Verhaal: De voormalige Fivelboezem. Dit project werd mogelijk gemaakt door:

Transcriptie

1 De Stichting Verdronken Geschiedenis organiseerde in het kader van het project Verhalen van de Eems-Dollard kust in het najaar van 2016 avonden, middagen en excursies waarop zeer uiteenlopende verhalen uit de geschiedenis van deze kustregio werden verteld. Verhaal: De voormalige Fivelboezem Auteur: Egge Knol Dit project werd mogelijk gemaakt door: 1

2 De voormalige Fivelboezem Egge Knol Daar waar nu de Eemshaven de wereld ontvangt was tot in de middeleeuwen de monding van een ooit belangrijke veenrivier, de Fivel. Deze monding was een brede trechtervormige vlakte achter een snel groeiende reeks haakvormige strandwallen, die was dichtgeslibd en afgesloten met zeedijken. Dat indijken ging in verschillende stappen. In 1317 kon de Fivel zelf worden afgesloten met de zijldijk bij het gelijknamige dorp. Uiteindelijk herinneren vooral enkele plaatsnamen en dijkrestanten nog aan de eens grote open zeearm (Afb. 1). De Fivel De Fivel ontsprong in de zuidelijk gelegen venen. De rivier werd gevoed door meerdere veenriviertjes, waarvan de Slochter Ae en de Scharmer Ae de belangrijkste waren. Het lage deel van Groningen was in die tijd nog een hoog opgegroeid veengebied (Afb. 2). De Fivel kwam, meanderend door het kweldergebied op het traject Woltersum - Westeremden, uit in een brede trechtervormige kustvlakte. Hier voegden zich waterlopen van de aangrenzende kwelder bij de rivier. Aan de westzijde was deze trechter afgesloten Afb. 1 De Fivelboezem is duidelijk te zien op deze fysisch geografische kaart van de provincie Groningen. Licht paars (nr. 11) is de zeeboezemvlakte met langs de randen kwelderwallen (7 en 13). De haakvormen van kwelderwal 7 aan de noordkant zijn ook goed herkenbaar. De lichtgele zone met wierden wordt een getijafzettingsvlakte genoemd. De lichtgroene rand aan de noordkant zijn door opslibbing ontstane aanwasvlaktes. Uitsnede uit de fysisch geografische overzichtskaart van Groningen. Naar Snijders,

3 door een hoog opgeslibde kwelderrand met vanaf ca. 600 voor Christus een rij wierden van Westerwijtwerd tot aan Usquert. Aan de zuidoostflank van de trechter lag eveneens een hoge kwelder met wierden van Loppersum tot aan Spijk. Aan de noordzijde werd de trechter deels afgesloten door haakvormige wallen die groeiden vanuit Usquert (Afb. 3). Oldorp was daar nog gesticht op een wierde, maar het jongere, nieuwe dorp Uithuizen lag op de hoge haakwal, net als later Uithuizermeeden. Dat laatste dorp werd gevestigd op de meeden of weidegrond van Uithuizen. De trechtervormige vlakte onder deze haakwal was al eeuwen aan het dichtslibben. Het proces versnelde nadat vanaf ten minste de tiende eeuw het veengebied ten zuiden van de kwelders op grote schaal werd gekoloniseerd. Deze kolonisatie is op oude kaarten goed te herkennen aan de strokenverkaveling en op moderne hoogtekaarten aan de lage ligging van het voormalige veengebied (Afb. 3). Het veen was vruchtbare grond als het ontwaterd werd. Aanvankelijk was de kolonisatie dan ook een succes verhaal. Het veen bestond uit een enorm dik pakket van nietverrotte plantenresten. Ontwateren van veen betekende echter 3 dat zuurstof bij deze plantenresten kon komen, waarmee een verrottingsproces op gang kwam. Langzaam maar gestaag daalde het bodemoppervlak totdat tenslotte alle veen verdwenen was en de bodemdaling ophield bij de zandondergrond. Het zo verdwenen veenpakket kon twee tot drie a vier meter dik zijn. Het is duidelijk dat ver voordat dit punt bereikt was, er sprake was van grote wateroverlast. De traditionele afwateringsrivieren zoals de Fivel hadden een benedenloop die door de hoogopgeslibde kwelder liep. Die ging steeds meer een drempel Afb. 2 - Op deze kaart is de Fivel en haar oorsprong te zien. Het voormalige veengebied is aangegeven in de vorm van de verkaveling. In rood de wierden In blauw waterlopen. Naast de Fivel zijn de beide afwateringskanalen aangeduid als Delve zichtbaar. Naar K. Wildeman,1997.

