief werd door ds.boeckenberg met Roelof van Echten besproken. Ds. Boekenberg vervulde de rol van secretaris/rentmeester voor Roelof van Echten 52. Roelof van Echten liet op zich inwerken wat hij schriftelijk onder ogen kreeg. De 12/22 e januari 1632 voltooide Roelof een schrijven naar Leiden, waarin hij alles zou proberen te ontzenuwen wat de Amsterdammers tegen hem hadden ingebracht. Die brief is zo op het oog een persoonlijk schrijven aan een vriend, maar is vooral bedoeld geweest als propagandageschrift. In feite sprak hij tegen alle Leidse participanten. De beschuldigingen moesten ontzenuwd worden. Er moest rust komen. En dat is ook zo uitgepakt. De brief is bewaard gebleven in een afschrift dat in 1644 werd gemaakt door de Leidse notarissen J.F.van Merwen en D. Verhagen 53. Hij werd opgenomen in een bundel afschriften, die ter beschikking werden gesteld van de vier compagnieën, toen eind 1643 de Hollandsche Compagnie uit elkaar is gevallen. Geen persoonlijk schrijven dus. Een apologie, en als zodanig een nadere analyse waard, omdat het ons alles zal zeggen van zowel het veen als Roelof van Echten zelf. De brief is integraal afgedrukt. Tussen de teksten zal een reactie worden gegeven, op basis van Roelof van Echtens eigen archiefmateriaal, zodat zijn eigen stukken, en het Landrecht van Drenthe van 1614, zullen worden gebruikt om zijn verdediging te bevestigen of te ontkrachten. Maar om Roelof van Echten een eerlijke kans te geven om zijn verhaal te doen, zal eerst de brief ononderbroken worden afgedrukt. De spelling is aangepast aan het huidige woordbeeld. ROELOF VA ECHTE S VERDEDIGI GSGESCHRIFT DE BRIEF VA 12/22 JA UARI 1632 Eerentfeste hoogwijze voorzienige vrome en zeer discrete veelgunstige Heer en vriend. Mij is door Arent Woutersen wel over een antwoorden missieve uit Amsterdam van de 2/12 januari en ook bij Ds. Buckenbergie is gecomminiceerd die van de 29 december UEdeles, onder andere daaruit vernemende wat leugenachtige calumnie, enige onbeschaamde filenis zich hebben vervorderd aldaar uit te geven en participanten te doen geloven, en zou uit billijke indingnatie zodane impridente lasteringen in t minste niet geweerdigd hebben te beantwoorden of diesaangaande te rescriberen, ten ware uw goede mening en intentie wetende zulks ten respecte van u en andere participanten van qualiteit bij mij ware goedgevonden. En om u vooreerst te berichten van de handel bij Arent Woutersen aangegaan uit naam van Alkemade, Willem Willemse, Spiegel, hem met hare consorten, zal u geadviseerd zijn, dat zij lieden naar verscheiden voorslagen tegenwoordig doen presenteren aan mij te willen overdoen de gehele massa zo zij in de Mepper Venen aan haar bekomen hebben of bekomen kunnen, welke masse zij zeggen groot te zijn 3600 morgen waar en tegen ik hun lieden twaalfhonderd of 1000 morgen in onze compagnie wederom zou transporteren, welke buiten schaam als al t in egaal einde mij nergens toe vorderlijken zijnde bij mij in gene wege geaccepteerd kan worden. En ofschoon deze lieden tot billijker presentatien mochten komen, die wijle ik dan nog van goederhand verneme dat deze handel het uitscheiden van de Amsterdammers als andere sinistere streken alleen daar opgaan om mij te necessiteren tot onbillijke andere nieuwe conditien, einde om met geen meerder handel en hoefden misleid t mengen worden, zo ben ik geresolveerd, de 25

26 Amsterdamse participanten (behalve de participanten volgens uw advertentie bij missieve hebben verklaard uit de Compagnie te scheiden) aan mij zelf te behouden, en ook aan geen Hollandse kooplieden wederom in te ruimen ten ware mij zonderlinge goede aventagiose conditien mochten voorkomen en u u zich ten enemale voor de personen wilde vast maken of mij anderszins der zelver lieden conditie tot mijn genoegen bekend waren. Dat ik nu niet eerder dezen allen aangaande hebben geschreven, is nagelaten en vermits de zaken nog dubieus stonden, einde vermeien dat conform het schrijven van Bockenbergie het van die verlaten wel had mogen gevorderd worden, einde om geen meer tijds te verzuimen, begere dat u Edele op dit bijgaande bestek of op een ander op het spoedigste wil resolveren, en zo het u Edele goed dunkt in Holland de verlaten besteden, of anderszins adviseren u Edele goede mening van of men deze verlaten alhier bij opslag of uit ter hand best zou besteden, en op wat konditien. Maar dat de participanten voorgeven dat ik uit mijn quota tot het opmaken van de vaart deze verlaten zou kunnen bekostigen einde die penningen willen