WIST JE DAT...er al 450 miljoen jaar geleden haaien leefden? Woonplaats: In zeeën en oceanen over de hele wereld. DIERENPASPOORT HAAI

Transcriptie

1 WETENSCHAPPELIJKE NAAM: SELACHIMORPHA, OOK WEL EUSELACHII Wij zijn : kraakbeenvissen Aantal jongen: wordt door het moederdier automatisch aangepast aan de kansen op overleving van de jongen Zwanger: de zwangerschapsduur is heel verschillend bij de soorten haaien Volwassen met: afhankelijk van de haaiensoort. Sommige haaiensoorten zijn pas met ongeveer 10 tot 15 jaar volwassen Lengte: 20 cm tot 12 m Bedreiging: een aantal soorten is bedreigd Voedsel: meestal vissen maar ook plankton, kreeftachtigen, weekdieren, zeezoogdieren en vogels Vijanden in de natuur: voornamelijk de mens Maximale leeftijd (wild): de meeste haaiensoorten worden 20 tot 30 jaar. De walvishaai meer dan 100 jaar. WIST JE DAT......er al 450 miljoen jaar geleden haaien leefden? Woonplaats: In zeeën en oceanen over de hele wereld. 1

2 ANDERS DAN ANDERS Omdat er zoveel verschillende soorten haaien zijn, leggen we deze diersoort op een andere manier uit dan de andere diersoorten. Je krijgt veel algemene informatie over haaien. Daarna kun je lezen welke haaiensoorten in Diergaarde Blijdorp leven. WAAR KUN JE HAAIEN AAN HERKENNEN? Kijken is weten! Bekijk eerst eens een tijdje heel goed alle haaien van Diergaarde Blijdorp. Je kunt ze vinden in een aantal verblijven in het Oceanium. De meeste haaien vind je in het haaienbassin. Kraakbeenvis Het skelet van een haai bestaat helemaal uit kraakbeen. Hoe voelt dat? Voel maar eens aan je oorschelp. Dat is ook kraakbeen met huid 2

3 erover. Maar dat is de binnenkant. Hoe herken je een haai aan de buitenkant? Gestroomlijnd Elke haaiensoort is precies aangepast aan de omgeving waarin hij leeft. Het lichaam heeft een vorm die van dun naar dik naar dun gaat, om snel door het water te kunnen bewegen. Dat noemen we gestroomlijnd. Net als een vliegtuig dat makkelijk door de lucht moet kunnen vliegen. Bewegen als een S Als je een haai van bovenaf ziet zwemmen, zie je dat de verschillende lichaamsdelen elk een eigen beweging maken. Het middenstuk, het dikste gedeelte, beweegt haast niet, terwijl het voorste en achterste deel naar de zijkant heen en weer gaan. Je zou kunnen zeggen dat hij de vorm van een S nadoet. Meestal maakt het staartstuk de grootste bewegingen. HElp, een haaienvin! Wat is het eerste beeld dat je voor je ziet als je dit hoort? Heel vaak zo n haaienvin die boven het water uitsteekt en op iemand afkomt, die dan hard begint te gillen (in films). Die vin is heel sterk door het kraakbeen dat erin zit en aan het skelet vast zit. Maar een haai is nog meer dan die ene vin of alleen die hele grote muil in de film Jaws. 3

4 Vinnen doen hun ding Van de voorste rugvin, de achterste rugvin, de aarsvin en staartvin heeft de haai er maar één. Dit noemen we ongepaarde vinnen. Van de borst- en buikvinnen heeft hij er twee (is een paar). Dat noemen we gepaarde vinnen. Alle vinnen hebben hun eigen ding te doen. Ze zorgen voor stuwkracht (vooruit duwen) evenwicht, afremmen of afbuigen Rugvin en billenvin? De meeste haaien hebben twee rugvinnen. Die rugvinnen zitten niet bij alle haaisoorten op dezelfde plek: bij de haaien die vooral op de zeebodem leven, staan ze verder naar achteren dan bij de haaien die altijd aan het zwemmen zijn. Haaien hebben ook een aarsvin. Een aars is een poepgaatje. Bij mensen zou je het een billenvin noemen maar een haai heeft nu eenmaal geen billen (en wij mensen hebben geen vinnen ;-). De aarsvin en de rugvin zijn belangrijk om te sturen. Maar als de haai door de beweging van de staart vooruit geduwd wordt, zorgt de aarsvin er ook voor dat de haai niet heftig gaat schommelen. 4