4 vormen. In de twaalfde eeuw raakte de Fivel verstopt, zoals te lezen is in de kroniek van Emo en Menko van Wittewierum. Hierdoor bleef water hangen in land dat laag was geworden. Door het graven van afwateringskanalen, die vaak aansloten op andere waterlopen, was ontwatering van het lage land mogelijk. Voorbeelden hiervan zijn het Winsumerdiep en het Damsterdiep, die beide in de elfde eeuw al volop functioneerden. Omdat de zee bij hoge stormvloeden door deze waterlopen het land kon binnendringen, werd het nodig om ook langs deze waterlopen dijken aan te leggen. De afwatering van het achterliggende land vond plaats via afwateringssluizen, in het Fries zijlen genaamd. Langs de Eems en langs de Fivelboezem kwamen dijken. Deze beschermden het land bij hoge stormvloeden. Dijken in de Fivelboezem Naarmate de Fivelboezem meer en meer dichtslibde begon men gedeelten ervan door dijken te beschermen (fig. 4). De hoog opgeslibde landerijen waren zeer vruchtbaar en inpolderen was dan ook een lucratieve bezigheid. Verschillende kloosters slaagden erin om hier land te verwerven. Zij namen vervolgens regelmatig het voortouw bij de inpoldering. De Fivel bleef nog lang het gebied afwateren. Daartoe waren in de dijk zijlen aangebracht. De Fivel was niet de enige afwatering van de boezem. Het kweldergebied was dooraderd met slenken om bij overstromingen het water af te kunnen voeren. Al deze stromen, hun deels gekanaliseerde restanten, in Groningen maren genoemd, liepen naar het oosten. De afwatering werd echter steeds lastiger. In 1317 werd de Zijldijk aangelegd en ruim een eeuw later, in 1444, de dijk bij Kolhol. In 1458 besloten de ingelanden van het westelijk deel van de boezem zich aan te sluiten bij het Winsumer- en Schaphalsterzijlvest. Het water liep voortaan de andere kant op: van oost naar west. In 1464 voegden de ingelanden van de oostelijke helft zich aan bij het zijlvest van Delfzijl. Daarmee was het definitief gedaan met de Fivel. In het buitendijkse land bleven de Grote en Kleine Tjariet voor de afwatering zorgen. Fig.3 - De hoogtekaart van Groningen waarop duidelijk het lage deel van de provincie is te zien (blauw). Dit deel was in de Vroege Middeleeuwen nog geheel bedekt met veen. Actuele Hoogtekaart van Nederland 2010 (AHN Amersfoort). 4

5 Het buitendijkse land Buitendijks vond meer en meer opslibbing plaats. Het buitendijkse land lag zo hoog opgeslibd, dat van een zeedijk werd afgezien. De boerderijen werden op een lage huiswierde gebouwd. Slechts lage kadijken beschermden het land. Een bescherming die vooral nodig was voor de kiemfase van het gewas. Die fase is zeer gevoelig voor zout water. De meer zeewaarts gelegen kwelders werden beweid met kudden schapen. Doorgaans was het op dit buitendijkse land goed toeven en vermoedelijk al in de zestiende eeuw waren deze landerijen verkaveld. Langs de Hooilandseweg (niet in Fig. 4 aangegeven) waren allemaal boerderijen gesticht. In de Middeleeuwen hoorde het buitendijkse land bij de eigenaren van de dijken. De verantwoordelijkheid voor de dijken lag bij de eigenaren van het binnendijkse land. Bij het bezit van een stuk grond hoorde ook het bezit van een deel van de dijk. Die dijk moest de eigenaar van de grond onderhouden. Het buitendijkse land werd verdeeld naar verhouding van de dijkeigendommen. Dat is terug te zien op de kaart van G. van de Schilt uit De kerken van Uithuizen, Uithuizermeeden en Oldenzijl bezaten ook buitendijks land. Uit deze verdelingsregel van het buitendijkse land groeide later het gebruik dat het aangewassen land toebehoorde aan de oevereigenaren: het recht van opstrek. Het betekende voor de Noord- Groninger landbouwers en landeigenaren veel voorspoed. Een enkele keer werd deze voorspoed ruw doorbroken door een extreme stormvloed. Dan vielen er ook veel slachtoffers. Bekende voorbeelden zijn de Allerheiligenvloed (1570), de St. Maartensvloed (1686) en de Kerstvloed van Bij die laatste vloed kwamen vooral buitendijks veel mensen om. De aantallen slachtoffers in de kerkgemeenten bij de voormalige monding van de Fivel zijn: Usquert 44, Uithuizen 67, Uithuizermeeden 208, Oosternieland 20, t Zandt, Bierum 67 en Spijk 53. Fig. 4 - Overzicht van de inpolderingen (met jaartal) van de Fivelboezem. In rood zijn de wierden ingetekend. Naar Knottnerus, Na de Kerstvloed van 1717, waarbij Uithuizermeeden 208 slachteroffers te betreuren had, werd de kadijk opgehoogd tot een echte zeedijk. Daarbuiten bleef nog een brede en groeiende gordel van buitendijks land, zodat in later tijd nog verschillende polders konden worden aangelegd. Tussen 1827 en 1944 waren dit er in totaal vijf. Aan de noordkant van de Oostpolder kwam tenslotte de Eemshaven. De Eemshaven In 1973 opende koningin Juliana de Eemshaven; op de plaats waar ooit de Fivelmonding de toegang tot de wereld was, lag nu een haven. Deze was gegraven in het uiteinde van de laatste haakwal. In 2014 werd de Beatrixhaven uitgebreid en verdiept. Feitelijk was dit een groot gat in de haakwal. Er was dan ook een metershoog profiel dwars door de haakwal te zien. Onderzoekers van Stichting Verdronken Geschiedenis waren in de gelegenheid om de wand te bestuderen (Fig. 5). Het profiel toonde een jonge, door getijde gedomineerde wadafzetting van zand met af en toe een kleilaagje.

