Groei Document Versie 2016

Transcriptie

1 SCULPTUREN, ORNAMENTEN & MONUMENTEN IR R AGASI - ARCHITECT MSC Groei Document Versie 2016 Aanvullingen via r.agasi@mindef.nl 1 1

2 =KASTEEL van BREDA= SCULPTUREN, ORNAMENTEN & MONUMENTEN De Bouwheren van het en haar bewoners hebben hun monumentale verblijf door de loop der jaren versierd met tal van sculpturen en / of ornamenten die door ambacht en kunst uitstralen. Ruim 100 voorbeelden (niet-roerende goederen) zijn verzameld in de volgende hoofdstukken. 1. Renaissance paleis 2. Egmond galerij (renaissance) 3. Poorten (renaissance) 4. Diversen (renaissance) 5. Nassau s 6. Officieren 7. Krijgsmaterieel 8. Plaquetten 9. Bouwsporen Graaf HENDRIK III 10. Bouwsporen Huis van Brecht 11. Nassau vesting 12. KMA & Krijgsmacht 13. Monumenten Bijlagen

3 Renaissance De Renaissance is -voor wat de bouwkunst betreft- in Florence begonnen met het Weeshuis (Architect Brunelleschi). Deze Renaissance is via het stamslot van Mencia Mendoza (3e echtgenote van Hendrik III van Nassau) van Spanje naar Holland gekomen. Zie ook hoofdstuk 9 Bouwsporen Hendrik III. Zie verder ook Renaissance medaillons met Romeinse keizers Locatie: Binnenplaats Zie toelichting Bijlage 1a Zie ook: paleis binnenplaats, Renaissance medaillon met Oranjeboom (?) Locatie: gang 1e verdieping Zie toelichting Bijlage 1a Zie ook: paleis binnenplaats, Siersculpture gevel Locatie: Museum KMA Zie ook: paleis binnenplaats, Dolfijn, replica gevelfragment Locatie: Binnenplaats Zie toelichting Bijlage 1d Zie ook: paleis binnenplaats, 1 3

4 Renaissance Paleis Renaissance kapitelen; Dorisch & Ionisch Locatie: Museum KMA Zie toelichting Bijlage 1b Zie ook: paleis binnenplaats, Muraal Kapiteel met initialen Willem III & Queen Mary Locatie: 1e verdieping Paleis Zie toelichting Bijlage 1c Renaissance dakkapel bekroning Locatie: Binnenplaaats Zie toelichting Bijlage 1d Zie ook: paleis binnenplaats, Cherubijn van dakkapel bekroning Locatie: HIII zaal, Museum Breda, RCE & depot RCE Zie toelichting Bijlage 1d Zie ook: paleis binnenplaats, Bekroning van Renaissance dakkapel bekroning Locatie: Museum KMA Zie ook: paleis binnenplaats, 1 4

5 Renaissance Paleis Originele kolom Binnenplaats, verwijderd na renovatie Locatie: Café nabij Havermarkt Zie Bijlage 1b Zie ook: paleis binnenplaats, Originele kolom Souterrain Locatie: Kelder (Spijkerbar) Met dobbelsteenkapiteel (nog middeleeuwse invloed terwijl bovenbouw renaissance is) Dorische of Toscaanse zuil met kruisgewelf Locatie: Kolommenzaal Zie ook: Mendoza slot, 1 5

6 2. Egmondgalerij (Renaissance) De Egmondgalerij op de Dikke muur met Blokhuis dateert uit Muraal kapitelen Locatie: Kelder Blokhuis Zie toelichting bijlage 2a Zie ook: Onderaardse gangen, Scherven Renaissance venster Nassautoren Locatie: hal Egmondgalerij (blauwestoep) Scherven uit de traptoren vensters zijn terug gevonden tussen vloerlagen en verwerkt in glas- en lood panelen. Zie ook: Nassautoren, Scherventableau Renaissance oogtegels uit paleis Locatie: hal Egmondgalerij (blauwestoep) Zie toelichting bijlage 2b Zie ook: paleis binnenplaats, Scherventableau Renaissance meandertegels uit paleis Locatie: hal Egmondgalerij (blauwe stoep) Zie toelichting bijlage 2b Zie ook: paleis binnenplaats, Detail uitgehakt galerij kolom Rekenkamer Locatie: Rekenkamer Zie toelichting bijlage 2c 1 6

7 Egmondgalerij (Renaissance) Detail Doorbraakgewelf Locatie: Pantry Blauwe stoep Zie toelichting bijlage 2d Zie ook: Nassautoren, 1 7

8 3. Poorten (Renaissance) Vier renaissance poorten uit 1535 sieren het kasteelcomplex Stadhouderspoort Locatie: Egmondgalerij Zie toelichting Bijlage 3a Zie ook: Timpaan, Timpaan met replica sculpturen Locatie: Egmondgalerij Het Timpaan is in 2007 gerestaureerd. Zie ook: Timpaan, Timpaan: replica & originele sculpturen Locatie: Paleis & Museum Zie ook: Timpaan, Henricuspoort Locatie: Paleis Zie toelichting Bijlage 3b Zijpoorten paleis Philips & Frederik Locatie: Paleis onder ridderzaal/groza Zie toelichting Bijlage 3c 1 8