furneren, zulks weten u Edele een groot misverstand en tegen de mening van het contract te zijn weet u Edele ook dat mij die pond volgens het contract op verre na niet geleverd zijn, behalve dat de penningen bij u Edele goed vindinge van wegen te vele betaalt die somma die. is nog. Indien dan nog die participanten daar mede gediend zijn wil ik het ter goeder rekening wel leveren tot zeggen van de zich des verstaans En om nu te komen tot de punten waarop satisfactie werd verzocht voor en aleer de lieden van haar geld zouden willen scheiden als te weten: 1. Waar dat de titel van eigendom van die venen vandaan komt. 2. Ten tweede of die venen ook bezwaard zijn of ten minste uit de kooppenningen kunnen bevrijd worden. 3. Of de belendinge Perfektelijk aangewezen kan worden. 4. Of de volle maat kan geleverd worden en anderszinds. Zal op het eerste dienen, dat die zelvige venen niet gestolen of iemand ontweldigd zijn, ook niet als vacant bij mij geoccupeerd of geïnvadeerd zijn, maar hebbe de zelvige venen... als die gehele helfte van die Mepper Venen van die eigenaars als te weten van M....en nog een vierde part van de andere helft van de kinderen van zalige.. gekocht, en bij het transport voor die eerste originele eigenaren met contante penningen betaald, waarvoor de participanten niet gemaand zullen worden. De Zuidwolder Venen daar in heb ik een partie gekocht en de vorige eigenaar betaald, namelijk Jr. Menno van den. en het principaalste van die gezamenlijke eigenaren bij solemneel contract ontvangen, die daarvoor genieten zullen mede uit en vrijdom van de tienden turf het welke u Edele mede voor lange is bewust geweest, als mede dat ik de ondergrond namaals van die van Zuidwolde heb gekocht u.. zo ik ze van node hadde, zo niet staat het mij.. die koop te holden of niet. Met deze.. vermeine genoeg te kunnen leveren. De gehele bezwaarnis zo op al mijn venen, het kleine met het grote te staan, is een kapitaal van drie duizend guldens van 20 stuivers zijnde niet meer, het welk uit het kleine veen zal afgedaan worden, zonder dat de participanten zich des behoeven te bekommeren. Het is wel zo dat aan de van Zuidwolde niet zijn geteld, die penningen zo haar voor de ondergrond als venen zijn beloofd, maar staan op simpel 26

27 krediet, zonder hypothecatie, zijnde mij die van Zuidwolde zonder enige komperatie zelfs veel meerder plichtig. Weet ook niet aan iemand ter wereld iets schuldig te zijn of kan alles uit het eerste termijn van onze koop meer als voldaan worden. Indien deze wijze voorzienige lieden hier aan twijfelt en van node waar, mijn staat te weten, weet geen beter, als dat zij van mijn inventaris nemen en met publikatie van klokke en trommen, alle mijn creditoren convoceren om te zien of ik kiet kan komen of niet. Aangaande de volle leverantie en belendinge daarvan is gedaan aan de participanten solmniel transport, einde daar van solminele publicatie op alle plaatsen daar t behoort, en is alhier bij de paalburen noch iemand anders oppositie gedaan, het welke dan nog naar ons Landrecht mocht geschieden indien mij weinig of geen eigendoms hadde gekompeteerd hier openbaren zich geen pretendenten, en zullen ook geen gevonden worden. En zo daar moet ik voor de evictie staan of nu in Holland iemand beter eigendom heeft op deze gronden en landen, mag die onderzoeken die daar aan twijfelt. Ik kan mij het verstand van deze lieden niet begrijpen, de wel geloven kunnen dat Spiegel met de zijnen, die niet meer als drie achtste parten in die gehele Mepper Venen pretenderen en of kunnen pretenderen, daar in zou kompeteren een getal van 3600 morgen, einde of wel die gene zo maar vier tellen kan wel zoude kunnen berekenen dat mij daar tegens aan die 5 achtste parten moeten toekomen alleen in de Mepper Venen 6000 Morgen. Zij lieden evenwel niet kunnen geloven dat ik met alle de Zuidwolder en Mepper Venen geen 5000 morgen zou kunnen leveren. Indien nu zij lieden nog niet kunnen begrijpen dat uit zeven of acht wel vijf kunnen geleverd worden, bezorge dat hun lieden ook weinig satisfactie zal geven, dat ik boven de voornoemde getransporteerde Zuidwolder en Mepper Venen nog een grote kwantiteit in de mande venen van Zuidwolde en Pesse heb liggen, alle aan de Compagnie Venen palende, einde desnoods nog meerder bekomen kan, ik hebbe voor dezen ook gepresenteerd de rest van de Mepper Venen door naarkoop aan mij te brengen, einde zou het zelvige nog kunnen doen, indien ik wist dat deze lieden daar mede gekontenteerd zouden zijn. Doch eer en alvoren daar