Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Legendre, Marie Title: Pouvoir et territoire : l'administration islamique en Moyenne-Égypte pré-ṭūlūnide ( ) Issue Date:

2 Nederlandse samenvatting Dit onderzoek beoogt een regionale studie van de eerste twee eeuwen van de Islam in het hart van het Egyptische platteland. Het focust op Midden-Egypte, en meer bepaald op twee Byzantijnse administratieve entiteiten op het moment van de verovering van Egypte door het leger vanʿamr b. al-ʿāṣ: een provinciehoofdstad en een district dat eraan ondergeschikt was, namelijk Antinoë/Anṣinā en Hermopolis Magna/Ašmūn/Ašmūnayn. Het territorium van deze twee steden beslaat een gebied van ongeveer 150 km langs de Nijlvallei waarvan de grenzen moeilijk na te gaan zijn, zoals het geval is voor elke administratieve of politieke ruimte in de pre-moderne periode. Beide vielen administratief samen tegen het einde van de periode onder studie. Deze periode strekt zich uit van de Arabische verovering van de Nijlvallei in 642 tot de machtsgreep van de Ṭūlūniden in 868, en dekt dus de geschiedenis van Egypte onder de Rāšidūn ( ), de Umayyaden ( ) en de ʿAbbāsiden ( ). Het beschikbare bronnenmateriaal voor deze periode en deze regio bestaat vooral uit Arabische, Griekse en Koptische papyri en archeologische informatie, gezien de literaire bronnen weinig interesse tonen in deze regio. Het eerste deel van dit onderzoek is gewijd aan het vinden van een methode die toelaat deze uiteenlopende soorten bronnen te gebruiken binnen een beperkte geografische context. De andere hoofdstukken volgen de chronologie van deze studie: de verovering en de eerste decennia van de Islamitische Staat; de eerste Umayyadische periode, van Muʿāwiya ( ) tot al-walīd I; het einde van de Umayyaden; en de ʿAbbāsidische periode. We zullen dus de omstandigheden bestuderen waaronder het contact tussen veroveraars en onderworpenen op lokaal niveau plaatsvond tussen de 7e en 9e eeuw, en de evolutie onderzoeken van deze twee categorieën van actoren tot de komst van de Ṭūlūniden. Deze methode maakt het eerst en vooral mogelijk te analyseren wat de plaats van Midden- Egypte was in de geografie van Byzantijns Egypte, en hoe haar administratieve onderverdeling en toponymie evolueerden tussen Byzantium en de Islam. Één van de redenen waarom voor deze regio is gekozen, is haar plaats in de Byzantijnse rijk, die er een ideaal vertrekpunt van maakt voor de studie van de hergeboorte van het Egypte van het einde van de Oudheid in de nieuwe Islamitische politieke ruimte. Op het moment van de verovering vormde Egypte niet één provincie, maar vier provincies. De noordelijke grens van onze regio 342

3 is tegelijk die van de Byzantijnse provincie van de Thebaïs, waarvan Antinoë de hoofdstad was. Na de verovering, rond de jaren 660, is het beeld van Egypte dat naar voor komt uit het papyrologische bronnenmateriaal extreem verward, maar dit is eigen aan een overgangsperiode tussen twee territoriale modellen. Het geeft aan dat beide systemen tegelijkertijd actief zijn: aan de ene kant het Byzantijnse systeem, aan de andere kant het Islamitische systeem. Dit laatste herleidt Egypte tot één enkele provincie: Miṣr, dat zowel Opper- als Neder-Egypte omvat. We zullen de fases van deze hervorming, die Midden-Egypte onderbrengt in een nieuwe politieke en territoriale ruimte, onderzoeken tijdens de Medinenzische, Umayyadische en ʿAbbāsidische periodes. Het resultaat van dit fenomeen is dat tegen het einde van de tijdsperiode die we in beschouwing nemen, Antinoë (dat de naam Anṣinā aanneemt) haar provinciale administratieve statuut volledig verliest, en Ašmūnayn (het oude Hermopolis) opkomt als de nieuwe Arabische en Islamitische hoofdstad van Midden-Egypte. De tweede as van dit onderzoek bestudeert de relaties tussen de lokale machten in deze regio en de centrale macht. Vanaf het begin van de verovering blijkt uit de papyrologische bronnen duidelijk hoe belangrijk het voor de nieuwe meesters van het land is deze regio rendabel te maken. Ze baten de middelen van de regio uit, niet enkel om in hun onderhoud te voorzien, maar ook voor de bouw van hun nieuwe hoofdstad: Fusṭāṭ. Een tijd lang superviseren ze de activiteiten van de lokale bestuursambtenaren om hen uiteindelijk te integreren in een nieuw politiek systeem. De hervorming van de autoriteitsstructuur in onze regio volgt vanaf het begin van de Umayyadische periode de nieuwe organisatie op provinciaal en rijksvlak. Deze is waarneembaar in de evolutie van de lokale administraties. De oude Byzantijnse administratieve structuur neemt geleidelijk de vorm aan van eerst de Umayyadische en daarna de ʿAbbāsidische staat. De dux van de Thebaïs, die op het moment van de verovering zijn zetel in onze regio heeft, breidt beetje bij beetje zijn autoriteit uit over heel Opper-Egypte, de Ṣaʿīd. Stap voor stap worden zijn bevoegdheden doorgesluisd naar de centrale administratie van Fusṭāṭ, in het kader van een totale hervorming van het Byzantijnse systeem tot een nieuw Islamitisch administratief systeem. De duces van de Thebaïs vormen de eerste groep lokale administratieve beambten die tekenen vertoont van acculturatie aan de administratieve en politieke identiteit van de nieuwe meesters van hun land. We zullen aantonen dat hun bevoegdheden op lokaal niveau de evolutie volgen van de Umayyadische staatsvorming. De hervorming van de autoriteitsstructuur binnen de provincie bij de overgang naar de achtste 343