9 4. Renaissance Diversen Er zijn een aantal fragmenten vindplaatsen buiten het kasteel Renaissance Sculpturen Binnenplaats Locatie: Depot RCE Zie toelichting bijlage 4a Gevelfragment Nassau Stallen Locatie: Rijksmuseum Amsterdam Zie toelichting bijlage 4b Zie ook: Nassaustallen, Glas in Lood raam. Locatie: Restaurant (?) in Randstad Met wajong poppen versierd raam met Stadhouderspoort en Hoofdcursus te Kampen. Vermoedelijk vooroorlogs. Gevelsteen Paleis HIII Locatie: Museum Gorinchem In het gemeentelijke museum te Gorinchem hangt een gevelsteen van het, zoals dat eruit zag tussen 1535 en ca 1700; de eerste bouwfase. De steen schijnt aan een gevel van een Gorinchem s pand toebehoord te hebben. Over verdere herkomst tast men in het duister. 1 9

10 5. Nassau s Rond en in het stamslot van de Oranje Nassau s ademt de Nassau-geest via diverse beeltenissen. Zo zijn er in de Grote Kerk diverse graven en wapenschilden. In de voormalige Hoftuin Valkenberg staat een algemeen herdenkingsmonument. Schilderijen op de KMA zijn voornamelijk te vinden in de Nassauzaal en Bibliotheek/Huis van Brecht. Zie ook: kasteelvanbreda.nl/collectie/schilderijen/nassau Prins Willem I, Vader des Vaderlands. Locatie: Parade, tuin Het standbeeld van de Vader des Vaderlands is overgekomen uit Willemstad en staat sinds 2014 op het kasteelterrein. Het is door Gerrit Bolhuis ( ) in1959 gemaakt. Prins Willem III, Stadhouderkoning Locatie: Kasteelplein Het standbeeld van de Stadhouderkoning (voltooier van het Paleis) staat sinds 1921 op het Kasteelplein. Het is gemaakt door Toon Dupuis Koning Willem I, Koopmankoning & Stichter KMA. Locatie: Duiventoren Het transparante beeldhouwwerk van Koning Willem I (stichter KMA) staat direct nabij de Kraanpoort en is bij het 175-jarige bestaan van de KMA in 2003 door Koningin Beatrix onthuld. De beeldhouwer Jeroen Hennemans was haar keus. Prins Frederik, broer van Koning Willem I Locatie: Huis van Brecht De buste van Prins Frederik (broer van koning WI) staat in de Bibliotheek. Hij was onderzoeker en bouwpastoor van de KMA en bezocht het complex vele malen o.a. bij oprichting en 50e Dies. 1 10

11 Nassau s Koningin Wilhelmina Locatie: Nassauzaal, Blokhuis & vm HBS Er staan 3 bustes van Koningin Wilhelmina op het terrein. Eén in de torenkamer van de Nassauzaal (met de schilderijen van de Nassaus), één op jonge leeftijd in het Blokhuis / ambtswoning van de Gouverneur en één achter het Wilhelmina paviljoen (Museum KMA). Deze laatste is overgekomen na sluiting van de Wilhelmina kazerne te Ossendrecht. De kunstenaar van de laatste beeld is Peter Roovers en het beeld is uit 1983 Nassau wapenschilden Locatie: Valkenberg (vm Hoftuin) Nassau wapenschilden Locatie: Grote Kerk Diverse Nassau graven Locatie:Grote Kerk 1 11

12 6. Officieren Het kasteelcomplex herbergt de nodige borstbeelden van officieren. Thompson: vredesoperatie Albanië Locatie: Indiëzaal Thompson ( ) wordt beschouwd als de eerste officier op vredesmissie. Begin WO I is hij te Albanië gedood. Beelden van hem staan ook te Groningen en Den Haag. Gouverneur Everdingen Locatie: Bureel Gouverneur Generaal Everdingen was een geliefde Gouverneur van de KMA van Zie verder: erdingen Decoratie impressie Prins Bernhard Locatie: Bernhardbrug Bij het 175e dies KMA hebben kunstenaars ingrepen op het terrein gedaan. Sommige zijn bewaard gebleven zoals de gekleurde trottoirband van de Bernhard-brug. Het is een impressie van zijn decoraties. Gouverneur Hilderink Locatie: Groza Het borstbeeld is gemaakt tijdens het 175-dies van de KMA. Generaal Hilderink was ook een geliefde Gouverneur van de KMA van Hij kreeg zijn Hilderink-pad nabij de F16. Zie verder: ink Generaal Voet ( ) Locatie: Depot KMA Hij is oprichter van de Genie- en Artillerie school, de voorganger van TU Delft en KMA. Een schilderij hangt in de Voetzaal (mess). Zie ook:

13 Officieren Generaal Eisenhouwer Locatie: nabij Theehuis Vijfsterren generaal Eisenhouwer, latere president USA, wordt herdacht met een borstbeeld nabij het Blokhuis, aangeboden door de Stichting VS-Nederland. Grafmonument Generaal Seelig. Locatie schaalmodel: Museum KMA Seelig was Gouverneur KMA van Zijn grafmonument staat voor de ingang van de protestante kerk in het Ginneken. Zie verder:

14 7. Krijgsmaterieel De Krijgsmacht bestaat uit 4 Krijgsmachtdelen, te weten: Koninklijke Landmacht (KL), Koninklijke Luchtmacht (Klu), Koninklijke Marine (KM) en Koninklijke Marechaussee (KMar). Elk deel heeft weer zijn operationele- en ondersteunende onderdelen, zoals eskaders, squadrons, eskadrons of compagnieën genoemd. Van uit het familiespel RISK is de verdeling in de wapens infanterie, artillerie en cavalerie bekend. Elk wapen of onderdeel heeft veelal zijn eigen specifieke materieel. Voor alle 4 de Krijgsmacht delen vindt op het (Stamslot van ons Koningshuis) een (deel) opleiding plaats voor Cadetten en Adelborsten. Op het terrein staat materieel uit het heden en nabije verleden. Luchtmacht: jachtvliegtuig F16, vm Vliegveld Leeuwarden De operationele (gevechts) vastvleugel toestellen bij de Luchtmacht zijn Jagers en Bommenwerpers. De F16 is een kruising en kan beide taken uitvoeren als jachtbommenwerper. De F16 is nog steeds in gebruik. Luchtmacht: Propeller Voor het straaljagertijdperk vloog men met propellers (heli s nog steeds). De Luchtmacht is ontstaan uit het wapen van de Genie (Corps Ingenieurs) van de landmacht en de eerste vluchten vonden plaats op de heide nabij Soesterberg. Deze locatie werd de bakermat van de Klu, maar is ondertussen als vliegbasis opgeheven. De propeller herinnert hieraan en is overgebracht naar het. Marechaussee: Landrover De Marechaussee is in feite de militaire politie (MP). Hun wapentuig is voornamelijk voor zelfbescherming en voertuigen louter voor transport. De Landrover wordt ook door ander Krijgsmachtdelen gebruikt en is een van de opvolgers van de Jeep, welk symbool staat voor een Vierwiel-aangedreven personen transportmiddel Marine: Anker De marineopleiding voor Adelborsten vindt grotendeels in Den Helder plaats. De aanwezigheid van Adelborsten is dus gering, zoals ook de aanwezigheid van hun materieel. 1 14

15 Krijgsmaterieel Cavalerie: gevechtstank Leopard 1 Vroeger had de cavalerie paarden om charges (doorbraken in vijandelijke linie) uit te voeren. Nu is dit de gevechtstank, een gepantserd voertuig met vlakbaan vuur, voorzien van rupsbanden om elke vorm van terrein te kunnen overwinnen. Het front-pantser kan wel 10 cm dik zijn. Luchtdoel: Leopard met 2x snelvuurkanon De Luchtmacht ondersteunt de (tegen)aanval op de grond. Om de gevechtstank te kunnen volgen moet ook de luchtafweer (voor een vijandelijke tegenaanval) op een tankonderstel van de Leopard worden gekoppeld. Verkenning: amfibisch rupsvoertuig De M113 C&R is een licht gepantserd amfibisch rupsvoertuig bij de cavalerie ten behoeve van verkenning (R) en commandovoering(c). Het voertuig kan zelfstandig rivieren oversteken (amfibisch). Wielverkenning voertuigen zijn er ook. Artillerie: Vuurmond op rups Voorafgaand aan een aanval worden veelal de vijandelijke stellingen bestookt met bommenwerpers of artillerie (krombaan vuur over eigen troepen). Om de gevechtstanks te kunnen volgen moesten deze ook op rups. Dit exemplaar kon ook tactische kernmunitie afschieten en had een bereik tot 30 km. Later verkregen ze ook pantser ter bescherming van personeel. Artillerie: Getrokken vuurmond Getrokken kan zowel slaan op voortgetrokken door paarden of voertuig als op een getrokken loop (geen gladde loop). Beiden zijn hier van toepassing. Sommige werden ook ingezet als antitank bestrijding en waren daarmee meer vlakbaan geschut. 1 15

16 8. Plaquetten Over het gehele terrein en in gebouwen zijn allerlei herdenkings- of markeringsborden, plaquetten, etc aangebracht. De veelheid getuigt van een bewogen historie. Natuursteenplaat van oud Cadetten Locatie: Binnenplaats Memorial cadetten corps uit Verbeeld pietje corgeest. Een mini beeldje werd periodiek uitgereikt. Semper fidelis (altijd trouw) is de lijfspreuk van het cops. 400 jaar Pr Willem I v Oranje Locatie: Henricus poort Het Oranjecomité Breda heeft in 1933 een herinneringsplaat aangebracht ter ere van 4 eeuwen (geboorte van) Willen van Oranje 1 16 Opaline Muurtableau Locatie: Legering Kasteelplein, Aangebracht bij opening van het Pr Bernhard Paviljoen in 1964 in kader 1% kunstregeling door de burgerij van de gemeente. Ontwerp is van Joep Nicolas. Eerste steen Locatie: gebouw H In de hal van de hoogbouw / Pr Maurits Paviljoen heeft Mw Van de Wall Bake, echtgenote van de Gouverneur 1964 de eerste steen gelegd. Zie ook: Plaatsbepaling C-CadetBat Locatie: Parade Nagenoeg centraal op de Parade ligt een 6-kantige steen met inscriptie 1986 tbv de marslocatie van Cadetten Bataljons- Commandant.