toe te komen, zou wel aanzoeken dat men eens wilde tezamen rekenen hoeveel morgens ik in het geheel aan de participanten te leveren heb, het welke naar mijn overslag niet meer als 2600 morgen kan bedragen, einde zo nu uit de gehele massa niet meer kan gevonden worden, zou ik het tekort moeten op mij nemen en missen, dat die Mepper Venen in proces zouden staan is mede al misverstand, als zijnde niet meer als een derde part van een 5 e part daar op geageerd wordt, zijnde ook die zaak (als mijn recht geworden) buiten alle perikel. Het is dan inderdaad en in alle waarheid alzo, dat aan mijn zijde in t minste niet mankeert nog mankeren zal om alles te presenteren dat ik aan de participanten behoor of schuldig ben. Maar deze kalomniese voorstellingen zo mij bejegenen zouden mij met ter tijd wel doen twijfelen of niet sommige participanten (gelijk ik mee gewaarschuwd ben) het geld niet zeer in de weg mocht liggende moeten alszo nu het liedje van verlangen zingen. Of dat het lieden zijn van alle te vijle en meganigne zinnen en niet geschapen dusdanig troffelijken wark te manueren of uit te voeren einde zo ver zij lieden vermenen dat men zonder van geld te scheiden alhier in deze landschap aan zo goede partien van vaste landen en gronden kan komen, en ons alhier eerst met beloften en namaals met ongefundeerde kavilatien betalen, inmiddels zich met transport einde anderen verzekerd houdende, zo en zoudent niet zijn zulke personen als bij het speciaal accoord gertepuliert is dat men zoude moeten laten tekenen en anders gene, einde zulken zich evenwel in 27

28 hare meninge zelfs bedriegen, en bevinden dat de Drenthen haar landen immers zo waard zijn als de Hollanderen haar geld, einde dat u Edele schrijven te twijfelen of t goed zou zijn de tegenwoordige participanten al te zeer te persen tot verklaringe vermits de verlaten nog niet staan en zij lieden eerst alles in perspectie zouden willen zien voor de acceptatie van de koop, daar op dient dat men tijd genoeg heeft gehad om alles te bezichtigen. Einde staat ook zulks nog ten allen tijden vrij einde dat de verlaten te. in perfectie zouden moeten staan, wete u Edele dat het accoord niet en zegt nog ooit de mening geweest te zijn, als mede dat het der participanten zelfs is dat de verlaten niet staan, en geenszins mij te laste kan komen, u Edele weten ook hoe ver deze keer om niet te scheiden is strekkende, voornamelijk en tussen mij en de eerste kontrahenten. U Edele weten ook dat het nu tijd is om orde te beramen op turfgraven en andere daar profijt van komen kan en met dit verlengen den geheel jaar wederomme te verzuimen is mij plat uit ongelegen. Zal derhalve van node zijn dat u Edele mij advertere die meininge en de grond alszo dat ik daar op vasten staat mag maken. Kunnende u Edele discretelijken of nemen en de niet voor ongoedt nemen, dat ik anderszinds de ander koers zal moeten stellen, niet temin zo verre u Edele die verlaten zo vroeg en spoedig zal kunnen doen vervaardigen dat aan het werk geen verzuim daar bij zal behoeven te vallen. Zal mij bedenken om tot zo lange t patienteren dan u Edele gelieve mij in tijd te adviseren. Die pijl van t Olde Diep is niet eer geschied eerst vermits die. en daarna vermits.. van.. einde komt nu hier nevens. Aangaande nieuwe paspoorten en t procureren vermene (indien ze van noden zijn, als mijne bedunken neen) dat uit Holland beter occasie op Bruissel valt als van hier en soo men advies aan onze agent begeert, zal het selvige gaarne mededelen. Dat u diterativelik en doeleren over kwade minagie met die penningen gehouden, wat daarvan is, komt in t einde meest tot mijne prequditie einde zijn daar van de participanten en oorzake en schuldig, als niet stellende volgens het accoord, directeuren die alles wisten en moesten nu nazienlijken uit te richten als geschied is. Het heeft men tot schriftelijke eis moeten procederen, uitwijzen de missieve van de heer Drost.. en is daarop ingegeven het gene hier nevensgaat, indien nu de participanten als nog verstaan dat men met deze procedure supersedere, mag zulks wel lijden, doch zonder mijn prejuditie. Staande op mijn vertrek moet hier mede af en zal inmiddelen u Edele met de zijnen onder mijne gedienstig verbredenisse in protectie van de Almogenden bevelen. Egten den 12/22 januari U Edele gedienstwillige Roeloff van Egten Tot zover de brief van Roelof van Echten. 28

29 Albert Cuyper ( ), een van de Amsterdamse kooplieden die zich door Roelof van Echten bedrogen voelden. Een portret van Rembrandt van Rijn uit Rembrandt schilderde ook zijn vrouw Cornelia Pronck, in Beide portretten hangen in het Louvre te Parijs. 29