5 Haaienvinnensoep verboden! Nu weet je hoe belangrijk de vinnen zijn voor de haaien. Je begrijpt ook waarom het verboden is op haaien te jagen voor haaienvinnensoep. De haaien worden namelijk levend gevangen, dan worden hun borst- en rugvinnen eraf gesneden. Daarna worden ze levend in zee teruggegooid. Ze zinken dan hulpeloos naar de bodem, omdat ze niet meer kunnen sturen en vooruit zwemmen. Ze gaan dan langzaam dood. Gemeen hè! Gelukkig is haaienvinnensoep nu in de meeste landen verboden. Huid als schuurpapier Heb je wel eens een haaienhuid gevoeld? Nee, niet in de oceaan maar bij ons in Diergaarde Blijdorp, van een opgezette haai? Het lijkt net schuurpapier! Daar is het ook eeuwenlang, door allerlei volkeren voor gebruikt. Net zoals de geloogde (bewerkte) huid werd gebruikt als sterke bekleding voor meubels. Het leer heette segrijn-leer en de handelsnaam was Galuchat. Dus als je die namen nog eens tegen komt niet kopen hoor! 5

6 Tandjes of schubjes? Waardoor voelt de haaienhuid zo ruw aan, vooral tegen de draad in? Hij voelt ruw aan door de plaatschubben. We noemen ze ook wel huidtandjes. Bekijk je ze door een vergrootglas dan zie je een schijfje dat in de huid zit. Op dat schijfje zit een stekel die in de richting van de staart staat. Die stekeltjes bestaan uit dentine (tandbeen), en zijn bedekt met net als tanden van mensen en dieren. Als schubben uitvallen, komen er nieuwe voor in de plaats. Een haai kan er wel per jaar verliezen. Als de haai groeit worden ook zijn stekelschubben groter. De taaie scherpe stekels aan de rugvin van veel haaien zijn ook plaatschubben, maar dan wel heel grote. Functie van de plaatschubben Bescherming tegen botsen en schaven, vooral bij haaien die boven rotsachtige zeebeddingen of koraalriffen leven. Bij haaienvrouwen van soorten die bij het paren nogal vechten vind je een dikkere huid met ook nog dikkere huidtandjes Soepel door het water glijden. De huidtandjes zorgen voor een gladde stroming van het water. Sommige topzwemmers dragen een haaienzwempak! Er zijn mensen die zeggen dat enkele zeer snelle haaiensoorten zelfs de stand van hun schubben tijdens het zwemmen kunnen veranderen. Zoiets als de vleugelveren van een vogel, die ook van stand kunnen veranderen al naar gelang de snelheid. Het gebit De tanden van een haai zitten op dezelfde manier in de bek als de plaatschubben in de huid (weet je nog: in de vorm van piepkleine tandjes). In de mondholte en keelholte zijn die tandjes alleen groter. Haaien krijgen hun hele leven lang nieuwe tanden. In een ruimte in de kaak groeien alsmaar nieuwe tanden. Die groeien en duwen het rijtje dat ervoor zit naar voren. Dit blijft maar doorgaan dus vallen de tanden aan de voorkant er op een gegeven moment uit en zit er weer een scherpe nieuwe tand voor in de plaats. 6