4 eeuw verklaart tegelijk hun verdwijning. De duces van de Thebaïs worden sleutelfiguren in de ontwikkeling van de Islamitische staat op lokaal niveau. Het Koptisch wordt nu ook gebruikt in hun administratie, terwijl vóór het ingaan van de achtste eeuw enkel het Grieks gebruikt werd. De inplanting van dit nieuwe administratieve systeem ontwikkelt zich vervolgens op het niveau van de pagarchie, die kūra genoemd wordt in de Arabische documenten. Het wordt op het lokale niveau vertegenwoordigd door ambtenaren die een Arabische eigennaam dragen, en een Arabische titel: ʿāmil. De eerste van hen is geïdentificeerd in de kūra van Ašmūn in 714. Het eind van de zevende eeuw en de eerste decennia van de achtste geven aan dat de verslechtering van de verhoudingen tussen de Umayyadische staat en zijn onderdanen hand in hand gaan met revoltes en grote bewegingen van vluchtelingen. De vorming van een Islamitisch administratief korps in de kūra Ašmūn in de loop van de achtste eeuw duidt erop dat het profiel van de lokale bevolkingen verandert. Dit is niet enkel het geval in de administratie. Ook de schaal waarop belastingen geheven worden, verandert. Ze wordt rechtstreeks op het niveau van het individu geplaatst, wat de toenemende diversiteit van de persoonlijke status bevestigt. Het eind van de ʿAbbāsidische periode, waar het laatste deel van dit onderzoek aan gewijd is, is nog maar in weinig detail bekend. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan de afwezigheid van samenhangende groepen documenten of archieven die toelaten het beeld te nuanceren dat de narratieve bronnen geven in parallel met de moeilijkheden van het rijk. De papyri met betrekking tot de kūra van Ašmūn, dat geleidelijk Ašmūnayn wordt, tonen een fragmentatie van de kūras in kleinere eenheden. Deze onderverdelingen hadden zonder twijfel als doel het verminderen van het aantal onderdanen ten laste van elke vertegenwoordiger van de late Umayyaden- en ʿAbbāsiden-staat, die de belasting op het niveau van het individu behield. De kūras verschijnen in dit systeem in erg veranderlijke groepen, waarbij telkens verschillende kūras onder de administratie van één of twee ʿāmils gegroepeerd worden. Het is in dit kader dat Anṣinā opnieuw opduikt in de bronnen van de negende eeuw. Telkens aan de zijde van Ašmūn maakt het deel uit van verschillende groepen kūras. In de analyse van G. Frantz-Murphy treden de ʿāmils die verantwoordelijk zijn voor deze groepen kūras naar voor als onofficiële administratoren, die voortkomen uit nieuwe elites van grondbezitters die zich in het Islamitische systeem ontwikkelen vanaf het begin van het tweede deel van de achtste eeuw. De administratoren van de regio van Ašmūn en Anṣinā komen zelfs naar voor als semi- 344

5 officiële administratoren die niet enkel optreden als vertegenwoordigers van de grondbezittende elite, maar tegelijk ook met goedkeuring van de provinciale administratie. Aan het einde van deze studie geniet de regio ook in de Islamitische literaire bronnen van nieuwe aandacht. Deze laten ook toe het hinterland van Midden-Egypte, haar steden en dorpen, over een lange periode in beschouwing te nemen. Het laatste hoofdstuk onderzoekt de samenstelling van de nog steeds grotendeels christelijke onderworpen bevolking vanaf het begin van de ʿAbbāsidische periode, wanneer zichtbare tekenen van linguïstische en politieke verschillen beginnen te vervagen. Als we proberen een substantiële Islamitische gemeenschap te identificeren op lokaal nivau, suggereert onze documentatie dat tot de komst van de Ṭūlūniden, de meest gangbare vorm van Islam op dit niveau de administratieve identiteit is. Deze studie heeft aangetoond dat de chronologie van de geschiedenis van Midden- Egypte in de eerste eeuwen van de Islam zich op een complexe manier verhoudt tot die van de dynastieën die elkaar in deze periode opvolgen. Desalniettemin blijkt de regio een ideale context voor de studie van de imperiale en provinciale initiatieven van de Umayyaden en de ʿAbbāsiden. Op verschillende niveaus werpt deze schaalverandering licht op de wording van de Islam, vooral als administratief en sociaal systeem, buiten de grote centra van het Dār al- Islām. Dit onderzoek beoogt ook het archeologisch onderzoek in dergelijke regio s aan te moedigen, door hun grote waarde en rijkdom aan te tonen, en hun potentieel voor de studie van de vroege dagen van de Islam. 345