30 ROELOF VA ECHTE S VERDEDIGI GSGESCHRIFT DE BRIEF VA 12/22 JA UARI 1632 BRIEF MET COMME TAAR Eerentfeste hoogwijze voorzienige vrome en zeer discrete veelgunstige Heer en vriend. Mij is door Arent Woutersen wel over een antwoorden missieve uit Amsterdam van de 2/12 januari en ook bij Ds. Buckenbergie is gecomminiceerd die van de 29 december UEdeles, onder andere daaruit vernemende wat leugenachtige calumnie, enige onbeschaamde filenis zich hebben vervorderd aldaar uit te geven en participanten te doen geloven, en zou uit billijke indingnatie zodane impridente lasteringen in t minste niet geweerdigd hebben te beantwoorden of diesaangaande te rescriberen, ten ware uw goede mening en intentie wetende zulks ten respecte van u en andere participanten van qualiteit bij mij ware goedgevonden. (De aanhef en inleiding geeft aan dat Roelof van Echten reageert op basis van een brief van Arent Wouters Vreughden van 2/12 januari 1632 en een brief van 20/29 december van zijn vriend in Leiden. Aangegeven wordt dat Ds.Boekenbergh hem van de inhoud van de brieven op de hoogte heeft gebracht. Die inhoud wordt samengevat als leugenachtige calumnie, laster, verspreid onder de participanten door onbeschaamden. Uit billijke indingnatie, verontwaardiging, zouden de lasteringen het niet waard zijn om op te antwoorden of te rescriberen, om ze proberen te weerleggen. Maar hij zou dat wel doen, om de goede mening en intentie van zijn vriend, uit respect voor zijn vriend en uit respect van andere goede participanten. Het zal duidelijk zijn dat dit allemaal inleidende rethoriek is geweest, want Roelof moest ervoor zorgen dat de Leidenaren niet ook uit de Compagnie zouden stappen. In dat geval zat hij met schulden en was hij ongeloofwaardig geworden voor nieuwe investeerders.) En om u vooreerst te berichten van de handel bij Arent Woutersen aangegaan uit naam van Alkemade, Willem Willemse, Spiegel, hem met hare consorten, zal u geadviseerd zijn, dat zij lieden naar verscheiden voorslagen tegenwoordig doen presenteren aan mij te willen overdoen de gehele massa zo zij in de Mepper Venen aan haar bekomen hebben of bekomen kunnen, welke masse zij zeggen groot te zijn 3600 morgen waar en tegen ik hun lieden twaalfhonderd of 1000 morgen in onze compagnie wederom zou transporteren, welke buiten schaam als al t in egaal einde mij nergens toe vorderlijken zijnde bij mij in gene wege geaccepteerd kan worden. (Arent Wouters Vreughden lijkt bemiddeld te hebben tussen Roelof van Echten en de eigenaren van de andere helft van de Meppense Venen. Alkemade is uit andere stukken onbekend. Cornelis Martens Pronck, Willem Willems van Beinsdorp en Peter Laurents Spiegel moeten net zo goed als Roelof van Echten hebben beseft dat ze als eigenaar van een ongedeelde helft van de Meppense Venen daar niets mee konden beginnen zonder goede samenwerking met de eigenaar van de andere helft. De eigenaren van de andere helft van de Meppense Venen besloten dat ze Roelof van Echten een voorstel zouden doen. Een voorstel waarvan Arent Wouters Vreughden de spreekbuis was. Vreughden vervulde hier dus nog steeds de rol van onafhankelijke makelaar en conflictbemiddelaar. Het voorstel zag er als volgt uit: Ze schatten hun aandeel in de Meppense Venen op 3600 morgen. De totale Meppense Venen zullen volgens hun idee dus 7200 morgen groot zijn geweest. Ze stelden Roelof van Echten voor dat ze hun helft van de Meppense Venen zouden ruilen tegen morgen in de Compagnie van de 5000 Morgen. Met hun naar verwachting inmiddels goede kennis van de situatie in Drenthe hadden de Amsterdammers hiermee een voorstel waarmee zowel zij zelf als Roelof tevreden zouden kunnen zijn. Ze wisten 30

31 dat Roelof zijn contracten niet na kon komen en hun deel écht nodig had om dat wel te kunnen. Roelof zou na de ruil de 4000 morgen bezitten - die hij al eerder formeel via stoklegging had overgedragen! - en Cornelis Martens Pronck, Willem Willems van Beinsdorp en Peter Laurents Spiegel waren verzekerd van veenland dat op een redelijke termijn aan snee zou kunnen worden gebracht, voor een goede prijs. Uitgaand van hun eigen inschatting van de grootte van hun bezit, 3600 morgen, en de bekende prijs 54, carolus guldens, rekenden ze hun eigen aankoop op 4,72 carolus guldens per morgen. Roelof van Echten vroeg 50 guldens 55 per morgen aan iedereen die deel wilde nemen in de Compagnie van de 5000 Morgen. De prijs van veenland