17 Plaquetten Wilhelmina boom Locatie: Tuin bij Parade Tegenover de Hendrik III poort aan de andere kant van de Parade (op de defilé afname plaats) is ter ere van haar Troonsbestijging een boom met bank geplaatst. Bank en boom zijn verdwenen, maar de plaquette is ingemetseld in de tuinmuur. Bronzen plaat Ons Leger Locatie: Hendricuspoort De Kon. Ned. Ver. Ons Leger heeft tbv 100-jarige bestaan deze plaat aangebracht in 1928 ter ere van het opleidingsinstituut. Eerste steen Locatie: Gebouw F In de hal van het cadettenflat Pr Frederik Hendrik Paviljoen heeft Mw Van Reede echtgenoot van de Gouverneur in 1962 de eerste steen gelegd. Zie ook: Natuurstenenplaat watersnoodsramp Locatie: Uiltje In de hal van het Uiltje is in 1953 een natuurstenen plaat ingelegd ivm inzet cadetten en opvang vluchtelingen. (Het tekstbordje eronder is onleesbaar geworden) Vrede van Breda Locatie: Kasteelplein In 1667 vond in het kasteel de ondertekening van de Vrede van Utrecht plaats. Nederland verloor daarmee Nieuw Amsterdam / New York en kreeg Suriname. Een bronzen plaat op het Kasteelplein herinnert hieraan Beleg 1813 Breda Locatie: Haven Het stamregiment van de Limburgse Jagers heeft aan de Haven zijn voetsporen liggen. Het bord bij de reling getuigt hiervan.

18 Plaquetten Vm gevelsteen wachtgebouw voor Stadhouderspoort. Locatie: Kraanpoort Op het Kasteelplein stonden 2 wachtgebouwtjes, die de toegang naar de brug van de Stadhouderspoort flankeerden. Uit het rechter gebouw komt de gevelsteen met KONINLIJKE MILITAIRE ACADEMIE bij de Kraanpoort. Tijdens de oorlog hing daar overheen een houten bord met KASTEEL VAN BREDA. Voormalige HBS Locatie: school (?) Haagse beemden Een tegeltableau van Delfts Blauw van de voormalige HBS, nu Prinses Wilhelmina Paviljoen, zwerft ergens rond in Breda Oudste vereniging Breda opgericht in Kaatsbaan. Locatie: Kasteelplein In de bestrating van het Kasteelplein ligt het oprichtingsbord van de Bredase loge die in de Kaatsbaan is opgericht in De kaatsbaan is een onderdeel van de voormalige Nassau-stallen. Zie ook: Nassaustallen/Kaatsbaan, Generaal Kruls Locatie: Binnenplaats Koperen memorial plaat van generaal Kruls, chefstaf na WO II. Er hangt van hem ook een schilderij in de Bibliotheek. Zijn lijfspreuk was: Sterk in daad en mild in beraad 1 18 Eerste Steen Sport/Legering Locatie: Entreehal sport E + E In de sporthal van / Pr Frederik Paviljoen is door Mw Van de Wall Bake, echtgenote van de Gouverneur in 1967 de eerste steen gelegd. Zie ook: Straatnaamborden Tal van borden sieren de gevels met verwijzingen naar de historie zoals: Mendoza weg, Polanenweg, Chalonweg, Batterij en Batterijweg, Kraayenbosweg,

19 9. Bouwsporen Hendrik III De grootste verbouwingen van het vonden plaats onder Graaf Hendrik III van Nassau. Hij transformeerde het verbouwde Polanen-slot (inmiddels Nassau-burcht) tot een Palazzo a Fortezza. De middeleeuwse stad Breda met burcht verkreeg daarmee na het jaar 1500 vestingwerken naar Italiaans voorbeeld en het eigenlijke slot/burcht/kasteel werd een Renaissance paleis (met ramen aan de buitenzijde). De enige bestaande gebouwen van voor die tijd zijn de Rekenkamer (belastingkamer der Nassau s) en het toen buiten het kasteelterrein gelegen Huis van Brecht. De getoonde voorbeelden betreffen bouwsporen van voor en na die tijd. Graaf Hendrik III van Nassau Opperkamerheer van Keizer Karel V. Gehuwd met Francoise van Orange, Claudia van Savoi & Mencia de Mendoza Zie ook Versteendekrijgskunst, Paleis & Vesting Voetprint Polanenslot, Locatie: zijkant kasteel Een klein fragment (voetprint) van de fundering van het Polanenslot is aan de zijkant zichtbaar. Opvallend is de hoekverdraaiing. Het is niet helder waarom de latere bouwers een hoekverdraaiing hebben toegepast. Zie ook: Polanenslot

20 Bouwsporen Hendrik III Beeld-nis boven doorgang tussen Blokhuis en Egmondgalerij. Locatie: Bureel G-KMA De open Egmondgalerij was door een poort verbonden met het Blokhuis, die beiden later zijn dichtgemetseld. Bij de renovatie in 2006 is de poort met beeld-nis terug gevonden. Diverse vuurmondopeningen over vestinggracht. Locatie: kelder Blokhuis Om de vestinggracht te vrijwaren van overstekende vijand werd op kelderniveau geschut geïnstalleerd (kazemat) dat over de vestinggracht kon schieten. Voetprint Donjon Polanen & Kapel Chalon Locatie: achter kasteel/paleis Achter het paleis zijn de fundamenten zichtbaar van de Polanendonjon, het Polanenslot en Chalonkapel als voetprint in het plaveisel. Zie ook: Polanenslot Dichtgezette doorgang van poortgebouw Rekenkamer. Locatie: Arsenaal Met de komst van de KMA is er een ziekenboeg tegen de Rekenkamer geplaatst. Bij de renovatie in 2011 zijn de doorgangen van het toegangsportaal van de Rekenkamer hervonden. Zie ook: Infirmerie, Voetprint van Nassau Traptoren. Locatie: Toilet Blauwestoep Bij de renovatie in 2009 zijn resten en trapverloop van de gesloopte pronktrap in de vloer zichtbaar gemaakt. Zie ook: Nassautoren, Bouwsporen van Nassau Traptoren. Locatie: BG & zolder Rekenkamer Bij bouwhistorische verkenningen zijn een trapgewelf, lichtvenster en verdere bouwsporen hervonden Zie ook: Nassautoren,