7 Over het algemeen wordt geschat dat tanden afzonderlijk elke 8-15 dagen worden gewisseld, bij jonge haaien nog vaker! Dat zouden heel wat muntjes van de tandenfee zijn! Elke haaiensoort zijn eigen tanden Als een mens gebeten is door een haai, kun je aan de beet zien welke haai dit geweest is, want er blijven altijd wel wat losse tanden in achter. Haaientanden kunnen allerlei vormen hebben. Dat ligt aan wat hun voedsel is. De prooi wordt in zijn geheel of in stukken, meestal zonder kau wen, doorgeslikt. Met de tanden, die vaak lijken op scherpe messen (met of zonder kartelranden) worden grote stukken vlees van de prooi gescheurd. Er zijn ook haaiensoorten met lange en scherpe tanden met punten aan de zijkant. Nodig om bewegende en spartelende prooien te pakken (bijvoorbeeld kleine vis en pijlinktvis). Bij andere soorten lijken de tanden op maalstenen waarmee ze schaal- en schelpdieren kunnen kraken. Boven- en ondertanden Het kan ook gebeuren dat de boventanden anders zijn dan de ondertanden omdat dit voor die soort handiger is. Meestal zijn de onder- tanden scherper en smaller en vaak iets gebogen voor een betere greep, terwijl de boventanden meer om te snijden zijn. Wil je eens een heel groot gebit zien van een uitgestorven haaiensoort? Loop dan in WIST JE DAT......Gebitten verschillen zelfs per haai van dezelfde soort. Zelfs bij de eigen soort De tanden veranderen tijdens de groei van vorm, doordat jonge en volwassen haaien verschillende manieren van eten hebben. Bij haaien van het geslacht Heterodontus, wat met verschillende tanden betekent, vind je allerlei tandvormen in één bek. 7

8 het Oceanium de wereldreis. Na de haaientunnel kom je het gebit tegen. Het reuzengebit van de Megalodon. zintuigen van de haai Vóór de haaientunnel kom je in het Oceanium aan een van de muren een haai tegen. Ook de jongen in haar buik zijn te zien. Je kunt op allerlei knopjes drukken en deze knopjes tonen bijzondere zintuigen van de haai. Het zesde zintuig Haaien hebben dezelfde vijf zintuigen als mensen. Ze kunnen zien, horen, ruiken, proeven en aanraken.maar ze hebben nog een zesde zintuig; de zogenaamde ampullen van Lorenzini. Meneer Lorenzini heeft ontdekt dat haaien holten rond hun neus hebben die met vocht gevuld zijn. Druk op het juiste knopje en kijk maar eens naar de lichtjes (zie ook op de foto hierboven) dan zie je dat die ampullen rond de neus van de haai liggen. Hoe werken die ampullen? Haaien kunnen er elektrische signalen van hun prooidieren mee opvangen. Alle spieren (ook de jouwe) wekken tijdens het bewegen een beetje elektriciteit op. Dat is dus ook het geval bij de prooidieren van de haai, bijvoorbeeld andere vissen. Ook al zou een vis helemaal stil in het water liggen. Hij moet toch ademen. Tijdens het ademen wekken de ademhalings-spieren van de prooi zwakke elektrische signalen op. De haai voelt deze met zijn ampullen van Lorenzini. Hij schiet naar de vis toe en eet hem op. Hij hoeft hem dus helemaal niet te zien, hij voelt hem. Om een idee te geven van de gevoeligheid van die ampullen van Lorenzini: 8

9 een voor ons lege batterij is voor de haai nog een krachtige bron van energie. Zijlijnorgaan Wat is dat nou weer?, hoor ik je zeggen. Het zijlijnorgaan van de haai loopt aan de zijkanten van het lichaam, van de kop naar de staart. Het is een orgaan om bewegingen en trillingen mee te voelen van dieren die niet verder dan 1 meter van de haai zwemmen. Ook al handig in het donker of in troebel water. En omdat een zwemmende haai zélf beweegt, kan hij er ook stilstaande obstakels mee voelen, zoals een rotsblok of een koraaltak. Beschermde ogen Diep onder water is de wereld heel anders dan de onze. Onder de zeespiegel wordt het licht steeds zwakker en de kleuren vervagen langzaamaan tot blauwe tinten. Net als bij een kat kan de pupil (zwarte punt in midden van oog) van het haaienoog zich sterk vernauwen of verwijden. Roofhaaien hebben meestal ronde ogen met een derde ooglid, een knipvlies dat ze dicht kunnen doen als ze een prooi aanvallen. Zwemmende neuzen Een haai kan ontzettend goed ruiken. Het reukorgaan zit aan allebei de kanten van de snuit, meestal vlak bij de bek en het is ook met de bek verbonden. Het water stroomt tijdens het zwemmen alsmaar naar binnen en naar buiten. Ook als hij met gesloten bek op de zeebodem rust, komt er water door de neusgaten binnen, dat via de mondholte en de kieuwspleten weer naar buiten stroomt. Zo ruikt een mannetje ook of er een vrouwtje in de buurt is dat wil paren. 9