werd sterk bepaald door randvoorwaarden en rechten. Het waardeverschil kan verklaard worden doordat de Meppense Venen nog geen afvaart hadden en het gebied van de Compagnie van de 5000 Morgen op korte termijn al wel. Roelof weigerde. Waarom? We weten uit de beschikbare bronnen dat hij die 4000 morgen echt niet had. Over de ondergrond van Zuidwolde werd pas in 1664 de stok gelegd 56. Geen stoklegging is geen overdracht, is geen aan te tasten eigendom. Binnen de uitgetekende 5000 morgen was minimaal 3000 morgen feitelijk onderdeel van de Meppense Venen. Als hij daarvan de helft bezat, dan zou dat 1500 morgen zijn. Te weinig dus. Zelfs toen hij later die andere helft van de Meppense Venen via een gerechtelijke procedure had bemachtigd kon hij die 4000 morgen nog niet leveren 57! Het blijft een inschatting, maar de reden van Roelofs weigering kan zijn geweest dat hij door accoord te gaan met het voorstel, de Amsterdammers gelijk leek te geven, dat hij inderdaad niet kon leveren wat hij al bij stoklegging had overgedragen. In dat geval zouden er ook problemen komen met de Leidse participanten. Roelof gokte er blijkbaar op dat hij door vol te blijven houden dat hij helemaal in zijn recht stond, en alles kon doen wat hij beloofd had de Leidse heren kon overtuigen van zijn gelijk en een mooie financiële toekomst via de Compagnie van de 5000 Morgen. Maar daar was nog wel iets voor nodig.) En ofschoon deze lieden tot billijker presentatien mochten komen, die wijle ik dan nog van goederhand verneme dat deze handel het uitscheiden van de Amsterdammers als andere sinistere streken alleen daar opgaan om mij te necessiteren tot onbillijke andere nieuwe conditien, einde om met geen meerder handel en hoefden misleid t mengen worden, zo ben ik geresolveerd, de Amsterdamse participanten (behalve de participanten volgens uw advertentie bij missieve hebben verklaard uit de Compagnie te scheiden) aan mij zelf te behouden, en ook aan geen Hollandse kooplieden wederom in te ruimen ten ware mij zonderlinge goede aventagiose conditien mochten voorkomen en u u zich ten enemale voor de personen wilde vast maken of mij anderszins der zelver lieden conditie tot mijn genoegen bekend waren. (Nog voordat Roelof uiteenzet wat de Amsterdamse participanten tegen hem hebben ingebracht, en daarop reageert, geeft hij al een verklaring voor hun gedrag: het uittreden van de Amsterdammers hoort bij sinistere streken die alleen zijn bedoeld om hem te necissiteren, om het hem noodzakelijk te maken om nieuwe en onbillijke condities te stellen op basis waarvan men mee kan blijven doen in de Compagnie van de 5000 Morgen. Het zijn dus gewoon onbetrouwbare zakenpartners die Amsterdammers, zouden we kunnen zeggen. Roelof besluit zelf contact te houden met de Amsterdamse participanten die nog wel meedoen, en geen Hollandse kooplieden meer toe te laten in de Compagnie, tenzij er sprake is van uitzonderlijk goede voorwaarden, of tenzij zijn vriend zich voor hen garant zou stellen, of tenzij hij de personen zelf goed kent en weet dat het goed zit. Tenminste, dat schrijft hij. Met zoveel maal tenzij komt het er op neer dat hij 31

32 nog alle kanten op kan.) Dat ik nu niet eerder dezen allen aangaande hebben geschreven, is nagelaten en vermits de zaken nog dubieus stonden, einde vermeien dat conform het schrijven van Bockenbergie het van die verlaten wel had mogen gevorderd worden, einde om geen meer tijds te verzuimen, begere dat u Edele op dit bijgaande bestek of op een ander op het spoedigste wil resolveren, en zo het u Edele goed dunkt in Holland de verlaten besteden, of anderszins adviseren u Edele goede mening van of men deze verlaten alhier bij opslag of uit ter hand best zou besteden, en op wat konditien. (Roelof geeft aan dat hij eigenlijk eerder had moeten schrijven. Dat is niet gebeurd omdat sommige zaken nog onduidelijk waren. Dan gaat hij in op de Hoogeveensche Vaart. Bij het oprichten van de Compagnie van de 5000 Morgen was in het contract opgenomen dat de zaken met betrekking van de vaart zijn aandachtspunt waren. Aan het Oude Diep was, nadat Roelof van Echten in 1626 het werk van Jan van Buyren had overgenomen in het Westerveen, nog niet veelgedaan. Misschien had hij er enkele verlaten in laten zetten. Misschien ook niet. De verlaten die we als eerste genoemd vinden kunnen ook al door Jan van Buyren of anderen zijn gezet. De kanalisering moest nog worden doorgevoerd. Het grootste en duurste karwei was het graven van een nieuw kanaal van het Oude Diep bij Echten naar het