6 Op 7 meter onder NAP werd een schelpje in leefstand aangetroffen, dat, gedateerd met de 14 C-methode, van omstreeks 1300 bleek te zijn. Van de nabijgelegen Emmapolder is een boring bekend waaruit blijkt dat op deze locatie een twintig meter diepe geul heeft gelegen. Deze is in de tijd tussen 1300 en 1340 in een snel tempo opgevuld. De geul was ontstaan door het grote kombergingsgebied van de Fivelboezem. Al het water dat hier met hoogwater binnen kwam, moest er met laagwater weer uit. Dat had een diepe geul als gevolg. Een vergelijkbare geul is nog altijd aanwezig in de Dollard. Zoals reeds vermeld werd in de twaalfde eeuw de Fivelboezem ingedijkt. Hierdoor werd het kombergingsgebied kleiner, met verdere dichtslibbing als gevolg. Eind dertiende eeuw slibde de geul tenslotte definitief dicht. De afgenomen waterafvoer was door een andere waterloop overgenomen. Fig. 5 - Leden van Stichting Verdronken Geschiedenis bestuderen op 20 juni 2014 het profiel in de wand van de Beatrixhaven in de Eemshaven. Foto: Koos de Vries Literatuur: A.E.C., (1719).Opregt en Nauwkeurig Historis-Verhaal van de verwonderenswaardige droevige schrikkelike en seer schaadelike waaters-vloed voorgevallen in de provincie Groningen en Ommelanden op Kersdag den 25 December Groningen, Seerp Brandsma, 92 pp. Knol, Egge (2013) Moorkolonisation und Deichbau als Ursache von Flutkatastrophen das Beispiel der nördlichen Niederlande. In: Siedlungs- und Küstenforschung im südlichen Nordseegebiet / Settlement and Coastal Research in the southern North Sea Region 36: Knottnerus, Otto S. (2005) Fivelboezem: de erfenis van een verdwenen rivier. Bedum, Profiel Uitgeverij, 99 pp.. Vries, Koos de (2015) Kort verslag bezoek Eemshaven dd 20 juni 2014: Uitbreiding Beatrixhaven en schelpdatering. Mededeling Verdronken Geschiedenis (maart 2015): 1-9. Westerink, Ben (2015) Als twee druppels water. Het Groninger Fivelingo en het Friese Dongeradeel. Stad & Lande 24 nr. 3: Wildeman, K. (1997) De Wolden, landschap tussen Fivel en Siep. Noorderbreeedte vol:pags Snijders, F.L. (1985) Fysische geografie in de provincie Groningen. Provinciale Planologische Dienst Groningen, 51 pp + 10 kaarten. Adres van de auteur: Dr. E. Knol Groningen eknol@groningermuseum.nl 6