21 10. Bouwsporen Huis van Brecht Het oudste stenen huis van Breda stond oorspronkelijk buiten de poort Dichtgezette galerij met lege renaissance medaillons, Locatie: Huis v Brecht Het middeleeuwse huis is vermoedelijk in de renaissance periode opgehoogd met een open galerij. Tot het vullen van de medaillons is het niet gekomen. Oude doorgang (voor ophoging), Locatie: BG Huis v Brecht Een van vermoedelijk oudgotisch raam welke later als deur is gebruikt met dichtgezet bovenstuk en voorzien van vrijmetselaars / tempeliers symbool van Franse loge. Later is de vloer opgehoogd. (Kruis)vensters, Locatie: BG Huis v Brecht Het vernieuwde renaissance huis heeft nog tal van middeleeuwse bouwsporen zoals een kruisvenster. Nis, Locatie: BG Huis v Brecht Het vernieuwde renaissance huis heeft nog tal van middeleeuwse bouwsporen Stijlkamer Puffius zaal, Locatie: Verdieping HvB De kamer vernoemd, naar de oud-gouverneur, is als stijlkamer ingericht met schouw en schilderijen rondom de 10 daagse veldtocht Zie ook: Gouverneurs,

22 Bouwsporen Huis van Brecht Oude toegangspoort vm Hospitaal, Locatie: Huis v Brecht Het Huis van Brecht kent vele bouwfasen en gebruikers. De poort stamt uit de tijd van het Hospitaal. Zie ook: Infirmerie, Waterput, Locatie: Voorplein Huis v Brecht Een voetprint van de middeleeuwse waterput. Waterput, Locatie: Kelder Huis v Brecht De kelder herbergt een intact zijnde waterput na de grote verbouwing. Fragmenten gotisch venster, Locatie: Kelder Huis v Brecht Gotische fragmenten uit de middeleeuwse periode. Oude ingang, Locatie: in toegangspoort naast sluis. Deur van voor de ophoging van de begane grond (ca 1500) Wapen Fam. Van Brecht. Locatie: Kopgevel 1 22

23 11. Nassau Vesting Italiaanse vestingbouw De grootste verbouwingen van het vonden plaats onder Graaf Hendrik III van Nassau plaats. Hij transformeerde het verbouwde middeleeuwse Polanen-slot (inmiddels Nassau-burcht) tot een Palazzo a Fortezza. De middeleeuwse stad Breda met burcht verkreeg daarmee na het jaar 1500 vestingwerken naar Italiaansvoorbeeld en het eigenlijke slot/burcht/kasteel werd een Renaissance paleis (met ramen aan de buitenzijde). Dat laatste kon, door dat het paleis buiten bereik van kanonvuur van buiten-af kwam te liggen vanwege de nieuwe vestingwerken. Voetprint weermuur, Locatie: achter Arsenaal Tussen Granaattoren en Blokhuis liep de vestingwal met weermuur in verlengde van de Egmondgalerij. De fundering van de weermuur is tot maaiveld opgetrokken en zichtbaar gemaakt in de bestrating. Zie ook: Zuidwal, Replica weermuur, Locatie: nabij Duiventoren Tussen Granaattoren en Blokhuis liep de vestingwal met weermuur in het verlengde van de Egmondgalerij. Het muurtje symboliseert het verloop van de vestingmuur. Zie ook: Zuidwal, Afgebroken weermuur, Locatie: achter Arsenaal De weermuur is symbolisch afgebroken op de locatie van de middeleeuwse poortgebouw van het Polanenslot welke onder water ligt. Zie ook: Zuidwal, Replica vestinggeschut, Locatie: Parade Het kasteel was een vesting/citadel binnen de vesting Breda. Voor deze plek was ook een weermuur met aardenwal met geschut naar de Hoftuin/Valkenberg gericht. 1 23

24 Nassau Vesting Voetprint van diverse vesting grachten. Locatie: Parade en elders Op diverse plaatsen zijn in de bestrating de oude slot- en vestinggrachten aangegeven met een tekststeen en afwijkende steenverbanden. Fundering middeleeuws rondeel. Locatie: in vestinggracht achter Arsenaal De oude Polanenburcht had een eigen poortgebouw in het verlengde van de Schoolstraat. Het fundament ligt nu onder water in de vestinggracht. Fundering Kazemat. Locatie: Onder Sportgebouw Bij het bouwen van een nieuwe fitnes-zaal zijn de resten van een kazemat van het verbeterde noordelijke bastion herontdekt. Het geheel is verdwenen onder het sportgebouw. Replica (2x) middeleeuwse Rondeel in Hoftuin. Locatie: Valkenberg park Voor de vestingwerken had Breda een stadsmuur met rondelen. In de voormalige hoftuin/ Valkenberg zijn er nog 2 zichtbaar. Vlooiennest: Inlaatsluis, Locatie: Noordsingel Het kasteel heeft een getijdenwatermolen gekend in een oud rondeel. Van het waterbekken resteert nog dit inlaatsluisje. Zie ook: Watermolen, t Voske: Aanlegplaats van Turfschip, Locatie: Sportveld Het Turfschip is door een niet meer bestaande sluis en vestinggracht binnengekomen en aangemeerd op deze locatie. (de vermeende huidige ingang Spanjaardsgat is uit een latere tijd). De vos symboliseert de list. Aangeboden door de Gemeente en in maart 1940 onthuldt.