Hooge Veen. Het ging dus vooral om het beheersen van het waterpeil boven, ten oosten van, het Westerveen. Op de bekende kaart kaart van Pijnacker van 1634 zien we de invaart van het Westerveen geplaatst in de omgeving waar de nieuwe Hoogeveensche Vaart aansluit op het Oude Diep. Er lagen vier, en ook enige tijd vijf verlaten, boven het Westerveen. Dit was inclusief het Echtense Verlaat. Deze verlaten moesten het water met een verval van 17 voet en 6 duim 58 vasthouden en op peil houden. Dat is omgerekend 5,15 meter. Met zo n groot verval op de laatste kilometers van de Hoogeveensche Vaart was het kanaal voor zover de bedding er in 1631 al lag voor turfpramen onbevaarbaar, zolang deze verlaten nog niet waren geplaatst. In 1631 was op dit gebied nog niets gebeurd. Blijkbaar was dit iets waarin men hem nalatig vond. Zolang de vaart er niet was kon er geen turf worden gegraven en Roelof van Echten zorgde er niet gauw genoeg voor dat de vaart er kwam. Hij stuurde bij deze brief een bestek mee van de bedoelde verlaten en vroeg zijn vriend deze in Leiden en omgeving aan te besteden. Geen verlaten = geen bevaarbare vaart = geen turfgraverij = geen behoefte aan turfgravers en schippers = geen kolonie Hoogeveen. Ook die conclusie kan hier getrokken worden. De brief van januari 1632 toont aan dat er nog niets was op de plaats waar we nu Hoogeveen vinden.) Maar dat de participanten voorgeven dat ik uit mijn quota tot het opmaken van de vaart deze verlaten zou kunnen bekostigen einde die penningen willen furneren, zulks weten u Edele een groot misverstand en tegen de mening van het contract te zijn weet u Edele ook dat mij die pond volgens het contract op verre na niet geleverd zijn, behalve dat de penningen bij u Edele goed vindinge van wegen te vele betaalt die somma die. is nog. Indien dan nog die participanten daar mede gediend zijn wil ik het ter goeder rekening wel leveren tot zeggen van de zich des verstaans (De participanten konden wel vinden dat Roelof van Echten zelf de verlaten zou moeten bekostigen, uit zijn eigen quota, zijn eigen veengebied, maar dat was tegen het contract. Dat klopt. De vaart zou betaald moeten worden door alle participanten van de Compagnie. Dat geld hoorde niet bij de gewone koopsom, maar zou afzonderlijk moeten worden ingebracht. Dit was geregeld in artikel 15 van het contract van 12/22 maart Zo gauw alle 5000 morgen verkocht 32

33 waren, zou iedere participant 4 gulden per morgen betalen. Dit bedrag van f ,- werd gebruikt bij het maken van de vaart en wat over is werd afgetrokken van de eerste termijn van de betaling van het veen. De venen, volgens de kaart van Pijnacker. Linksonder het Westerveen, met daarbij uit het Oude Diep ontspringend de ieuwe Grift, de Hoogeveensche Vaart. De kaart geeft geen feitelijk beeld van de werkelijkheid, maar was vanaf 1634 het enige wat men had in Holland. In 1632 was er geen enkele goede of minder goede kaart van Drenthe beschikbaar. Roelof was ontevreden over het betalen van het veen. Bij grote bedragen rekende men het om in ponden. Volgens het contract van 12/22 maart 1631 moesten de participanten van de Compagnie van de 5000 Morgen voor iedere morgen betalen: 50 carolus guldens van XL groten het stuk. Een carolus gulden was 20 stuivers waard. In andere munteenheid uitgedrukt: een carolus gulden was 40 groten waard. Een groot was een halve stuiver. Een pond stond voor 240 groten, 6 carolus guldens 59. Als Roelof van Echten hier aangeeft dat hij de pond die men tot nu toe voor het veen had moeten betalen nog bij lange na niet geleverd heeft, dan doelt hij dus op x 6 = carolus guldens. We maken hieruit op dat de Hollandsche participanten al voordat ze tot opzeggen van het contract waren over gegaan hun wantrouwen lieten blijken door niet over te gaan tot het betalen van de termijnen die ze contractueel gezien al wel hadden moeten betalen. Overigens kunnen we er ook uit opmaken hoe slordig Roelof zelf omging met cijfers en regels. In artikel 18 van het contract van de Compagnie van de 5000 Morgen was vastgelegd dat iedere participant zou betalen in vijf gelijke termijnen. Dit zou beginnen als de vaart klaar zou zijn. Maar de vaart was nog steeds niet klaar, want vanwege het ontbreken van verlaten was wat er al lag nog onbevaarbaar, en Roelof had dus eigenlijk nog geen recht op de penningen van de eerste termijn. Blijkbaar was Roelof echter in tegenspraak met het contract al wel overgegaan tot opeisen van die eerste termijn. Meer dan de eerste termijn zou men nog niet hoeven te betalen voor 12/22 januari Aangezien men voor het veenland f 50,- per morgen gaf, en in vijf termijnen kon betalen, 33