10 Oren? Nee, haaien hebben geen oren zoals wij die hebben. Maar ze hebben wel een binnenoor. Alle trillingen die ze met hun hele lijf opvangen worden doorgegeven aan dat binnenoor, maar alleen geluiden van dichtbij prikkelen het binnenoor. Geluiden van veraf prikkelen het zijlijnorgaan, waar we het al eerder over hadden. Kieuwspleten Veel vissen (beenvissen) kunnen met behulp van hun kieuwdeksels en mondklep water door hun mond pompen om te kunnen ademen. Ze pompen dat water langs hun kieuwen waar de zuurstof eruit gehaald wordt. Veel haaien hebben wel kieuwen en kieuwspleten maar geen kieuwdeksels. Hierdoor kunnen zij niet zoals beenvissen het water langs hun kieuwen pompen. Om toch voortdurend water langs hun kieuwen te laten stromen, moeten ze altijd blijven zwemmen. Soms gaan ze op een plekje rusten waar veel stroming is zodat het water vanzelf naar binnen stroomt. Slim hè! Altijd maar zwemmen De meeste haaien moeten altijd blijven zwemmen, anders zouden ze naar de bodem zinken. Ze hebben namelijk geen zwemblaas (ballonnetje in het lichaam) zoals veel andere vissen. Haaien hebben wel een grote oliehoudende lever. De olie in de lever is lichter dan water en zorgt dat een haai niet heel snel zinkt, maar de olie is niet zo licht als gas. De haai moet dus wel blijven zwemmen om niet te zinken. WIST JE DAT......Haaien kunnen zeer waarschijnlijk ook kleuren zien. 10

11 WAAR EN HOE LEVEN HAAIEN? Bijna overal Haaien leven in alle oceanen en zeeën, en op alle dieptes. Er zijn ook zoetwaterhaaien, die leven in rivieren en meren. Sommige haaiensoorten leggen grote afstanden af, andere blijven dicht bij huis en zwemmen in een klein gebied. Weer andere haaiensoorten zwemmen overdag in diep water en s nachts dichter bij de kust om te eten. Alleen in de wateren rond de Noordpool en Zuidpool komen geen haaien voor. Daar is het te koud voor welke haaiensoort dan ook. Rovers! Alle haaien zijn roofdieren die andere dieren eten. Die prooidieren kunnen klein zijn, maar ook heel groot: plankton, weekdieren, inktvissen, vissen, zeezoogdieren en zelfs andere haaien. Soms zijn ze heel vraatzuchtig: bij onderzoek naar de inhoud van de maag van allerlei soorten haaien, kwamen wetenschappers resten van zeevogels tegen maar ook flessen en conservenblikken. Soms alleen, soms in groepjes Een haai is nooit lang alleen. Vroeg of laat komt hij andere haaien tegen, waaronder soortgenoten. Sommige haaien trekken in groepjes of in paren. Andere leven altijd alleen behalve in de paartijd. Om het risico op gevechten en verwondingen te verminderen, praten haaien met elkaar met hun lichaamstaal. Praten met elkaar Veel soorten gebruiken vaste signalen om andere haaien duidelijk te maken op afstand te blijven. Ze krommen hun rug, wijzen met hun borstvinnen naar beneden en zwemmen vastberaden. Werkt dit niet, dan krijgt de overtreder een flinke beet in de zij of kop. Rangorde Zoals alle dieren die in groepjes leven hebben haaien een duidelijke rangorde. Hoe groter de haai hoe belangrijker en dus hoger in de rang orde hij is. Nu begrijp je zeker wel dat kleine haaiensoorten zorgen dat zij niet dicht bij grotere soorten zwemmen. 11