25 Nassau Vesting Gewelf Granaattoren met kruitdamp gat Locatie: Granaat en Duiventoren Het concept is al Renaissance, maar de uitvoering is nog gotisch. Zie toelichting bijlage 12a Spanjaardsgat: Ontwateringspoort, Locatie: tussen Duiven- en Granaattorens Het slot- en vestinggrachten stelsel is vele malen gewijzigd. Het Spanjaardsgat is na het Turfschip-epos aangelegd om waterwerken-technische redenen. Zie ook: Watermolen,

26 12. KMA & Krijgsmacht Sinds de KMA de Nassau s is opgevolgd als gebruiker / bewoner, wordt het complex met hun beeltenissen verrijkt. Fontein. Locatie: Binnenplaats paleis I.v.m. het 100-jarige bestaan KMA is deze fontein met lantaarns geschonken door de officieren. Van 1948 t/m 1964 stond hij achter het Uiltje op een binnenplaats van inmiddels gesloopte gebouwen. Klok. Locatie: Binnenplaats paleis I.v.m. 100-jarige bestaan KMA is deze klok geschonken door de onderofficieren. De Janusfiguur op de klok heeft 2 gezichten Glas-in-Loodraam. Locatie: Bureel G-KMA Ontwerper is Morree 1 26 Regenpijphouders. Locatie: Paleis HIII Met de komst van de KMA is het paleis uitgebreid met twee vleugels aan de achterzijde en verhoogd met een extra verdieping. Het hemelwater wordt afgevoerd via regenpijpen met ca 300 houders voorzien van een KMAvignet Gietijzeren trap. Locatie: paleis HIII Met de komst van de KMA is het paleis uitgebreid met twee vleugels aan de achterzijde. De zuidvleugel herbergt nog een karakteristieke gietijzeren trap (vermoedelijk uit ca 1884) uit het industriële revolutie tijdperk.

27 KMA & Krijgsmacht Ereblijk Citadel van Antwerpen. Locatie: Uiltje 3e Regiment vestingartillerie Gevelstenen. Locatie: gevel Uiltje. Oorspronkelijk uit voormalige (vooroorlogs) cadetten school te Alkmaar. Dubbelkolom. Locatie: Uiltje Het Uiltje is volgens Delftse School architectuur gebouwd, welke qua stijl zwaar romantisch is. Steiger. Locatie: Aula Buiten gebruik zijnde transportsteiger. Glas-in-Loodraam. Locatie: Ridderzaal (Groza) Gedenkraam van gesneuvelde cadetten te Breda en te Bandoeng. Ontwerp 1967 Trudy? 1 27

28 KMA & Krijgsmacht Cadetten namen. Locatie: Henricus poort. Ingegraveerde namen van geslaagde cadetten in de poort. Nu staan de namen op platen bij de stenen trap. Namen zijn ook te vinden op de zolderspanten en in de onderaardse gang. Wapen emblemen. Locatie: Diversen Het genie betonlaboratorium baarde veel beton-gietmallen waarvan door de diverse wapens gebruik is gemaakt. 1. Genie bij Uiltje 2. Luchtdoelartillerie bij Granaattoren 3. Cachot, Locatie: Zolder paleis Voormalige strafcel voor cadetten Koperen bellen, Locatie: Binnenplaats & Parade Voor appel van cadetten 1 28

29 13. Monumenten De meeste gebouwen op het voorterrein van het kasteelcomplex zijn monument en dateren voornamelijk uit A. Paleis Hendrik III, Door architect Bologna ontworpen in Renaissancestijl, gebouwd in 1536 en voltooid in Later opgehoogd in 1826 Zie ook: /versteendekrijgskunst/paleis W. Blokhuis, Woning op bastion aan stadszijde naar Italiaansevestingbouw uit ca1520 B. Egmondgalerij, Van oorsprong open galerij, gebouwd op dikke muur met poort aan stadszijde in ca 1520 Zie ook: /timpaan B. Rekenkamer met Nassau traptoren Oudste bestaande gebouw op het kasteelcomplex uit ca 1490 met voormalige open galerij. Zie ook: /versteendekrijgskunst/nassautoren C. Arsenaal, Voormalige infirmerie uit Industriële architectuur Zie ook: /versteendekrijgskunst/infirmerie D. Uiltje, Lesgebouw uit 1938 onder invloed van architect Kropholler (Delftse school) 1 29

30 Monumenten I. Botenhuis, Mogelijke invloed van Dudok daar oprichter Dudok van Heel met de latere architect gelijk op de KMA zaten J. Huis van Brecht, Oudste stenen huis van Breda uit ca Verbouwd onder renaissance invloed Zie ook Bouwsporen HvB K. Voormalige HBS, Gebouwd in 1867 in Eclectische stijl N&O. Duiven- & Granaat toren Onder invloed van Italiaanse vestingbouw gebouwd in ca 1520 Zie ook Bijlage 11a Hofhuis Jusitinus van Nassau Net buiten de poort gelegen en woonhuis van diverse Bredase autoriteiten. 1 30