34 zou men in de eerste termijn f 10,- per morgen moeten opbrengen. Van de 5000 morgen bleef 1000 van Roelof van Echten zelf, werd 800 morgen aan de makelaars gegeven en werd 1400 morgen door de verontruste Amsterdammers weer terug gedaan. Er bleef op deze manier op 12/22 januari 1632 maar 1800 morgen over waarover betaald diende te worden. Dit zou in de eerste termijn een bedrag van f ,- opleveren. Dat is heel wat anders dan die f ,- oftewel ponden die Roelof zichzelf toerekende! Nu ligt het getal en niet zover uit elkaar, en zouden we kunnen denken aan een vergissing, waarbij we ook eventueel rekening kunnen houden met een misrekening van het aantal verkochte morgens. Dat kan, maar Roelof schreef echt een pond-teken en geen guldenteken in zijn brief, volgens twee beëdigde notarissen. Kortom, de volgens Roelof te leveren gelden waren in zijn beleving veel groter dan welke men verplicht was te leveren, en zolang de vaart nog niet klaar was was niemand verplicht om iets te betalen. Hij zou eerst zijn eigen werk moeten doen, voor hij naar de participanten kon wijzen. Het pond-teken in de brief van Roelof van Echten, achter het getal Het lijkt erop dat via Roelofs vriend te Leiden iets teveel is betaald. Dat wil hij wel terug betalen. Roelof realiseerde zich dat hij onredelijke eisen had gesteld en wilde die vriend aan zich gebonden houden? Helaas missen hier enkele woorden in de brief. Het handschrift van Roelof van Echten was zo slecht dat ervaren beëdigde notarissen dit in 1644 niet volledig konden ontcijferen. Doorgaans liet Roelof van Echten zijn zaken regelen door ds. Boekenbergh. Het was de bedoeling van Boekenbergh geweest om ook op de brief van de vriend te Leiden te reageren, maar Roelof van Echten had dit zelf al gedaan, zo constateerde de predikant in een brief 12/22 januari 1632.Deze brief werd eveneens aan die vriend verstuurd 60. Waarom schreef Roelof van Echten de uitvoerige brief van 12/22 januari 1632 zelf, en waarom liet hij dit niet naar gewoonte doen door ds.boekenbergh? We zullen hem in het vervolg op enige pertinente onjuistheden betrappen. Kan het zijn dat Roelof niet wilde dat de predikant op de hoogte was van zijn manipuleren van de Leidse vriend en de Leidse participanten? Hij kon moeilijk van een predikant verwachten op een dergelijke ruime manier met de waarheid om te gaan. De predikant zou daarmee tevens de beschikking hebben over kennis die tegen Roelof gebruikt zou kunnen worden.) En om nu te komen tot de punten waarop satisfactie werd verzocht voor en aleer de lieden van haar geld zouden willen scheiden als te weten: 5. Waar dat de titel van eigendom van die venen vandaan komt. 6. Ten tweede of die venen ook bezwaard zijn of ten minste uit de kooppenningen kunnen 34

35 bevrijd worden. 7. Of de belendinge Perfektelijk aangewezen kan worden. 8. Of de volle maat kan geleverd worden en anderszinds. (De Amsterdamse participanten hadden dus al op tijd aangegeven dat ze niet eerder hun termijnen wilden betalen dan nadat Roelof van Echten hen van fundamentele informatie had voorzien op vier inhoudelijke punten. Roelof gaat vervolgens punt voor punt bijlangs.) Zal op het eerste dienen, dat die zelvige venen niet gestolen of iemand ontweldigd zijn, ook niet als vacant bij mij geoccupeerd of geïnvadeerd zijn, maar hebbe de zelvige venen... als die gehele helfte van die Mepper Venen van die eigenaars als te weten van M... (Roelof had de helft van de Meppense Venen gekocht van Ada van Burmania uit Leeuwarden, dochter van Claes van Burmania en getrouwd met luitenant jonkheer Johan Schungel 61. Volgens Roelof had hij niemand venen ontweldigd, hij had van niemand gestolen. Dat was nog maar de vraag, want daarover liep nog een proces, en daarover werden in stilte nieuwe afspraken gemaakt met de boeren van Steenbergen en Ten Arlo. Wat betreft het proces: de familie van Ada van Burmania was van mening dat hen de venen wel degelijk op een oneerlijke manier voor te weinig geld uit handen waren gehaald. Ze zouden tegen Roelof en zijn nazaten procederen tot minstens Hoe dan ook, hij had hun helft van de venen overgenomen, dat wel, het ging enkel over de manier waarop en de voorwaarden. Wat betreft de problemen met de boeren van Steenbergen en Ten Arlo: Het stond zo duidelijk in artikel 8 van het ruilcontract van Het ging toen bij het veen, en in 1630 bij de ondergrond, om al het veen, zo aan de oostzijde