12 HOE PLANT DE HAAI ZICH VOORT Pijnlijk Bij haaien is de paring niet bepaald zachtzinnig. Om ervoor te zorgen dat het vrouwtje meewerkt bijt het mannetje haar in een vin. Met veel duw-, trek- en bijtwerk paren de dieren. Maar ook het mannetje komt beschadigd uit de strijd met duidelijk zichtbare bijt- en snijwonden. Meestal op de rug en zij en vlak bij de vinnen. Het mannetje is misschien agressiever, maar het wijfje is groter. Het wijfje heeft nog een ander verdedigingsmiddel, zij heeft namelijk een veel dikkere huid. Soms wel 2 x zo dik als die van het mannetje. Eieren De verschillende haaiensoorten hebben niet dezelfde manier van jongen krijgen. De eieren kunnen zich op 3 manieren gaan ontwikkelen: Zoals je al gelezen hebt moeten haaien die in open zee leven altijd blijven zwemmen (zie stukje Altijd maar zwemmen ) Daarom zijn de meeste soorten levendbarend ( vivipaar ). Dat wil zeggen dat de eieren al uitkomen in het lichaam van de moeder. De jongen blijven in een uitstulping van de eileiders in de buik verder groeien. Via de dooierzak is er een verbinding met het moederlichaam. Zo krijgen de jongen alsmaar voedsel. Na een tijd worden de jongen geboren. Ze zijn al groter en minder kwetsbaar, wat in open zee noodzakelijk is. Bij haaiensoorten die veel zwemmen, maar ook op de bodem kunnen rusten is het een beetje anders. Zij planten zich eierlevend- barend (ovovivipaar) voort. Ook hier komen de eitjes uit in de eileider maar er is geen verbinding tussen de dooierzak en het moederlichaam. Ze groeien een kort tijdje op voedsel uit de dooierzak. Geen eten meer? Dan eet je gewoon alle andere eieren of soms zelfs jongen op die om je heen zijn. Dan volgt de geboorte. De jongen zijn kleiner maar kunnen zich de eerste tijd op de bodem verstoppen. 12

13 Bij de zandhaai is het vanuit menselijk oogpunt gezien nog gruwelijker: de embryo s bevechten elkaar al zodra ze dat kunnen en eten elkaar op totdat er in elke baarmoeder (bij sommige soorten is de baarmoeder verdeeld in meerdere kamers) nog maar 1 over is. Zo overleeft wel het sterkste jong! En dat is goed voor de soort. de groep van de grondbewonende haaien is eierleggend (ovipaar). De eieren hebben een stevig kapsel en hechtdraden om aan het wier vast te haken. Op deze manier verliezen de haaien wel meer eieren en jongen, maar de eierleggende haaien leggen dan ook veel meer eieren; tot meer dan 100 per jaar. De andere groepen houden het bij 1 tot enkele tientallen. 13

14 WAT EET DE HAAI? Veel Het ligt er aan hoe groot de haaiensoort is, maar over het algemeen kunnen we zeggen dat haaien vissen eten, kreeften, inktvissen, garnalen, zeerobben en een enkele haaiensoort is ook niet vies van mensenvlees. En wat denk je van overboord gevallen mensenvoedsel met blik en al? 14

15 HOE LEVEN HAAIEN IN DIERGAARDE BLIJDORP? Oceanium In het jaar 2000 is het nieuwe Oceanium voor het eerst opengesteld (2001 officieel geopend) en kon Blijdorp haaien laten zien in mooie, nieuwe en vooral grote verblijven. Op dit moment heeft Blijdorp verschillende soorten haaien in de collectie, verdeeld over een aantal aquaria Grote haaienbassin in 2013 De grootste en zwaarste haai die Diergaarde Blijdorp heeft is dikke Mathilde. Zij is ruim 3 meter en ze weegt ongeveer 100 kilo. Zij is een verpleegsterhaai en leeft in het grote haaienbassin. Samen met: enkele andere verpleegsterhaaien zandbankhaaien (vroeger Atlantische mensenhaaien genoemd) zwartpunthaaien zwartneushaaien In het Noordzee-aquarium zwemmen de: gladde haaien kathaaien hondshaaien In het kelp-aquarium zwemmen de: luipaardhaaien Voeding in Blijdorp Laten we eens kijken naar het grootste haaienbassin in het Oceanium. Dat waar de tunnel doorloopt en waar Mathilda te vinden is. In dat bassin zit 3,5 miljoen liter. 15