31 Monumenten F&H. Hoogbouw Naoorlogse hoogbouw op het oude bastion. Genomineerd monument uit Wederopbouw tijd. Diverse Monumentale bomen Vesting talud en singels herbergen diverse oude monumentale bomen NB: De aula en sporthal met legering zijn geen monumenten 1 31

32 1 32

33 14. BIJLAGEN Palazzo a Fortezza 1 33

34 Renaissance Paleis 1a Medaillons Kenmerkend voor Renaissance zijn de medaillons boven de colonnade. Bij het Paleis op het zijn deze gevuld met Romeinse en Griekse beroemdheden en in een hoek met Tudor roos of Oranje boom. De huidige medaillons zijn bij de Renovatie in ca 1930 vervangen door replica s. Fragmenten van de originelen zijn ingemetseld op de galerij-verdieping of te vinden in het gemeentemuseum. 1b Kapitelen Weeshuis te Florence Oorsprong Medaillons In de Renaissance werd terug gegrepen naar de Griekse bouwstijlen van Doriërs, Ioniërs en Corinthiërs. Deze stijlen of orden werden in een gebouw per laag verwerkt in genoemde volgorde van de begane grond af. De Doriërs hebben ook in Italië (o.a. Toscane en Umbrie) gebouwd, waardoor die zuilen ook wel Toscaans heten. Bij het Paleis op het zijn de orden verwerkt in de gevel en de Kolommenzaal. Deze laatste was vroeger open en is voorzien van gewelven, die de Grieken niet kenden. Fragmenten van de kapitelen liggen in het KMA museum. De Kolommen van de binnenplaats zijn grotendeels vervangen in ca Een origineel exemplaar is nog te vinden in een café nabij de Havermarkt. Zie ook krijgskunst/binnenplaats paleis Dorisch Ionisch Corinthisch 1 34

35 Renaissance Paleis 1c Muraal Kapiteel Embleem Willem & Mary Het Paleis op het is door Graaf Hendrik III van Nassau maar half afgebouwd. Stadhouderkoning prins Willem III van Oranje Nassau (gehuwd met Queen Mary) heeft het ca anderhalve eeuw later voltooid gelijk met zijn Paleis t Loo te Apeldoorn. Bij paleis t Loo heeft hij op diverse plekken de initialen W & M laten aanbrengen. Bij het paleis te Breda heeft hij op de galerijverdieping de initialen afzonderlijk laten aanbrengen op de muraalkapitelen 1d Cherubijn & Dolfijn: 1 35

36 Egmondgalerij (Renaissance) 2a Muraal kapitelen, Locatie: Kelder Blokhuis Van oudsher bouwde men het liefst met natuursteen. Bij gebrek daaraan werden in de lage-landen alleen hoekstukken e.d. van natuursteen gemaakt en de rest opgevuld met baksteen. De robuuste gewelfde kolommen onder het Blokhuis (bereikbaar via de Onderaardse gang ) zijn eerst geheel opgetrokken met natuursteen (tegen het water) en vervolgens gemetseld. Zelfs op deze niet representatieve locatie is een klein gebeeldhouwde muraalkapiteel verwerkt in de overgang van natuursteen naar baksteen. Zie ook: 2b Scherventableau Renaissance oogtegels (en meandertegels) uit paleis Locatie: hal Egmondgalerij (Blauwestoep) Colonel Broekhuyzen beschreef in de veel geoogde vloer op de woonverdieping van Graaf Hendrik III van Nassau. De tegels liggen in een diagonaal raster, gelijk aan de zwart-wit geblokte vloeren uit de Renaissance en 8 puntige Arabische-stermozaïeken. De 3e gemalin van de Graaf, Markiezin Mencia de Mendoza, geboren en getogen in het Moorse Andalusië, heeft dit ontwerp mogelijk mee naar de Lage Landen genomen. De ogen (niet Arabisch,meer Egyptisch) vermoeden meer een route uit Italië via de Architect Bologna van het Kasteel. De tegels zijn waarschijnlijk in Antwerpen gebakken volgens het Majolica (uit Majorca) principe als geglazuurde plavuizen. Een van originele scherven samengesteld tableau hangt (ten onrechte) op de Egmond galerij. De vloer is waarschijnlijk gesloopt met de verbouw door WIII of komst van de KMA en de scherven zijn later op allerlei plaatsen op het terrein gevonden. Over de meandertegels is niets bekend, behalve dat de motieven al bij de Grieken voorkwamen 1 36

37 Egmondgalerij (Renaissance) 2c Detail uitgehakt galerij kolom Rekenkamer De Rekenkamer is het oudste nog aanwezige gebouw op het Kasteelcomplex. Deze had een open galerij op de begane grond en is later dichtgezet waarbij de kolommen deels zijn gladgehakt. Een open gewerkt bouwspoor laat nog iets zien van het origineel. Zie ook: 2d Detail Doorbraakgewelf Bij het verbeteren van de mobiliteit binnen de vestingmuren bleek de Nassautraptoren een obstakel. De pronktrap uit de renaissance werd gesloopt/doorbroken en een gewelfde gang ging de twee weermuren ter weerszijde van de toren verbinden. De bouwsporen van dat zogenaamde doorbraakgewelf zijn in de pantry hervonden en in het stucwerk gevisualiseerd. Zie ook:

38 Poorten (Renaissance) 3a Stadhouderspoort De Stadhouderspoort is de 3e originele (in tijd gezien) ingang tot het Kasteelcomplex. De poort had een spitse Timpaan met het wapen van Keizer Karel V. In ca 1700 is de galerij boven de weermuur dichtgezet en heeft het Timpaan een meer klassieke Griekse vorm gekregen met een ander beeldhouwwerk er in verwerkt. Zie verder De Stadhouderspoort is nu alleen toegankelijk voor voetgangers. De hoofdentree is bij de Kraanpoort. Fundamenten van 2 voorgangers (de Polanen en Jan IV van Nassau) zijn in de vestinggracht gevonden. Zie daartoe De Stadhouderspoort gaat enigszins schuin (oorspronkelijk met knik) door de zogenaamde Dikke-muur van 10m dik. Onder deze muur loopt een gewelfde gang op kelderniveau om het (kazemat) geschut van het Blokhuis te bevoorraden. Op deze muur was de Egmondgalerij (vernoemd naar de 1e echtgenote van de Vader des Vaderlands) gebouwd met een open galerij. 3b Henricuspoort Het Paleis is in 2 fasen gebouwd (1e deel ca 1500 & 2e deel ca 1700) waardoor vlak naast de ingang een bouwovergang was naar het oude slot (gesloopt) van Graaf Jan IV van Nassau. In tegenstelling tot de Stadhouderspoort is de Graaf Hendrik III van Nassau poort nog origineel vanuit de bouwtijd (1535), echter alleen het begane grond deel. De bovenbouw is met de komst van de KMA vervangen. Het Paleis was eerst nog omringd met een slotgracht en de poort was voorzien van een vaste brug. Men moest 4 bruggen passeren ( ) om van het Kasteelplein naar de Binnenplaats van het Paleis te komen. Met de komst van de KMA (1826) is de gracht verdwenen en was er een talud naar de ingang. Na WOII is de brug vervangen door een trap. 1 38

39 Poorten (Renaissance) 3c Zijpoorten Paleis Het oorspronkelijke ontwerp van de Italiaans architect De Bolgona voor het paleis bestond uit twee carré s met een tussenvleugel waar de Ridderzaal gedacht was. Slechts het eerste carré is gerealiseerd waardoor de Ridderzaal aan de achterkant tegenover de entree van het Paleis kwam te liggen (later met kapel). De kopgevel van dit bouwvolume bestond uit een trapgevel met dolfijnsculpturen en sierkolommen. Zie verder De huidige poorten zijn van later, toen de slotgracht werd gedempt. Achter het blinde vlak in de gevel zat de schouw (openhaard) van de Ridderzaal. Met de komst van de KMA is de trapgevel gesloopt en een verdieping er boven op gekomen. De poorten hebben pas na WOII een naam gekregen: prins Frederik Hendrik- (als Stedendwinger) & prins Philips Willem (als tijdelijke bewoner) poort 1 39

40 Renaissance Diversen 4a Sculpturen binnenplaats Paleis bij RCE Tijdens de sloop van de paardenstallen (Nassaustallen) en binnenmanege na WO II zijn in de fundering de bouw resten van de dakopbouw sculpturen van het Paleis teruggevonden. Deze zijn bij de komst van de KMA (1828) gesloopt en als grondopvulling gebruikt. Het merendeel van de resten zijn in depot gegaan bij Rijksdienst van Cultureel Erfgoed (RCE), toen Monumenten dienst. Enkele sculpturen zijn tentoongesteld in het hoofdkantoor te Amersfoort en het Museum Breda. Enkele delen zijn naar elders verdwenen. Zo moet ergens in een tuin nog een Cherubijn kopje staan. 4b Gevelfragment Nassaustallen in Rijksmuseum Voordat bovengenoemde stallen / Nassaustallen definitief gesloopt waren, is de hoftuingevel in ca 1888 naar het Rijksmuseum te Amsterdam gehaald tbv het toenmalige Fragmentengebouw. Na de recente renovatie van het Rijksmuseum is de gevel (na ca 50 jaar) weer in het zicht gekomen in de Philipsvleugel. Er zijn slechts 5 gevel traveeën van de oorspronkelijke 7 te zien. Onderstaand het origineel van een poort en een animatie van de gehele hoftuingevel met de kopgevel van de Kaatsbaan. Zie ook:

41 Nassau Vesting 11a Granaat- en Duiven toren. Beide torens behoren toe tot de eerste vestingwerken (na de middeleeuwse muren) naar Italiaans voorbeeld zoals Hendrik III die op zijn verre reizen met keizer Karel V heeft leren kennen. Breda en Utrecht liepen toen daarin voorop. Het plan is Renaissance, maar het bouwambacht heeft een nog laat Gotische inslag, gelet op de gewelven. De gewelven vormen een groot rond gat waarin de kruitdampen naar boven werden afgevoerd en het ammunitie-transport naar de kanonnen door plaatsvond. De gangen naar de torens waren bedekt met een aardenwal om het buskruit tijdens de aanvoer te vrijwaren van vuurballen, die de vijand met een katapult over de muur kon gooien. 1 41

42 Palazzo a Fortezza 1 42