gelegen is, van zeker baken bij beide contrahenten gesteld, beginnende de ene recht op de limieten van Pesser marke, de tweede bet zuidwaarts in het veen, en van daar linialiter op het noordeinde van het meerstal gelegen bij Allers Holtien, voorts recht oostwaarts opgaande, zover als zijn Edele van wegen de erfgenamen zal kunnen verdedigen. Het ging dus om een lijn van Alberts Holtien naar het oosten, en niet om een rechte lijn tussen Albert Holtien en het Riegmeer. Zeker was dat de hoek tussen Alberts Holtien en het Riegmeer niet was verkocht en nog van Zuidwolde was, want de Meppense Venen gingen qua grens niet verder dan het Riegmeer. Dat was het uiterste punt van het stelsel van de Reest. De linie zuidwaarts in het veen, en van daar linialiter op het noordeinde van het meerstal gelegen bij Allers Holtien, werd van een knik voorzien toen in 1631 de 33 morgen werden gekocht. Roelof trok in zijn denken ook deze lijn recht, en nam ook hier flink wat veenland van Zuidwolde in bezit, zonder overeenkomst met de rechtmatige eigenaren. Kaartstudie maakt ons duidelijk wat er concreet mis ging met de westelijke grens van de 5000 morgen, de grens met Zuidwolde. Het kaartje links is gemaakt met behulp van de Perfekte Kaart van 1631 (grens = ononderbroken lijn) en de kaart van Steven van Broeckhuijsen uit 1637 (grens = stippellijn). Het gebied rechtsboven is door Roelof geruild en gekocht in 1625, 1630 en We zien bij de A een strook veenland, hier wit aangegeven, waarvan Roelof geen eigenaar was geworden, dat dus nog ongedeeld gebied van Steenbergen en Ten Arlo was, maar dat in 1631 wel door Roelof werd verkocht en per stoklegging overgedragen! Het zelfde gebeurde met de grote witte driehoek bij B! Dit veenland viel duidelijk ook niet onder de Meppense Venen, rechtsonder, was niet verkocht, dus nog steeds van Steenbergen en Ten Arlo, maar Roelof verkocht het in

36 wel aan de participanten! De driehoek en de haak tussen de stippellijn en de doorlopende lijn onderaan viel eerst onder de Meppense Venen, zeiden de buren van Meppen en zeiden de Burmania s, dus nam Roelof van Echten de strook op binnen de grenzen van de Perfekte Kaart, maar werd onder druk van Zuidwolde toch weer voor een groot deel onder Zuidwolde gevoegd, toen de grens verlegd werd tot de stippellijn. Hoe de boeren en Roelof van Echten het precies onderling hebben opgelost, dat is niet duidelijk. Maar de kaarten maken ons wel overduidelijk dat Roelof van Echten in 1631 stukken veen had verkocht die niet van hemzelf waren, en die later gedeeltelijk weer naar de feitelijke eigenaren terug ging. Omdat sommige stukken veen wel degelijk nodig waren om de 5000 morgen verkocht veen rond te kunnen krijgen, werd een stuk veen bij B later alsnog formeel aan het gebied van de Compagnie toegevoegd. Maar dat duurde nog jaren. De helft van de middenste driehoek veenland, bij B, werd pas in 1664 formeel overgeragen 63. In het noordoosten van de 5000 morgen annexeerde Roelof het gebied van de Wolfskuilen. Ook dat had hij niet gekocht, maar trok het wel binnen zijn grenzen en verkocht het aan derden. Roelof kan dan wel zeggen dat de venen niet gestolen of iemand ontweldigd zijn, maar het is uit deze voorbeelden volkomen begrijpelijk dat zijn gedrag wel zo werd ervaren, door de rechtmatige eigenaren van deze gronden en de zich bedrogen voelende Hollandse participanten.).en nog een vierde part van de andere helft van de kinderen van zalige.. gekocht, en bij het transport voor die eerste originele eigenaren met contante penningen betaald, waarvoor de participanten niet gemaand zullen worden. (Roelof beweert hier ook dat hij nog een vierde part van de andere helft heeft gekocht. Een vierde part van de helft van 7200 morgen (inschatting in deze brief) of 6000 morgen (inschatting elders 64 komt op 1/8 e van dit totaal en maakt morgen. Hiervan is geen stokleggingsbrief gevonden. Waarschijnlijk had Roelof het aandeel wel gekocht, anders zou hij dergelijke controleerbare uitspraken niet doen, maar was ook dit veen nog niet formeel geleverd door middel van stoklegging, en dus formeel niet overgedragen. Het gaat om het veen van de kinderen van wijlen Cornelis Trumper. Die had twee dochters, die na de verkoop van hun helft aan de Amsterdammers Pronck, Beinsdorp en Spiegel hadden bedongen dat ze na scheiding van de venen samen 400 morgen uit dat veenpakket toegewezen zouden krijgen 65. Als Roelof hier dus beweert dat hij inmiddels het aandeel van de kinderen van wijlen Cornelis Trumper heeft gekocht, 36