16 Het is 25x25x6 meter en de temperatuur is 24 graden. In het begin werd het voer gewoon gericht naar de verschillende dieren in het water gegooid. Maar de schildpadden waren er telkens als de kippen bij en haaien cirkelen altijd eerst een paar keer rond het voer. Je begrijpt het al: de schildpadden zouden zo al snel te dik worden en de haaien te mager. want er zijn 7 verzorgers nodig voor het trainen en voeren. Op dit moment herkent ieder dier zijn eigen plek. Zodra de ronde schijf op die plek in het water komt zwemt de haai er direct op af. Zo kan de verzorger elk dier apart voeren. Knap hè, van de dieren èn van de verzorgers. Klikkertraining De verzorgers zijn de bewoners van het bassin gaan trainen. Op twee plaatsen werd een ronde schijf in het water gelaten, waar de haaien als ze deze schijf met de snuit aantikten, hun voedsel kregen. Dat werd op andere plekken in het bassin met andere groepen bewoners gedaan. En het was een succes! Wildebrassen Maar de Atlantische mensenhaaien en de 2 zwartpunthaaien moesten ook nog uit elkaar gehaald worden. Tijdens het voeren ging het er soms zo wild aan toe dat de dieren elkaar beschadigden. Ook zij kregen aparte voedingplekken. En zo werd het eindelijk rustig tijdens het voeren nou rustig voor de dieren dan Hoe vaak? De dieren worden één keer per twee dagen gevoerd. Elke maandag en vrijdag wordt al het voer ingespoten met vitamine. Voor de haaien zit hier extra jodium in, dit is nodig om schildklierproblemen te voorkomen. 16

17 De verzorgers hebben voor de haaien zelf voerstokken gemaakt van ongeveer 1,5 meter lang. Zo kunnen ze nooit in hun handen bijten. De totale hoeveelheid voer per dag is ongeveer 15 kilo. (dus 45 kilo per week) De aangeboden voersoorten voor de haaien, en roggen (en schildpadden): makreel; haring; inktvis; sprot; Noorse garnaal; diverse soorten klein voer voor de rifvissen (mossel, steurgarnaal, gesneden sprot en inktvis). Blijf van mijn lijf! Zoals je al gelezen hebt is de grootste haai ook gelijk de baas. Maar er leven toch ook veel kleinere vissen in het bassin. Eten ze die dan niet op?nee. Gelukkig zijn haaien liever lui dan moe. Zolang ze maar genoeg te eten krijgen zullen ze niet achter de andere vissen aangaan. Toch blijven die kleinere vissen voor de zekerheid maar op afstand. Luiaarden Je hebt al gelezen dat haaien nooit slapen maar kijk maar eens goed op het tunneldak. Daar liggen de haaien (en vaak juist de verpleegsterhaaien) te rusten. Lekker voor de instroomopening van vers water. Hoezo, liever lui dan moe? 17

18 Help, een mens Ja, dat klopt. Af en toe zie je mensen duiken in het haaienbassin. Nee, ze jagen niet op vissen; 1 á 2 maal per week wordt er gedoken om de tunnel schoon te maken. Vijanden van de haai De vijand van de haai is vaak een grotere haaiensoort. De grootste vijand van alle haaiensoorten is de mens. Hierboven heb je al gelezen hoe mensen met haaien omgaan om haaienvinnensoep te kunnen verkopen. Ook komen haaien in visnetten vast te zitten waarin ze stikken (weet je nog: een haai moet altijd blijven zwemmen). TIP! Wil je jouw spreekbeurt/ presentatie nog leuker maken? Leen dan een themakist. Een themakist is geen kant en klare spreekbeurt, maar bevat informatie & fotomateriaal. Kijk op themakist KIJK VOOR MEER DIERENINFORMATIE OP: 18